ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Διπλωματική Εργασία ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ: 2005-2011 του ΙΩΑΝΝΗ ΜΠΟΥΡΔΟΥΝΗ Επιβλέπων Καθηγητής: Αθανάσιος Νούλας Υποβλήθηκε ως απαιτούμενο για την απόκτηση του μεταπτυχιακού διπλώματος στη Λογιστική και Χρηματοοικονομική (με κατεύθυνση Χρηματοοικονομική) Οκτώβριος 2012
Αφιερώνεται στους γονείς μου και τον αδερφό μου για την αμέριστη συμπαράστασή τους. II
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της συγκεκριμένης διπλωματικής εργασίας είναι να μελετήσουμε το Τραπεζικό Σύστημα, γενικά, και τη συμβολή του στην οικονομία και, έπειτα, να επικεντρωθούμε σε δώδεκα πιστωτικά ιδρύματα της Ελλάδας (ΑLPHA, ATTICA, MARFIN, ΓΕΝΙΚΗ, ΕΘΝΙΚΗ, ΠΕΙΡΑΙΩΣ, PROTON, EUROBANK, ΚΥΠΡΟΥ, ATEbank, Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο, T BANK) και στην πορεία που διέγραψαν την τελευταία επταετία (2005-2011), μελετώντας συγκεκριμένους αριθμοδείκτες. Πιο αναλυτικά, στο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 θα αναφερθούμε στη διάρθρωση ενός Τραπεζικού Συστήματος, καθώς, και σε αριθμητικά στοιχεία και μέρη του ελληνικού Τραπεζικού Συστήματος, ενώ στο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 στο ρόλο που διαδραματίζουν στην οικονομία και την ανάπτυξή της οι τράπεζες. Στο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3, παραθέτονται όλοι οι αριθμοδείκτες (ανά κατηγορία) που θα χρησιμοποιήσουμε στο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 για τη μελέτη των τραπεζών που αναφέραμε προηγουμένως. Τέλος, υπάρχει ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ με τα αριθμητικά στοιχεία από τις καταστάσεις των τραπεζών, που βοήθησαν στον σχηματισμό των αριθμοδεικτών. III
Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1... 1 Η ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ... 1 1.1 Γενικά... 1 1.2 Κεντρική Τράπεζα... 1 1.3 Εμπορικές Τράπεζες... 2 1.4 Ειδικοί Πιστωτικοί Οργανισμοί... 3 1.5 Διάρθρωση Ελληνικού Τραπεζικού Συστήματος... 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2... 12 Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ... 12 2.1 Γενικά... 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3... 19 ΟΙ ΑΡΙΘΜΟΔΕΙΚΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥΣ... 19 3.1 Δείκτες Ρευστότητας... 19 3.1.1 Ταμείο Και Διαθέσιμα Στην Κ.Τ. / Σύνολο Ενεργητικού... 19 3.1.2 Δάνεια Και Προκαταβολές Σε Πελάτες / Υποχρεώσεις Προς Πελάτες... 19 3.1.3 Ταμείο Και Διαθέσιμα Στην Κ.Τ. / Υποχρεώσεις Προς Πελάτες... 20 3.2 Δείκτες Αποδοτικότητας / Κερδοφορίας... 20 3.2.1 Συνολικά Έξοδα / Συνολικά Έσοδα... 20 3.2.2 Αμοιβές Και Έξοδα Προσωπικού / Συνολικά Έσοδα... 20 3.2.3 Καθαρά Έσοδα Από Τόκους / Σύνολο Εσόδων... 20 3.2.4 Κέρδη ή Ζημίες Μετά Φόρων... 21 3.2.5 Βασικά Κέρδη Μετά Φόρων Ανά Μετοχή... 21 3.2.6 Απόδοση Ιδίων Κεφαλαίων (ROE)... 21 3.2.7 Απόδοση Ενεργητικού (ROA)... 21 3.3 Βαθμός Χρηματοοικονομικής Μόχλευσης (ΒΧΜ)... 22 3.4 Διάρθρωση Ενεργητικού... 22 3.4.1 Απαιτήσεις Κατά Πιστωτικών Ιδρυμάτων / Σύνολο Ενεργητικού... 22 3.4.2 Χαρτοφυλάκιο Συναλλαγών / Σύνολο Ενεργητικού... 23 3.4.3 Παράγωγα Χρηματοπιστωτικά Μέσα Απαιτήσεις / Σύνολο Ενεργητικού... 23 3.4.4 Δάνεια Και Προκαταβολές Σε Πελάτες / Σύνολο Ενεργητικού... 24 3.4.5 Χαρτοφυλάκιο Επενδύσεων / Σύνολο Ενεργητικού... 24 3.5 Διάρθρωση Παθητικού... 24 IV
3.5.1 Υποχρεώσεις Προς Πιστωτικά Ιδρύματα / Σύνολο Παθητικού... 24 3.5.2 Υποχρεώσεις Προς Πελάτες / Σύνολο Παθητικού... 24 3.5.3 Παράγωγα Χρηματοπιστωτικά Μέσα Υποχρεώσεις / Σύνολο Παθητικού... 25 3.5.4 Εκδοθείσες Ομολογίες Και Λοιπές Δανειακές Υποχρεώσεις / Σύνολο Παθητικού... 25 3.5.5 Προβλέψεις Για Κινδύνους Και Βάρη / Σύνολο Παθητικού... 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4... 26 ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΙΘΜΟΔΕΙΚΤΩΝ... 26 4.1 Δείκτες Ρευστότητας... 26 4.1.1 Ταμείο Και Διαθέσιμα Στην Κ.Τ. / Σύνολο Ενεργητικού... 26 4.1.2 Δάνεια Και Προκαταβολές Σε Πελάτες / Υποχρεώσεις Προς Πελάτες... 28 4.1.3 Ταμείο Και Διαθέσιμα Στην Κ.Τ. / Υποχρεώσεις Προς Πελάτες... 30 4.2 Δείκτες Αποδοτικότητας / Κερδοφορίας... 32 4.2.1 Συνολικά Έξοδα / Συνολικά Έσοδα... 32 4.2.2 Αμοιβές Και Έξοδα Προσωπικού / Συνολικά Έσοδα... 34 4.2.3 Καθαρά Έσοδα Από Τόκους / Σύνολο Εσόδων... 37 4.2.4 Κέρδη ή Ζημίες Μετά Φόρων... 38 4.2.5 Βασικά Κέρδη Μετά Φόρων Ανά Μετοχή... 40 4.2.6 Απόδοση Ιδίων Κεφαλαίων (ROE)... 41 4.2.7Απόδοση Ενεργητικού (ROA)... 43 4.3 Βαθμός Χρηματοοικονομικής Μόχλευσης (ΒΧΜ)... 45 4.4 Διάρθρωση Ενεργητικού... 47 4.4.1 Απαιτήσεις Κατά Πιστωτικών Ιδρυμάτων / Σύνολο Ενεργητικού... 47 4.4.2 Χαρτοφυλάκιο Συναλλαγών / Σύνολο Ενεργητικού... 50 4.4.3 Παράγωγα Χρηματοπιστωτικά Μέσα - Απαιτήσεις / Σύνολο Ενεργητικού... 52 4.4.4 Δάνεια Και Προκαταβολές Σε Πελάτες / Σύνολο Ενεργητικού... 54 4.4.5 Χαρτοφυλάκιο Επενδύσεων / Σύνολο Ενεργητικού... 57 4.5 Διάρθρωση Παθητικού... 59 4.5.1 Υποχρεώσεις Προς Πιστωτικά Ιδρύματα / Σύνολο Παθητικού... 59 4.5.2 Υποχρεώσεις Προς Πελάτες / Σύνολο Παθητικού... 61 4.5.3 Παράγωγα Χρηματοπιστωτικά Μέσα Υποχρεώσεις / Σύνολο Παθητικού... 63 4.5.4 Εκδοθείσες Ομολογίες Και Λοιπές Δανειακές Υποχρεώσεις / Σύνολο Παθητικού 65 4.5.5 Προβλέψεις Για Κινδύνους Και Βάρη / Σύνολο Παθητικού... 68 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 70 V
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 73 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 75 Κατάλογος Σχημάτων Σχήμα 2.1: Τραπεζική διαμεσολάβηση (Πηγή: Η δυναμική του χρηματοοικονομικού συστήματος, 2001)... 14 Σχήμα 2.2: Μετασχηματισμός των στοιχείων ρευστότητας μιας τράπεζας (Πηγή: Τραπεζική οικονομική, Τόμος Α, 2009)... 15 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1.1: Νομισματικών Χρηματοπιστωτικών Ιδρυμάτων (ΝΧΙ)... 4 Πίνακας 1.2: Πιστωτικών Ιδρυμάτων σε Λειτουργία... 6 Πίνακας 1.3: Στοιχείων δικτύου και συνόλου προσωπικού πιστωτικών ιδρυμάτων που λειτουργούν στην Ελλάδα (31/12/11)... 9 Πίνακας 1.4: A.T.M. πιστωτικών ιδρυμάτων που λειτουργούν στην Ελλάδα( 31/12/11)... 10 Πίνακας 4.1: Ταμείο Και Διαθέσιμα Στην Κ.Τ. / Σύνολο Ενεργητικού... 27 Πίνακας 4.2: Δάνεια & Προκαταβολές Σε Πελάτες / Υποχρεώσεις Προς Πελάτες... 29 Πίνακας 4.3: Ταμείο Και Διαθέσιμα Στην Κ.Τ. / Υποχρεώσεις Προς Πελάτες... 31 Πίνακας 4.4: Συνολικά Έξοδα / Συνολικά Έσοδα... 33 Πίνακας 4.5: Αμοιβές Και Έξοδα Προσωπικού / Συνολικά Έσοδα... 36 Πίνακας 4.6: Καθαρά Έσοδα Από Τόκους / Σύνολο Εσόδων... 37 Πίνακας 4.7: Κέρδη ή Ζημίες Μετά Φόρων... 39 Πίνακας 4.8: Βασικά Κέρδη Μετά Φόρων Ανά Μετοχή (σε )... 40 Πίνακας 4.9: Απόδοση Ιδίων Κεφαλαίων (ROE)... 42 Πίνακας 4.10: Απόδοση Ενεργητικού (ROA)... 44 Πίνακας 4.11: Βαθμός Χρηματοοικονομικής Μόχλευσης... 46 Πίνακας 4.12: Απαιτήσεις Κατά Πιστωτικών Ιδρυμάτων / Σύνολο Ενεργητικού... 49 Πίνακας 4.13: Χαρτοφυλάκιο Συναλλαγών / Σύνολο Ενεργητικού... 51 Πίνακας 4.14: Παράγωγα Χρηματοπιστωτικά Μέσα - Απαιτήσεις / Σύνολο Ενεργητικού... 53 Πίνακας 4.15: Δάνεια Και Προκαταβολές σε Πελάτες / Σύνολο Ενεργητικού... 56 Πίνακας 4.16: Χαρτοφυλάκιο Επενδύσεων / Σύνολο Ενεργητικού... 58 Πίνακας 4.17: Υποχρεώσεις Προς Πιστωτικά Ιδρύματα / Σύνολο Παθητικού... 60 Πίνακας 4.18: Υποχρεώσεις Προς Πελάτες / Σύνολο Παθητικού... 62 VI
Πίνακας 4.19: Παράγωγα Χρηματοπιστωτικά Μέσα Υποχρεώσεις / Σύνολο Παθητικού... 64 Πίνακας 4.20: Εκδοθείσες Ομολογίες Και Λοιπές Δανειακές Υποχρεώσεις / Σύνολο Παθητικού... 67 Πίνακας 4.21: Προβλέψεις Για Κινδύνους Και Βάρη / Σύνολο Παθητικού... 69 Κατάλογος Διαγραμμάτων Διάγραμμα 4.1: Ταμείο & Διαθέσιμα στην Κ.Τ. / Σύνολο Ενεργητικού... 28 Διάγραμμα 4.2: Δάνεια Και Προκαταβολές Σε Πελάτες / Υποχρεώσεις Προς Πελάτες... 30 Διάγραμμα 4.3: Ταμείο Και Διαθέσιμα Στην Κ.Τ. / Υποχρεώσεις Προς Πελάτες... 32 Διάγραμμα 4.4: Συνολικά Έξοδα / Συνολικά Έσοδα... 34 Διάγραμμα 4.5: Αμοιβές Και Έξοδα Προσωπικού / Συνολικά Έσοδα... 36 Διάγραμμα 4.6: Καθαρά Έσοδα Από Τόκους / Σύνολο Εσόδων... 38 Διάγραμμα 4.7: Κέρδη ή Ζημίες Μετά Φόρων... 39 Διάγραμμα 4.8: Βασικά Κέρδη Μετά Φόρων Ανά Μετοχή... 41 Διάγραμμα 4.9: Απόδοση Ιδίων Κεφαλαίων (ROE)... 43 Διάγραμμα 4.10: Απόδοση Ενεργητικού (ROA)... 45 Διάγραμμα 4.11: Βαθμός Χρηματοοικονομικής Μόχλευσης... 47 Διάγραμμα 4.12: Απαιτήσεις Κατά Πιστωτικών Ιδρυμάτων / Σύνολο Ενεργητικού.. 49 Διάγραμμα 4.13: Χαρτοφυλάκιο συναλλαγών / Σύνολο Ενεργητικού... 51 Διάγραμμα 4.14: Παράγωγα Χρηματοπιστωτικά Μέσα - Απαιτήσεις / Σύνολο Ενεργητικού... 54 Διάγραμμα 4.15: Δάνεια Και Προκαταβολές σε Πελάτες / Σύνολο Ενεργητικού... 56 Διάγραμμα 4.16: Χαρτοφυλάκιο επενδύσεων / Σύνολο Ενεργητικού... 58 Διάγραμμα 4.17: Υποχρεώσεις Προς Πιστωτικά Ιδρύματα / Σύνολο Παθητικού... 61 Διάγραμμα 4.18: Υποχρεώσεις Προς Πελάτες / Σύνολο Παθητικού... 63 Διάγραμμα 4.19: Παράγωγα Χρηματοπιστωτικά Μέσα - Υποχρεώσεις/Σύνολο Παθητικού... 65 Διάγραμμα 4.20: Εκδοθείσες Ομολογίες Και Λοιπές Δανειακές Υποχρεώσεις / Σύνολο Παθητικού... 67 Διάγραμμα 4.21: Προβλέψεις Για Κινδύνους Και Βάρη/Σύνολο Παθητικού... 69 VII
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ 1.1 Γενικά Για την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας απαιτείται ένα οργανωμένο νομισματικό σύστημα, το οποίο προσδιορίζει και συντονίζει τα νομισματικά στοιχεία και μεγέθη της οικονομίας και, ταυτόχρονα, ρυθμίζει το χρηματοοικονομικό ή, αλλιώς, χρηματοδοτικό σύστημα. Ο ρόλος του συγκεκριμένου συστήματος είναι να μεταφέρει χρηματικά κεφάλαια από τις πλεονασματικές μονάδες, τις μονάδες δηλαδή που αποταμιεύουν κεφάλαια στην τρέχουσα διαχείριση, στις ελλειμματικές μονάδες που δανείζονται για να επενδύσουν σε παραγωγικές ευκαιρίες. Το χρηματοοικονομικό σύστημα είναι αρκετά περίπλοκο τόσο στη διάρθρωση του όσο και στη λειτουργία του γιατί περιλαμβάνει διάφορους χρηματοοικονομικούς οργανισμούς, όπως: Τράπεζες, Ασφαλιστικά Ταμεία, Εταιρίες Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου, Εταιρίες Χρηματοδοτικής Μίσθωσης κ.α. Πυρήνας του, ωστόσο, θεωρείται το τραπεζικό ή χρηματοπιστωτικό σύστημα. Συντονιστής του τραπεζικού συστήματος είναι η Κεντρική Τράπεζα, στην επίβλεψη της οποίας υπόκεινται οι Εμπορικές Τράπεζες (ή Τράπεζες Γενικών Εργασιών) και οι Ειδικοί Πιστωτικοί Οργανισμοί. Στις επόμενες παραγράφους θα δούμε αναλυτικά τις λειτουργίες κάθε κατηγορίας. 1.2 Κεντρική Τράπεζα Η Κεντρική Τράπεζα αποτελεί τον τραπεζίτη του κράτους. Από τη στιγμή που το κράτος έχει έντονη δράση στον οικονομικό τομέα, η Κεντρική Τράπεζα διεκπεραιώνει υποθέσεις, όπως τις μη φορολογικές εισπράξεις και πληρωμές, το δημόσιο δανεισμό και τις διεθνείς συναλλαγές. Ακόμα, είναι η μόνη αρχή που έχει το προνόμιο και δικαίωμα να εκδίδει το εθνικό νόμισμα. Λόγω του προνομίου αυτού, ρυθμίζει τη προσφορά και το κόστος του χρήματος, χαράζει τη νομισματική πολιτική, 1
ρυθμίζει το ύψος καταθέσεων και δανείων, διαχειρίζεται τα διαθέσιμα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα. Παράλληλα, η Κεντρική Τράπεζα αποτελεί την εποπτεύουσα αρχή του τραπεζικού συστήματος, καθώς, ελέγχει την εύρυθμη λειτουργία του και αν εφαρμόζεται από τις υπόλοιπες τράπεζες η νομισματική και πιστωτική πολιτική, που έχει χαράξει. Επίσης, εγγυάται τις καταθέσεις των πολιτών γι` αυτό και ελέγχει τη φερεγγυότητα των πιστωτικών ιδρυμάτων. Λόγω του πολλαπλού και σημαντικού ρόλου που κατέχει στο τραπεζικό σύστημα, η Κεντρική Τράπεζα δεν διεκπεραιώνει κοινές τραπεζικές εργασίες όπως οι υπόλοιπες τράπεζες. Έτσι επιτυγχάνεται και η αποφυγή ανταγωνισμού μεταξύ «κοινών» τραπεζών και Κεντρικής Τράπεζας. Υπάρχει βέβαια και η περίπτωση η Κεντρική Τράπεζα να κατέχει διφυή θέση, εκτελώντας ταυτόχρονα και τραπεζικές εργασίες, λειτουργώντας εις βάρος των υπολοίπων τραπεζών. Για το λόγο αυτό υπάρχει διεθνής τάση να περιορίσουν οι Κεντρικές Τράπεζες το ρόλο τους σε αποκλειστικά διοικητικά καθήκοντα. Τέλος, λόγω της συμμετοχής της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση η Κεντρική Τράπεζα υπόκειται στον έλεγχο της ΕΚΤ να εφαρμόζει τις πολιτικές που της έχουν συστηθεί και αν εποπτεύει τη λειτουργία των υπόλοιπων τραπεζικών ιδρυμάτων. Ουσιαστικά, οι Κεντρικές Τράπεζες των κρατών-μελών της ΕΕ θεωρούνται στο πλαίσιο της ενιαίας νομισματικής πολιτικής- υποκαταστήματα της ΕΚΤ. 1.3 Εμπορικές Τράπεζες Οι Εμπορικές Τράπεζες αποτελούν τη μεγαλύτερη κατηγορία τραπεζών του τραπεζικού συστήματος. Στη συγκεκριμένη κατηγορία βρίσκονται τα πιστωτικά ιδρύματα που εκτελούν τις κοινές τραπεζικές εργασίες, με κύρια δραστηριότητα την αποδοχή καταθέσεων και την παροχή δανείων. Άλλες λειτουργίες των εμπορικών τραπεζών είναι η αγοροπωλησία συναλλάγματος, η μεταφορά κεφαλαίων, οι μισθώσεις θυρίδων θησαυροφυλακίων, αλλά και πιο εξειδικευμένες δραστηριότητες, όπως η παροχή συμβούλων σε συγχωνεύσεις εταιριών ή η εισαγωγή στο χρηματιστήριο. Η ποικιλία των προϊόντων και των υπηρεσιών που παρέχει ένα πιστωτικό ίδρυμα εξαρτάται από το βαθμό εξέλιξης του τραπεζικού συστήματος. Όσο πιο 2
προηγμένο είναι το τραπεζικό σύστημα τόσο περισσότερο εξελίσσονται και οι τράπεζες και εκτελούν περισσότερες δραστηριότητες εκτός από τις βασικές (καταθέσεις και δάνεια). Βέβαια, δεν παρέχουν όλες οι τράπεζες τα ίδια προϊόντα και υπηρεσίες αλλά προσπαθούν να επιτύχουν εξειδίκευση σε συγκεκριμένα αντικείμενα ώστε να αποφεύγουν τον ανταγωνισμό. 1.4 Ειδικοί Πιστωτικοί Οργανισμοί Οι Ειδικοί Πιστωτικοί Οργανισμοί είναι οργανισμοί που εκτελούν περιορισμένες τραπεζικές εργασίες. Ασχολούνται και αυτοί με την άσκηση πιστωτικής λειτουργίας άλλα σε μικρότερο βαθμό σε σχέση με τις εμπορικές τράπεζες, καθώς εκτελούν πιο εξειδικευμένο τύπο δραστηριοτήτων. Η κύρια δραστηριότητα τους είναι η παροχή πιστώσεων σε συγκεκριμένο τομέα ή με συγκεκριμένη μορφή. Ειδικός Πιστωτικός Οργανισμός θεωρείται σήμερα το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων. 1.5 Διάρθρωση Ελληνικού Τραπεζικού Συστήματος Στη συνέχεια θα γίνει παρουσίαση της διάρθρωσης του ελληνικού τραπεζικού συστήματος, όσον αφορά καταστήματα, υποκαταστήματα, ΑΤΜ και προσωπικό με στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ) και της Ένωσης Ελληνικών Τραπεζών (ΕΕΤ). Αρχικά, αναφέρουμε τον κατάλογο των Νομισματικών Χρηματοπιστωτικών Ιδρυμάτων (ΝΧΙ), όπως τον συνθέτει η ΤτΕ. «Σύμφωνα με τον ορισμό της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), στα ΝΧΙ περιλαμβάνονται οι κεντρικές τράπεζες, τα πιστωτικά ιδρύματα (όπως ορίζονται από το Κοινοτικό Δίκαιο) και κάποια άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που δέχονται καταθέσεις και/ή στενά υποκατάστατά τους από το κοινό, χορηγούν πιστώσεις για δικό τους λογαριασμό και/ή επενδύουν σε τίτλους. Στην περίπτωση της Ελλάδας, στα ΝΧΙ περιλαμβάνονται η Τράπεζα της Ελλάδος, τα πιστωτικά ιδρύματα και τα αμοιβαία κεφάλαια διαθεσίμων του ν.3203/2004. Ο κατάλογος που δημοσιεύει η Τράπεζα της Ελλάδος αφορά μόνο στην εκάστοτε ισχύουσα κατάσταση. Ιστορικά στοιχεία υπάρχουν στην ιστοσελίδα της ΕΚΤ» 1. 1 Το παρόν κείμενο αναφέρεται στην ιστοσελίδα της ΤτΕ: www.bankofgreece.gr. 3
Πίνακας 1.1: Νομισματικών Χρηματοπιστωτικών Ιδρυμάτων (ΝΧΙ) Κεντρική Τράπεζα Τράπεζα της Ελλάδος Α.Ε. Πιστωτικά Ιδρύματα Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Α.Ε. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος Α.Ε. Άλφα Τράπεζα Α.Ε. Γενική Τράπεζα της Ελλάδος Α.Ε. Τράπεζα Αττικής Α.Ε. Τράπεζα Πειραιώς Α.Ε. Τράπεζα E.F.G. Eurobank-Ergasias Α.Ε. Επενδυτική Τράπεζα Ελλάδος Α.Ε. NEA Proton Τράπεζα Α.Ε. Τράπεζα Millenium Bank Α.Ε. Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος Α.Ε. Πανελλήνια Τράπεζα Α.Ε. Τράπεζα Probank Α.Ε. FBB Πρώτη Επιχειρηματική Τράπεζα Α.Ε. Aegean Baltic Bank Α.Ε. Credicom Consumer Finance Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο Α.Τ.Ε. Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων Συνεταιριστική Τράπεζα Δυτικής Μακεδονίας ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Χανίων ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Ηπείρου ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Δωδεκανήσου ΣΥΝ.Π.Ε. Παγκρήτια Συνεταιριστική Τράπεζα ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Ν. Έβρου ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Καρδίτσας ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Θεσσαλίας ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Πελοποννήσου ΣΥΝ.Π.Ε. 4
Συνεταιριστική Τράπεζα Ευβοίας ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Πιερίας "Ολυμπιακή Πίστη" ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Δράμας ΣΥΝ.Π.Ε. Συνεταιριστική Τράπεζα Σερρών ΣΥΝ.Π.Ε. FGA Bank G.m.b.h. BMW Austria Bank GmbH BNP Paribas Securities Services BNP Paribas GMAC Bank GmbH UniCredit Bank AG Volkswagen Bank GmbH Deutsche Bank AG Union de Creditos Inmobiliarios S.A. Marfin Εγνατία Τράπεζα Ελληνική Τράπεζα Δημόσια Εταιρεία Λιμιτεδ Τράπεζα Κύπρου Δημόσια Εταιρεία Λιμιτεδ The Royal Bank of Scotland N.V. Saxo Bank AS F.C.E. Bank plc The Royal Bank of Scotland plc HSBC Bank plc Citibank International plc Mercedes-Benz Bank Polska S.A. Bank of America N.A. Bank Saderat Iran Kedr close joint stock company commercial bank T.C. Ziraat Bankasi A.S. Αμοιβαία Κεφάλαια Διαχείρισης Διαθεσίμων AAAB Διαχείρισης Διαθεσίμων Allianz Διαχείρισης Διαθεσίμων Alpha Διαχείρισης Διαθεσίμων 5
ATE Διαχείρισης Διαθεσίμων, Βραχ. Διάρκειας Geniki Διαχείρισης Διαθεσίμων, Βραχ. Διάρκειας Interamerican Διαχείρισης Διαθεσίμων HSBC Διαχείρισης Διαθεσίμων, Βραχ. Διάρκειας Κύπρου Ελληνικό Διαχείρισης Διαθεσίμων International Διαχείρισης Διαθεσίμων Marfin Smart Cash Διαχείρισης Διαθεσίμων Alico Διαχείρισης Διαθεσίμων Probank Διαχείρισης Διαθεσίμων Αττικής Διαχείρισης Διαθεσίμων Δήλος Money Plus Διαχείρισης Διαθεσίμων Millennium Euro Plus Διαχείρισης Διαθεσίμων Τ.Τ.-ΕΛΤΑ Διαχείρισης Διαθεσίμων Eurobank Dollar Plus Διαχείρισης Διαθεσίμων Ερμής Διαχείρισης Διαθεσίμων ING Διαχείρισης Διαθεσίμων, Βραχ. Διάρκειας Πειραιώς Διαχείρισης Διαθεσίμων Πειραιώς Διαχείρισης Διαθεσίμων, Βραχ. Διάρκειας Alico, Ευρωπαϊκό, Διαχείρισης Διαθεσίμων Ακολουθεί ο πίνακας Πιστωτικών Ιδρυμάτων σε Λειτουργία 2 δίνεται από την ΤτΕ (Αύγουστος 2012). πάλι όπως Πίνακας 1.2: Πιστωτικών Ιδρυμάτων σε Λειτουργία A. Πιστωτικά Ιδρύματα με έδρα στην Ελλάδα ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Α.Ε. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Α.Ε ΑΛΦΑ ΤΡΑΠΕΖΑ Α.Ε. ΓΕΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Α.Ε. ATTICA BANK, ΑΝΩΝΥΜΗ ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ 2 Πιστωτικά ιδρύματα που υπάγονται στο καθεστώς της ενιαίας άδειας λειτουργία (κοινοτικό διαβατήριο) του Ν. 3601/2007 (Οδηγία 2006/48/ΕΚ). 6
ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Α.Ε. ΤΡΑΠΕΖΑ EUROBANK ERGASIAS Α.Ε. ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΕΛΛΑΔΟΣ Α.Ε. ΤΡΑΠΕΖΑ MILLENΝIUM BANK Α.Ε. ΝΕΑ PROTON ΤΡΑΠΕΖΑ Α.Ε. ΤΡΑΠΕΖΑ PROBANK A.E. ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ Α.Ε. FBB ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ Α.Ε. AEGEAN BALTIC BANK Α.Ε. CREDICOM CONSUMER FINANCE ΤΡΑΠΕΖΑ Α.Ε. ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΟ ΤΑΜΙΕΥΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ Α.Τ.Ε ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΥΝ.ΠΕ. ΠΑΓΚΡΗΤΙΑ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΣΥΝ.ΠΕ. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΧΑΝΙΩΝ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ Ν. ΕΒΡΟΥ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΕΥΒΟΙΑΣ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΙΕΡΙΑΣ - ΟΛΥΜΠΙΑΚΗ ΠΙΣΤΗ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΔΡΑΜΑΣ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΣΥΝ.Π.Ε. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΣΕΡΡΩΝ ΣΥΝ.Π.Ε. B. Υποκαταστήματα πιστωτικών ιδρυμάτων με έδρα σε χώρα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης CYPRUS POPULAR BANK PUBLIC Co LTD THE ROYAL BANK OF SCOTLAND N.V. 3. BNP PARIBAS HSBC BANK PLC THE ROYAL BANK OF SCOTLAND PLC 7
UNICREDIT BANK A.G. F.C.E. BANK. PLC GMAC BANK GmbH BNP PARIBAS SECURITIES SERVICES FGA BANK GmbH CITIBANK International plc UNION DE CREDITOS INMOBILIARIOS S.A. ΤΡΑΠΕΖΑ ΚΥΠΡΟΥ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΤΑΙΡΙΑ ΛΙΜΙΤΕΔ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΤΑΙΡΙΑ ΛΙΜΙΤΕΔ VOLKSWAGEN BANK GmbH BMW AUSTRIA BANK GmbH MERCEDES-BENZ BANK POLSKA SPOLKA AKCYJNA DEUTSCHE BANK A G. SAXO BANK AS ELLAS Α. IV. V. Υποκαταστήματα πιστωτικών ιδρυμάτων με έδρα σε χώρα εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης BANK OF AMERICA N.A. BANK SADERAT IRAN KEDR CLOSE JOINT STOCK COMPANY COMMERCIAL BANK T.C. ZIRAAT BANKASI A.S. Β. Πιστωτικά ιδρύματα που έχουν εξαιρεθεί από την εφαρμογή του Ν. 3601/2007 ΤΑΜΕΙΟ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΩΝ ΚΑΙ ΔΑΝΕΙΩΝ Σχετικά με τον αριθμό των καταστημάτων/υποκαταστημάτων, των ΑΤΜ και του προσωπικού των τραπεζών τα στοιχεία συλλέχθηκαν από την ΕΕΤ 3. Οι πίνακες έχουν ως εξής: 3 www.hba.gr. 8
Πίνακας 1.3: Στοιχείων δικτύου και συνόλου προσωπικού πιστωτικών ιδρυμάτων που λειτουργούν στην Ελλάδα (31/12/11) 4 Δίκτυο καταστημάτων/υποκαταστημάτων Ν. Αττικής Ν. Θες/νίκης Λοιπή Σύνολο Σύνολο χώρα προσωπικού Σύνολο (α+β+γ) 1491 370 1714 3575 56611 Α) Μέλη της Ε.Ε.Τ. 1483 369 1713 3565 56042 1. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 208 52 282 542 11640 2. Τράπεζα EFG Eurobank 182 48 172 402 7195 Ergasias 3. Alpha Bank 182 46 186 414 6997 4. Τράπεζα Πειραιώς 139 43 162 344 4662 5. Αγροτική Τράπεζα της 116 34 318 468 5798 Ελλάδος 6. Eμπορική Τράπεζα της 127 32 164 323 4110 Ελλάδος 7. Marfin Eγνατία Τράπεζα 84 20 69 173 2683 8. Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο 62 19 69 150 2222 9. Τράπεζα Κύπρου 84 19 84 187 2912 10. Τράπεζα Μillenium Bank 60 17 42 119 1194 11. Citibank International 28 3 9 40 1214 12. Attica Bank 41 10 29 80 1032 13. Geniki Bank 43 7 54 104 1522 14. Proton Bank 17 2 9 28 524 15. Probank 63 6 39 108 1071 16. HSBC 15 1-16 517 17. FBBank 9 2 8 19 258 18. Πανελλήνια Τράπεζα 10 5 13 28 104 19. Ελληνική Τράπεζα 13 3 4 20 387 Β) Συνδεδεμένα μέλη της Ε.Ε.Τ. 2 - - 2 77 4 Στον πίνακα περιλαμβάνονται στοιχεία προερχόμενα από την πλειοψηφία των πιστωτικών ιδρυμάτων που λειτουργούν στην Ελλάδα. 9
1. The Royal Bank of Scotland 1 - - 1 52 2. Unicredit Bank 1 - - 1 25 Γ) Μη μέλη της Ε.Ε.Τ. 6 1 1 8 492 1. Saxo Bank 1 - - 1 8 2. FGA Bank 1 - - 1 17 3. F.C.A. 1 - - 1 34 4. BNP Securities Services 1 - - 1 44 5. T. Παρακαταθηκών & Δανείων 2 1 1 4 389 Πίνακας 1.4: A.T.M. πιστωτικών ιδρυμάτων που λειτουργούν στην Ελλάδα (31/12/11) Σε Off-site Σύνολο Πιστωτικά Ιδρύματα μέλη της Ε.Ε.Τ. καταστήματα 4203 2591 6794 1. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 866 534 1400 2. Τράπεζα EFG Eurobank Ergasias 421 263 684 3. Alpha Bank 497 318 815 4. Τράπεζα Πειραιώς 347 329 679 5. Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος 517 391 910 6. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος 372 295 667 7. Marfin Eγνατία Τράπεζα 171 68 239 8. Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο 153 104 257 9. Τράπεζα Κύπρου 190 65 255 10. Τράπεζα Μillenium Bank 191 15 206 11. Citibank International 58 32 90 12. Attica Bank 80 14 94 13. Geniki Bank 107 66 173 14. Proton Bank 28 13 41 15. Probank 111 68 179 16. HSBC 25 10 35 17. FBBank 19 4 23 10
18. Πανελλήνια Τράπεζα 28 1 29 19. Ελληνική Τράπεζα 20 1 21 11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 2.1 Γενικά Αρχικά, φρόνιμο θα ήταν να ορίσουμε την έννοια της τράπεζας για να κατανοήσουμε καλύτερα το σημαντικό ρόλο που κατέχει στην οικονομία και την ανάπτυξη αυτής. Το άρθρο 2 του Νόμου 3601/07 5 αναφέρει ότι: «Με την επιφύλαξη των ειδικών ορισμών που περιέχονται στα Κεφάλαια Ζ και ΙΓ, κατά τον παρόντα νόμο νοείται ως πιστωτικό ίδρυμα η επιχείρηση, η δραστηριότητα της οποίας συνίσταται στην αποδοχή καταθέσεων ή άλλων επιστρεπτέων κεφαλαίων από το κοινό και στη χορήγηση δανείων ή λοιπών πιστώσεων για λογαριασμό της.» Από τον παραπάνω ορισμό διαπιστώνουμε πόσο σημαντική είναι η συμβολή της τράπεζας, και του τραπεζικού συστήματος γενικά, στην κυκλοφορία του χρήματος. Τα πλεονάσματα κεφαλαίων που συγκεντρώνονται από τα νοικοκυριά ή τις επιχειρήσεις μεταφέρονται στην τράπεζα από τους καταθέτες και αυτοί με τη σειρά της τα χορηγεί, με τη μορφή δανείων, σε μονάδες που έχουν έλλειψη κεφαλαίων. Βέβαια, αυτή η διαδικασία γίνεται από τις τράπεζες με σκοπό το κέρδος που θα εισπράξουν από τη διαφορά των επιτοκίων καταθέσεων και δανείων, για αυτό και στον ορισμό αναφέρονται ως επιχειρήσεις. Ο ορισμός που αναφέραμε παραπάνω, θεωρεί ότι υπάρχει ένα προϋπάρχων, «εξωγενές» είδος χρήματος 6 που διακινείται με τη βοήθεια των τραπεζών. Στο βιβλίο Το νέο ευρωπαϊκό χρηματοοικονομικό περιβάλλον: τάσεις και προοπτικές (2004) αναφέρεται η θεωρία του Schumpeter (1934), ο οποίος επισήμανε ότι οι τράπεζες όχι μόνο μεταφέρουν χρήμα, αλλά το δημιουργούν. Αυτή τους η ιδιότητα είναι μάλιστα που τις κάνει ξεχωριστές και σημαντικές για την ανάπτυξη της οικονομίας. Η θεωρία 5 Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας (2007), Τεύχος Πρώτο, Αριθμός Φύλλου 178. 6 Προβόπουλος Γ. και Χ. Γκόρτσος (2004), Το νέο ευρωπαϊκό χρηματοοικονομικό περιβάλλον: τάσεις και προοπτικές, Ένωση ελληνικών τραπεζών, Εκδόσεις Σάκκουλα. 12
του αναφέρει συγκεκριμένα: «Ο τραπεζίτης [ ] δεν είναι τόσο ένας βασικός ενδιάμεσος του αγαθού που ονομάζουμε αγοραστική δύναμη, όσο κυρίως ένας παραγωγός του αγαθού αυτού Στέκεται ανάμεσα σε αυτούς που επιθυμούν να σχηματίσουν νέους συνδυασμούς και σε εκείνους που κατέχουν τα παραγωγικά μέσα. Είναι στην ουσία ένα φαινόμενο της ανάπτυξης, αν και αυτό συμβαίνει μόνο εφόσον η κοινωνική διαδικασία δεν κατευθύνεται από κάποια κεντρική εξουσία. Καθιστά (ο τραπεζίτης) εφικτή την υλοποίηση των νέων συνδυασμών. Εξουσιοδοτεί, ωσάν αυτό να γινόταν στο όνομα της κοινωνίας εκείνους που θα τους σχηματίσουν. Είναι ο έφορος (επόπτης) της ανταλλακτικής οικονομίας». 7 Όπως έχουμε ήδη αναφέρει η τράπεζα παίζει το ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα στους δανειστές και τους δανειζόμενους. Λόγω της ασύμμετρης πληροφόρησης που υπάρχει θα ήταν δύσκολο για ένα νοικοκυριό, παραδείγματος χάριν, να γνωρίζει ποια οικονομική μονάδα έχει ανάγκη από κεφάλαια για να της δανείσει έναντι κάποιου κέρδους φυσικά. Επίσης, ο δανειζόμενος γνωρίζει αν θα μπορέσει να αποπληρώσει και πότε, ενώ ο δανειστής έχει άγνοια, πράγμα που σημαίνει ότι η χορηγία μπορεί να καταστεί επισφαλής και να μην πάρει ποτέ τα λεφτά του πίσω. Εκτός, βέβαια, από τις παραπάνω πληροφορίες, η άμεση χρηματοδότηση (χωρίς την παρεμβολή τράπεζας) απαιτεί και υψηλό κόστος. Αυτό συμβαίνει γιατί ο δανειστής πρέπει να βρει μόνος του τον αντισυμβαλλόμενο στον οποίο θα χορηγήσει το δάνειο, να συλλέξει μόνος του τις πληροφορίες, να ελέγχει συνέχεια για την αποπληρωμή του δανείου και, τέλος, στην περίπτωση επισφαλής απαίτησης να επαναπροσδιορίσει μόνος του τους όρους για την αποπληρωμή ή να χάσει μέρος της χορηγίας αν όχι ολόκληρη. Η ασύμμετρη πληροφόρηση που υπάρχει μεταξύ των αντισυμβαλλομένων σε συνδυασμό με το κόστος της άμεσης χρηματοδότησης καταστούν τις χρηματοοικονομικές αγορές ατελείς σύμφωνα με το βιβλίο Τραπεζική Οικονομική (2009) 8. Λόγω της ατέλειας αυτής των χρηματοοικονομικών αγορών δημιουργήθηκε η ανάγκη του τραπεζικού συστήματος και του διαμεσολαβητικού του ρόλου. Αν αναλογιστούμε ένα κόσμο χωρίς τράπεζες, όπως σημειώνεται στο βιβλίο Βασιλεία ΙΙ: Περιγραφή και συνέπειες για το τραπεζικό σύστημα (2007) 9, γίνεται 7 Η μετάφραση του πρωτότυπου κειμένου προέρχεται από το βιβλίο Το νέο ευρωπαϊκό χρηματοοικονομικό περιβάλλον: τάσεις και προοπτικές (2004). 8 Σαπουντζόγλου Γ. και Χ. Πεντότης (2009), Τραπεζική Οικονομική, Τόμος Α, Εκδόσεις Γ. Μπένου. 9 Παναγόπουλος Γ. και Γ. Πελετίδης (2007), Βασιλεία ΙΙ: Περιγραφή και συνέπειες για το τραπεζικό σύστημα, Μελέτες 65, Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών. 13
κατανοητό ότι λόγω των προβλημάτων που προαναφέραμε οι πλεονασματικές οικονομικές μονάδες θα κρατούσαν τις αποταμιεύσεις τους για μελλοντικές τους ανάγκες. Συνέπεια αυτού θα ήταν να υπάρχει ανάπτυξη μόνο σε κλάδους που υπάρχουν κερδοφόρες επιχειρήσεις ή επιχειρήσεις με περίσσια κεφάλαια, τα οποία θα διέθεταν σε νέες τεχνολογίες και στο σχεδιασμό και παραγωγή νέων προϊόντων. Πολύ σωστά στο βιβλίο Η δυναμική του χρηματοοικονομικού συστήματος (2001) 10 υπογραμμίζεται ότι οι τράπεζες με το διαμεσολαβητικό ρόλο που κατέχουν δίνουν τη δυνατότητα στους καταθέτες τους να δανειοδοτούν, μέσω των αποταμιεύσεων τους, με κόστος πολύ μικρότερο από ότι θα διαπραγματευόντουσαν μόνοι τους. Επιπλέον, οι καταθέσεις τους δεν κινδυνεύουν σε περίπτωση επισφαλειών, καθώς η τράπεζα αναλαμβάνει όλες τις ευθύνες στις παροχές δανείων. Όσον αφορά την ρευστότητα των τραπεζών, ώστε να μπορέσουν να ικανοποιήσουν κάθε στιγμή τη ζήτηση τόσο των καταθετών τους όσο και των δανειζόμενων, αναλαμβάνουν τα πιστωτικά ιδρύματα να συνδυάσουν ένα μεγάλο αριθμό δανειζόμενων και δανειστών (βλ. Σχήμα 2.1). Αποταμιευτές Επενδυτές Τράπεζα Σχήμα 2.1: Τραπεζική διαμεσολάβηση (Πηγή: Η δυναμική του χρηματοοικονομικού συστήματος, 2001). Ταυτόχρονα προσπαθούν να μετασχηματίζουν «απαιτήσεις» χαμηλού βαθμού ρευστότητας σε «υποχρεώσεις» υψηλού βαθμού ρευστότητας για να αποφεύγονται τυχόν προβλήματα (βλ. Σχήμα 2.2) 10 Προβόπουλος Γ. και Π. Καπόπουλος (2001), Η δυναμική του χρηματοοικονομικού συστήματος, Εκδόσεις Κριτική. 14
Ε Τράπεζα Π Κτήσεις και Υποχρεώσεις Απαιτήσεις Ζήτηση ρευστότητας Δάνεια Καταθέσεις Προσφορά ρευστότητας Χαμηλός βαθμός ρευστότητας Υψηλός βαθμός ρευστότητας Σχήμα 2.2: Μετασχηματισμός των στοιχείων ρευστότητας μιας τράπεζας (Πηγή: Τραπεζική οικονομική, Τόμος Α, 2009). Οι τράπεζες πολλές φορές αποτελούν, ίσως, τη μόνη πηγή χρηματοδότησης για ορισμένους κλάδους της οικονομίας. Χωρίς τη στήριξη των τραπεζών αυτών οι συγκεκριμένοι τομείς αλλά και γενικά η οικονομία στο σύνολο της θα αντιμετώπιζε προβλήματα. Στη χώρα μας, για παράδειγμα, η ελληνική πολιτεία θέλοντας να στηρίξει τον κλάδο της γεωργίας ίδρυσε την Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος (ΑΤΕ). Η κυκλοφορία του χρήματος μπορεί να επιτευχθεί, όμως, και με άλλους τρόπους μέσω των τραπεζών. Αρχικά, το τραπεζικό σύστημα εξυπηρετεί το σύστημα πληρωμών, καθώς με εργαλεία και κανόνες που έχει θεσπίσει δίνει τη δυνατότητα στις οικονομικές μονάδες να εξυπηρετούν τις υποχρεώσεις πληρωμών τους και να εισπράττουν τις οφειλές τους. Το σύστημα πληρωμών έχει επεκταθεί παγκόσμια στις μέρες μας και μάλιστα αποτελεί τη βάση για τη σταθερότητα των χρηματοπιστωτικών αγορών, την άμεση μεταφορά κεφαλαίων μεγάλης αξίας και τη σημαντική μείωση των συστημικών κινδύνων. Ακόμα, οι πελάτες του εκάστοτε τραπεζικού ιδρύματος δίνουν εντολές για μεταφορά των χρημάτων τους είτε εγχώρια είτε σε άλλες χώρες, όπως, επίσης ζητούν τη διαφύλαξη και διακίνηση άλλων κινητών αξιών, όπως ομολογίες, μετοχές, συναλλαγματικές. Η διακίνηση των χρηματικών ποσών δε γίνεται, όπως πολλοί μπορεί να έχουν στο μυαλό τους, σε δεσμίδες χαρτονομισμάτων που απαιτούν πολύωρο μέτρημα και ιδιαίτερη φύλαξη. Η μεταφορά μέσω τραπεζών ή υποκαταστημάτων γινόταν παλιά με λογιστικές εγγραφές ενώ πλέον γίνεται με τη 15
χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών και πληροφοριακών συστημάτων. Αυτή είναι η επιτυχία και η σημαντικότητα του τραπεζικού συστήματος που παρέχει υπηρεσίες ασφαλείς και χωρίς καθυστερήσεις. Στην ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας σημαντικό ρόλο παίζει η εξέλιξη της τεχνολογίας και της πληροφορικής στον τραπεζικό τομέα. Οι τράπεζες τοποθέτησαν στα καταστήματα τους αρχικά και μετέπειτα σε διάφορα σημεία ΑΤΜ, ώστε οι πελάτες να μπορούν να κάνουν ανάληψη των χρημάτων τους από τον τραπεζικό τους λογαριασμό ανά πάσα στιγμή. Το μόνο που χρειάζονται είναι μία μαγνητική κάρτα και έναν κωδικό (ΡΙΝ). Μια παρόμοια κάρτα χρησιμοποιούν, επίσης, οι πελάτες τραπεζών είτε για να ψωνίσουν από καταστήματα, είτε για να κάνουν αγορές μέσω ίντερνετ. Είναι το λεγόμενο «πλαστικό χρήμα». Μέσω του διαδικτύου δίνεται η δυνατότητα στους καταναλωτές να αγοράσουν προϊόντα που δεν υπάρχουν στην περιοχή τους ή σε πιο οικονομικές τιμές. Υπάρχει, βέβαια, και το «ψηφιακό χρήμα» το οποίο αποθηκεύεται με τη μορφή ψηφιακών μονάδων σε προσδιορισμένο λογισμικό πακέτο του προσωπικού ηλεκτρονικού υπολογιστή του κατόχου και εξυπηρετεί στις ηλεκτρονικές συναλλαγές 11. Τέλος, σημαντική ώθηση στην παγκόσμια οικονομία έχει δώσει και η διεθνοποίηση των τραπεζών. Πλέον, οι τράπεζες έχουν βγει εκτός συνόρων, ιδρύοντας υποκαταστήματα ή θυγατρικές, έχοντας έτσι τη δυνατότητα να διακινούν ελεύθερα κεφάλαια μεταξύ χωρών, αφήνοντας πίσω τυχόν συναλλαγματικούς περιορισμούς και κανονισμούς του τοπικού τραπεζικού συστήματος, οι οποίοι συνέβαλλαν στην εμφάνιση σημαντικών διαφορών μεταξύ επιτοκίων καταθέσεων και δανείων. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των τραπεζών έχει οξυνθεί προς όφελος του αποταμιευτή και του δανειστή, καθώς έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν τράπεζα που να διαθέτει συγκριτικό πλεονέκτημα στις υπηρεσίες που παρέχει σε σχέση με τα υπόλοιπα τραπεζικά ιδρύματα. Η διεθνοποίηση των τραπεζών, λοιπόν, και η εισαγωγή ξένων (τραπεζών) οδηγεί σε αύξηση του πλεονάσματος του καταναλωτή, αφού το επιτόκιο καταθέσεων αυξάνεται ενώ το επιτόκιο χορηγήσεων μειώνεται, όπως και το ύψος των προμηθειών. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση του κέρδους των πιστωτικών ιδρυμάτων και, ως εκ τούτου, του κόστους χρήματος. 11 Προβόπουλος Γ. και Π. Καπόπουλος (2001), Η δυναμική του χρηματοοικονομικού συστήματος, Εκδόσεις Κριτική. 16