Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο Σ Χ Ο Λ Η Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ω Ν ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΡΥΘΜΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ 5 Ο Χειμερινό Εξάμηνο 2009-2010 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΡΓΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ Αικατερίνη Δημητσάντου - Κρεμέζη, καθηγήτρια ΕΜΠ Σταύρος Γυφτόπουλος, λέκτορας ΕΜΠ Έλενα Κωνσταντινίδου, λέκτορας ΕΜΠ Συνεργαζόμενοι διδάσκοντες: Βασίλης Γκανιάτσας, αναπληρωτής καθηγητής ΕΜΠ Κωνσταντίνος Πατέστος, καθηγητής Αρχιτεκτονικής Πολυτεχνείου Τουρίνoυ, επισκέπτης καθ..εμπ Επικουρικό διδακτικό έργο: Φιλιώ Ηλιοπούλου, υποψήφια διδάκτωρ ΕΜΠ
ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Η Αρχιτεκτονική Μορφολογία, μία από τις γνωστικές περιοχές που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα σπουδών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ, έχει αντικείμενο διδασκαλίας την διερεύνηση των αρχιτεκτονικών μορφών. Το γνωστικό της περιεχόμενο, θεωρητικό και εφαρμοσμένο, κατανέμεται σε τρία κύρια μαθήματα και τρία ειδικά, «κατ επιλογή», στα οποία εξετάζονται οι αρχιτεκτονικές δημιουργίες ως συνθέσεις με έμφαση στη παράμετρο μορφή και τους παράγοντες που την καθορίζουν. Η συστηματική ανάλυση έχει στόχο την κατανόηση και ερμηνεία των έργων της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Οι μορφές των έργων, εξετάζονται ως παράμετροι της σύνθεσής τους, η οποία επηρεάζεται και καθορίζεται από πολλούς παράγοντες και κυρίως τον τόπο (το άμεσο περιβάλλον - φυσικό ή δομημένο), τον χρόνο (οι συνθήκες - ιστορικές, κοινωνικές, οικονομικές) και τον τρόπο (οι κατασκευαστικές μέθοδοι και τα υλικά δόμησης). Την ανάλυση συμπληρώνουν επιπλέον παράμετροι όπως οι τεχνικές και αισθητικές επιλογές του αρχιτέκτονα καθώς και η σημασία του έργου του για τον τόπο και την εποχή που δημιουργήθηκε σε συμφωνία ή όχι με τις επικρατούσες καλλιτεχνικές τάσεις κλπ.. Η αναλυτική διερεύνηση των αρχιτεκτονικών μορφών είναι διεργασία με την οποία διαμορφώνεται το απαραίτητο γνωσιολογικό υπόβαθρο για την κριτική αξιολόγηση του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα των έργων. Κύριος στόχος της είναι η αποκάλυψη των μηχανισμών που οδήγησαν στο συνθετικό αποτέλεσμα. Για τον αρχιτέκτονα η αναλυτική διερεύνηση των υφιστάμενων μορφών δημιουργεί πηγή γνώσεων και τροφοδότη ιδεών. Επίσης διαμορφώνει κριτική σκέψη και βοηθά στο να αναπτύξει ο σπουδαστής την ικανότητά του στην αρχιτεκτονική σύνθεση, βασισμένη και στη θεωρητική κατάρτιση ως προς τις αρχιτεκτονικές μορφές αξιοποιώντας δημιουργικά τα στοιχεία της ανάλυσης ώστε να διαμορφώνει τελικά τα δικά του εκφραστικά μέσα και κατά περίπτωση να τα ελέγχει και να τα κατευθύνει συνειδητά. 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ «Η συστηματική ανάλυση έργων σύγχρονης αρχιτεκτονικής» είναι ένα από τα ειδικά αντικείμενα διδασκαλίας της επιστημονικής περιοχής της Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και διδάσκεται στο 5 ο εξάμηνο σπουδών ως μάθημα επιλογής. Αντικείμενο του μαθήματος είναι η αναλυτική κριτική θεώρηση της αρχιτεκτονικής σύνθεσης μέσω της διερεύνησης των βασικών παραμέτρων που την καθορίζουν και των μηχανισμών που οδηγούν σ αυτήν. Με την ανάλυση αντιπροσωπευτικών έργων της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, οι σπουδαστές αντιλαμβάνονται το ρόλο και τις επιπτώσεις των σχέσεων των επιμέρους παραμέτρων στη σύνθεση των έργων αυτών και εξοικειώνονται με τους συνθετικούς χειρισμούς των δημιουργών τους. Παράλληλα, προτρέπονται να τοποθετηθούν κριτικά απέναντι στα έργα, χρησιμοποιώντας για το σκοπό αυτό απλοποιημένα μεθοδολογικά εργαλεία της αισθητικής. Για τις ανάγκες της άσκησης επιλέγονται από τους ίδιους τους σπουδαστές, σε συνεργασία με τον διδάσκοντα, αρχιτεκτονικές δημιουργίες από τον ελληνικό και τον διεθνή χώρο. Εκτός από τη γενική και εν μέρει τη θεματική βιβλιογραφία που τους προτείνεται, οι σπουδαστές αναζητούν επιπλέον στοιχεία για το θέμα τους σε μονογραφίες, στο διαδίκτυο ή, όταν είναι δυνατόν, σε συνεντεύξεις με τον αρχιτέκτονα του έργου. Η άμεση επιτόπου επαφή με τα έργα και η εμπειρία του χώρου, όπου είναι εφικτή, δίνει την ευκαιρία για λεπτομερέστερες παρατηρήσεις, φωτογραφίες και χρήσιμα σκαριφήματα. Το μάθημα περιλαμβάνει διαλέξεις από τους διδάσκοντες και τους επισκέπτες καθηγητές καθώς και από γνωστούς αρχιτέκτονες που παρουσιάζουν το έργο τους. Οι διορθώσεις των σπουδαστικών θεμάτων πραγματοποιούνται στο αμφιθέατρο, με σύντομες παρουσιάσεις σε μορφή power point. Οι παρουσιάσεις αυτές είναι πολλαπλά χρήσιμες για τους ίδιους τους σπουδαστές, καθώς αναγκάζονται να εντοπίσουν και να προβάλλουν τα ουσιαστικά στοιχεία και, για την υπόλοιπη τάξη καθώς, εκτός από την αλληλοενημέρωση, δίνει την ευκαιρία για συγκρίσεις και ανταλλαγή απόψεων. Στο τέλος του εξαμήνου οι σπουδαστές καλούνται να συντάξουν τεύχος (Α4) με τα στοιχεία του έργου που έχουν μελετήσει και έχουν επεξεργαστεί συστηματικά κατά τη διάρκεια του εξαμήνου. Τα κείμενα συνοδεύουν σχέδια, σκίτσα και φωτογραφίες. Παράλληλα με το τεύχος, οι σπουδαστές θα πρέπει να παρουσιάσουν προφορικά στο σύνολο της τάξης, περίληψη της δουλειάς τους σε μορφή power point, διάρκειας 10 λεπτών. 3
Η επεξεργασία των θεμάτων περιλαμβάνει : α) Τη συλλογή των απαραίτητων στοιχείων για την πλήρη κατανόηση του έργου όπως τα γενικά αρχιτεκτονικά σχέδια (κατόψεις, όψεις, τομές), τοπογραφικό διάγραμμα και ορισμένα σχέδια βασικών οικοδομικών λεπτομερειών καθώς και στοιχεία για το άμεσο φυσικό ή δομημένο περιβάλλον του έργου. β) Την επεξεργασία των σχεδίων -που συνήθως ανασχεδιάζονται αφαιρετικά και συμπληρώνονται με σκαριφήματα - για να χρησιμοποιηθούν ως υπόβαθρο για τις επιμέρους αναλυτικές παρατηρήσεις σχετικά με τη γενική διάταξη, το λειτουργικό διάγραμμα, το κατασκευαστικό σύστημα και τον χαρακτήρα των μορφών. γ) Την μορφολογική ανάλυση του κάθε έργου σύμφωνα με ένα συστηματικό διάγραμμα εργασίας. Το διάγραμμα αυτό περιλαμβάνει όλα τα επιμέρους στοιχεία για την ανάλυση έργων στα οποία η μορφή αποτελεί την άμεση έκφραση της λειτουργικής και κατασκευαστικής επίλυσης. Δηλαδή έχουν εφαρμοστεί σ αυτά συνθετικές αρχές ιδιαίτερα χαρακτηριστικές στα έργα του «μοντέρνου» αρχιτεκτονικού ιδιώματος, σύμφωνα με τις οποίες, η λειτουργία, η κατασκευή και η μορφή, αποτελούν τις βασικές συνιστώσες της σύνθεσης, καθοριστικές για το μορφολογικό αποτέλεσμα που αποτελεί την άμεση έκφρασή τους. Για ορισμένα έργα της πρόσφατης αρχιτεκτονικής δημιουργίας, όπου οι σχέσεις ανάμεσα στις παραμέτρους της σύνθεσης έχουν ανατραπεί και η μορφή δεν εκφράζει το περιεχόμενο αλλά αποτελεί ένα σχεδόν αυτόνομο εντυπωσιακό περίβλημα, το παραπάνω διάγραμμα φαίνεται σχολαστικό και ταυτόχρονα ανεπαρκές και τότε τροποποιείται και προσαρμόζεται στα ειδικά δεδομένα του έργου. 4
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1. Σύντομη αναφορά για τον αρχιτέκτονα, τον τόπο και το χρόνο πραγματοποίησης του έργου, το είδος του - π.χ. κατοικία, σχολείο, γραφεία - καθώς και τα λοιπά στοιχεία που συμπληρώνουν την ταυτότητά του. 2. Ανάλυση της λειτουργίας του έργου α. Το λειτουργικό πρόγραμμα : αριθμός, μεγέθη, χωρητικότητα και ιεράρχηση των χώρων - κύριοι και βοηθητικοί (λειτουργικό διάγραμμα σε σκαριφήματα). β. Οι λειτουργικές απαιτήσεις του προγράμματος : Οικόπεδο, προσανατολισμός - θέα. Διάταξη και επικοινωνία χώρων. Ειδικές προδιαγραφές χώρων, κλπ. β.1 Οι υπάρχουσες αντιλήψεις σχετικά με την επίλυση της συγκεκριμένης λειτουργίας (π.χ. οι καθιερωμένοι κτιριολογικοί τύποι για σχολικά κτήρια ή γραφεία ή κτήρια πολλαπλών χρήσεων, κλπ.). γ. Η αρχιτεκτονική επίλυση της λειτουργίας στο έργο σε σχέση με τις απαιτήσεις του προγράμματος (Οι επιλογές του αρχιτέκτονα. Η σχέση τους με τις επικρατούσες αντιλήψεις). δ. Επεξεργασία της λειτουργικής επίλυσης του έργου: Επισήμανση των λειτουργικών ενοτήτων, η κατανομή τους στο χώρο (σε έναν ή περισσότερους κτιριακούς όγκους, σε ενιαίο ή επιμερισμένο χώρο, σε διάταξη καθ ύψος ή κατά πλάτος, κατά παράθεση, κατά πτέρυγες, κλπ.), η μεταξύ τους σχέση (άμεση σύνδεση ή διαχωρισμός - οριζόντια και κατακόρυφη επικοινωνία των χώρων), οι κύριες προσβάσεις κλπ.. 5
3. Ανάλυση της κατασκευής α. Το γενικό σύστημα της κατασκευής (ο κατασκευαστικός κάναβος, τα φέροντα και τα φερόμενα στοιχεία) και τα ειδικά στατικά προβλήματα. β. Τα επιμέρους τεχνολογικά δεδομένα - υλικά και τρόπος κατασκευής. γ. Η σχέση της κατασκευής με τη λειτουργία του έργου ( π.χ. προσαρμογή της κατασκευής στις λειτουργικές απαιτήσεις, δεσμεύσεις ή δυσχέρειες της λειτουργίας από τα φέροντα στοιχεία, κλπ.) 6
4. Μορφολογική ανάλυση α. Ο χαρακτήρας της γενικής μορφής του έργου (Ανοιχτή, δυναμική ή κλειστή ολοκληρωμένη μορφή. Απλή, ενιαία μορφή ή σύνθεση μερών). α.1 Στη περίπτωση σύνθετης μορφής (σύμπλεγμα όγκων ή σαφής διάκριση σε κύριους και δευτερεύοντες) : Το σύνολο και τα μέρη του. Ο βαθμός ανάλυσης της γενικής μορφής σε επιμέρους μορφές, ο βαθμός αυτονομίας των μερών και οι σχέσεις τους ως προς το σύνολο. α.2 Ο χαρακτήρας των μορφών ως προς τα κύρια σχήματά τους (σχήματα κανονικά και οι αναλογίες τους, ελεύθερα και ο χαρακτήρας τους, απλά ή σύνθετα, σαφή ή ασαφή κλπ.) α.3 Η έκφραση της λειτουργίας στη μορφή του έργου και σε ποιο βαθμό (π.χ. αντιστοιχία κτιριακών όγκων με λειτουργικές ενότητες, όψεις που κρύβουν ή αποκαλύπτουν τις επιμέρους λειτουργίες.) α.4 Η έκφραση της κατασκευής του έργου στη μορφή του (προβολή της κατασκευής με την εμφάνιση του σκελετού, ή με τον σαφή διαχωρισμό σε φέροντα και φερόμενα στοιχεία, είτε την απόκρυψη της κατασκευής με πετάσματα κλπ. ) β. Τα χαρακτηριστικά της μορφής του έργου. Ποια στοιχεία επικρατούν και καθορίζουν το χαρακτήρα της και το αισθητικό αποτέλεσμα (π.χ. η επικράτηση της μάζας ή της ανάλυσή της - πλήρη και κενά ή η διαφάνεια ή το πέτασμα ή το μεταλλικό πλέγμα κλπ.) γ. Τα επιμέρους μορφολογικά στοιχεία. που χαρακτηρίζουν τις μορφές (οικοδομικές λεπτομέρειες, ανοίγματα - σχήμα, μέγεθος, αναλογίες, υφή και χρώμα επιφανειών κλπ) δ. Η κλίμακα της γενικής και των επιμέρους μορφών (σχετική και απόλυτη κλίμακα). Ποια στοιχεία την υποβάλλουν. ε. Ο βαθμός ενότητας και ο βαθμός ποικιλίας του συνόλου (οπτική συνοχή και η ογκοπλαστική ποικιλία, η ομοιότητα ή η επανάληψη των επιμέρους μορφών - ως προς τη θέση και τον όγκο - ή η σύνθεση αντιθέσεων ανάμεσα στις κυρίαρχες και τις δευτερεύουσες, κλπ.) στ. Σύγκριση των αρχών της μορφολογίας του έργου με εκείνες που διέπουν άλλα, του ίδιου ή ανάλογου περιεχόμενου έργα. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------- * (Επιμέλεια κείμενου: Καίτη Κρεμέζη, καθηγήτρια ΕΜΠ) 7
Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Alexander C., A Pattern Language, Oxford University 1985 ARCHITECTURE N0N STANDARD, Κατάλογος Έκθεσης, Centre Pompidou, 2004 Arnheim R., H Δυναμική της Αρχιτεκτονικής Μορφής, University Studio Press, 2003 Banham R., Θεωρία και Σχεδιασμός την Πρώτη Μηχανική Εποχή, Μετάφραση Ι. Λιακατάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, 2008 Bonta J.P., Architecture and its Interpretation: A study of expressive systems in architecture, Lund Humphries, London, 1979 Ching F. D., Architecture: Form, Space and Order, Van Nostrand, 1979 Collins P., Changing ideals in Modern Architecture, Faber & Faber, 1965 Forty A., Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, Thames and Hudson, London, 2004 (2000) Frampton K., Μοντέρνα Αρχιτεκτονική Ιστορία και κριτική, Θεμέλιο, Αθήνα, 1999 Ghirardo D., Architecture after Modernism, Thames and Hudson, London, 1996 Hertzberger H., Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής, Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2002 Jencks C., Architecture Today, 2th Edition St.Martin s Pr, Inc London, 1993 Jencks C., Modern Movements in Architecture, Penguin Books, 1980 Joedicke J., Space and Form in Architecture, Karl Kraemer Verlag, 1985 Le Corbusier, Για μια νέα αρχιτεκτονική, Μετάφραση Π.Τουρνικιώτης, Εκκρεμές, Αθήνα, 2004 March L., Steadman P., The Geometry of Environment, Riba Puplications, London, 1971 Mitchell W.J, The Logic of Architecture, MIT Press, Cambridge, 1990 Oppenheimer A., Bruno Zevi on Modern Architecture, Rizzoli, N.Y., 1983 Schulz Norberg C., Genius Logi - το πνεύμα του τόπου, Μετάφραση Μίλτος Φραγκόπουλος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2009 Stiny G., Introduction to Shape and Shape Grammars, Environment and Planning B, 1980a, τ.7, σ.343-351 Venturi R. et al: Learning from Las Vegas, MIT press, 1991 (1972) Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής, 2 τόμοι, Μετάφραση Παύλος Λέφας, Πλέθρον, Αθήνα, 1997 Λάββας Γ., 19 ος 20 ος αιώνας Σύντομη ιστορία της Αρχιτεκτονικής, University Studio Press, Θεσ/νικη, 2002 Μιχελής Π., Η αισθητική της αρχιτεκτονικής του Μπετόν Αρμέ, Ίδρυμα Π. & Ε.Μιχελή, Αθήνα, 1990 8
Μιχελής Π., Η αρχιτεκτονική ως Τέχνη, Ίδρυμα Π. & Ε.Μιχελή, Αθήνα, 2002 Πεπονής Γ., Χωρογραφίες, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997 Πικιώνης Δ., Κείμενα, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987 Τουρνικιώτης Π., Η ιστοριογραφία της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002 Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Α ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ABITARE ARCHITECTURAL REVIEW ARCHITECTURE, ARCHITECTURE D AUJOURD HUI CASABELLA DETAIL DOMUS EL CROQUIS, ENVIRONMENT AND PLANNING : PLANNING AND DESIGN ΘΕΜΑΤΑ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ, LOTUS INTERNATIONAL S I T E S www.greatbuildings.com www.vitruvio.com www.archinform.net www.arcspace.com www.geocities.com www.chez.com www.designboom.com www.en.wikipedia.org www.pritzkerprize.com www.ese.ips.pt www.culture2000.tee.gr www.greekarchitects.gr www.ecobuilt.gr 9
10