Ηποιοτική διάσταση της απασχόλησης των γυναικών έχει συχνά υποτιμηθεί έναντι

Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΝΑΙ ΓΕΝΟΥΣ ΘΗΛΥΚΟΥ; Του: Ελευθέριου Μιχαήλ* Περίληψη Ηποιοτική διάσταση της απασχόλησης των γυναικών έχει συχνά υποτιμηθεί έναντι της ποσοτικής τόσο στον πολιτικό λόγο όσο και στις πολιτικές απασχόλησης. Η βελτίωση και η έμφαση στο ποιοτικό σκέλος της γυναικείας απασχόλησης πρέπει να είναι το στοίχημα κάθε σύγχρονου κράτους που θέλει να κάνει το αποφασιστικό βήμα για την ουσιαστική ενδυνάμωση της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία.το άρθρο επικεντρώνεται σε παράθεση επίκαιρων στοιχείων από την ευρωπαϊκή οικονομία για να αποδείξει τις σοβαρές αδυναμίες στην μεγέθυνση της γυναικείας απασχόλησης. Abstract The qualitative dimension of women s employment has been underestimated.every modern state has to lay emphasis on the qualitative dimension in order to achieve the real meaning of gender equality.this article focuses on well timed statistical data to prove the double face of women s employment increase Α.Το διπλό πρόσωπο των αριθμών Οι εξελίξεις σε πανευρωπαϊκό επίπεδο δείχνουν ότι η αύξηση της απασχόλησης των γυναικών δεν επιδέχεται αμφισβήτησης, απλά το μέγεθος της ενσωμάτωσης ποικίλει α- νάλογα με το εθνικό παράδειγμα. Σύμφωνα με έκθεση της Επιτροπής την περίοδο 2000-2006 δημιουργήθηκαν περίπου 12 εκατομμύρια θέσεις εργασίας στην Ευρώπη των 27, εκ των οποίων οι 7,5 εκατομμύρια κατέληξαν σε γυναίκες.το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών (για την ίδια περίοδο) αυξανόταν κάθε χρόνο για να φθάσει το 57,2% 1. Λαμβάνοντας υπόψη και το έτος 2007 χρήσιμο είναι το γράφημα που ακολουθεί για τις εθνικές επιδόσεις ενσωμάτωσης στην απασχόληση με κριτήριο την συγκριτική ένταξη ανδρών και γυναικών. 2007 Οι ευρωπαϊκές χώρες μπορεί να χωρισθούν σε τρεις ομάδες ανάλογα με το μέγεθος της διαφοράς. Σε αυτές με χαμηλό χάσμα απασχόλησης δηλαδή διαφορά κάτω του 10% * Ο Ελευθέριος Μιχαήλ είναι Πολιτικός Επιστήμονας / Κάτοχος ΜΔΕ Πανεπιστημίου Αιγαίου. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 47

Διάγραμμα 1-Ποσοστά απασχόλησης για τα κράτη-μέλη και φύλο όπως είναι οι σκανδιναβικές, ακολουθούν αυτές με διαφορά ανάμεσα στις 10 και 20 μονάδες ενώ το τελευταίο γκρουπ χωρών παρουσιάζει υψηλό χάσμα απασχόλησης ανδρών-γυναικών με προεξέχουσες τις μεσογειακές χώρες και κορυφαίο παράδειγμα προς αποφυγή την Μάλτα με την διαφορά στο 37%. Τα αρχικά αισιόδοξα ευρωπαϊκά μηνύματα περιβάλλονται από σκεπτικισμό όταν εμβαθύνουμε σε νέους δείκτες από την ίδια αναφορά της Επιτροπής-Το μισθολογικό χάσμα παραμένει στο 15% αμείωτο από το 2003 ενώ οι γυναίκες παραμένουν κυρίαρχες στην μακροχρόνια ανεργία σε σχέση με τους άνδρες με φυσικό επακόλουθο να κινδυνεύουν περισσότερο από την φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Τα ανωτέρω αποδεικνύουν ότι το ζητούμενο πλέον δεν πρέπει να είναι πόσες θέσεις εργασίας δημιουργούμε για τις γυναίκες αλλά και τί θέσεις εργασίας είναι αυτές αφού η μεγέθυνση του ποσοτικού στοιχείου της απασχόλησης δεν συνοδεύεται απαραίτητα και από αντίστοιχα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Κόντρα σε όλες τις προσπάθειες μέχρι σήμερα το φύλο συνεχίζει να ορίζει ένα επώδυνο επαγγελματικό και κλαδικό διαχωρισμό, διαχωρισμός που παραμένει ισχυρός με αποτέλεσμα η αύξηση της γυναικείας απασχόλησης να συνωστίζεται σε επαγγέλματα κατεξοχήν γυναικεία με αποτέλεσμα το 50% των εργαζομένων γυναικών να βρίσκονται σε επαγγέλματα εκπαίδευσης, υγείας και στις πωλήσεις του λιανικού εμπορίου (Foundation Focus, 2007). Σε αυτό ακριβώς το σημείο κρίνω απαραίτητη την παράθεση των παρακάτω στοιχείων για την Αμερική της αρχής του 21 ου αιώνα. Μόνο το 1% των μηχανικών αυτοκινήτων είναι γυναίκες αλλά και σε τομείς κατεξοχήν γυναικείους όπως η περίθαλψη συγκεντρώνονται σε βοηθητικά επαγγέλματα όπως π.χ βοηθός οδοντιάτρου όπου η πλειονότητα είναι γυναίκες αλλά μόνο το 13% οδοντίατροι ενώ και στον ιατρικό κλάδο κατέχουν μόλις το 22%. Η ίδια κατάσταση επικρατεί και στον τομέα των πωλήσεων όπου η θέση του προϊστάμενου καταλαμβάνεται από άνδρες (περίπου 70%) ενώ το επάγγελμα του Ταμία έχει δεχθεί μια σαρωτική γυναικεία επέλαση (84%) (Tilly,2001). 48 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

Η διαχρονική και διεθνώς σταθερή αρνητική ισχύς της συγκεκριμένης παραμέτρου γίνεται αντιληπτή όταν αναλογιστούμε το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα δηλαδή τον διαχωρισμό της υπαλληλικής από την διευθυντική εργασία που πραγματοποιήθηκε στην δομή των επιχειρήσεων στις αρχές του 20ου αιώνα. Με την ανάπτυξη των διοικητικών ευθυνών, οι επιχειρήσεις άρχιζαν πρακτικά να διαχωρίζουν την υπαλληλική από την διευθυντική εργασία αλλά ήθελαν τους χαμηλότερους δυνατούς μισθούς για τους υπαλλήλους και τον μεγαλύτερο δυνατό έλεγχο. Οι γυναίκες που εισέρχονταν τότε στο εργατικό δυναμικό ήταν το πιο γόνιμο έδαφος προκειμένου να στεριώσει η νέα διάκριση, επιτρέποντας ταυτόχρονα και την μετακίνηση μερίδας των ανδρών υπαλλήλων προς την βαθμίδα των διευθυντικών στελεχών. Η εκθήλυνση των υπαλληλικών εργασιών βοήθησε ουσιαστικά το ανδρικό φύλο στην εργασιακή του εξέλιξη και σταθεροποίησε ένα επαγγελματικό διαχωρισμό που παραμένει ισχυρός μέχρι σήμερα (άνδρες διευθυντές-γυναίκες γραμματείς). Β.Η έννοια της ισότητας στην εργασία και το αντιστρόφως ανάλογο ποσοτικού-ποιοτικού Η ισότιμη πρόσβαση των γυναικών στην αγορά εργασίας αποτελεί αναντικατάστατη προϋπόθεση πραγμάτωσης της ισότιμης θέσης της γυναίκας στην κοινωνία. Εύστοχα επισημαίνεται από διάφορους αναλυτές πως θα ήταν μεγάλο λάθος όλες οι προσπάθειες να εξαντληθούν στην επίτευξη αριθμών και στατιστικών στοιχείων αγνοώντας την ποιοτική διάσταση του εγχειρήματος. Παραθέτοντας ένα χαρακτηριστικό σημείο της ανάλυσης της Μαρίας Καραμεσίνη (2005, σελ. 341) 2 Ένας πλήρης ορισμός της ισότητας πρέπει να περιλαμβάνει τόσο την ίση συμμετοχή των φύλων στην αμειβόμενη εργασία (ποσοτική διάσταση της ισότητας) όσο και την ίση κατανομή της ανάμεσα στα φύλα με βάση την ποιότητα των θέσεων απασχόλησης (ποιοτική διάσταση της ισότητας). Η τελευταία εξαρτάται από το ύψος των μισθών, το χρόνο εργασίας, τις ευκαιρίες επαγγελματικής εξέλιξης. Η ίδια διαπιστώνει πως τα κράτη-μέλη της Ένωσης απέχουν περισσότερο από τους στόχους που έχουν τεθεί και έχουν αποδοθεί σε ένα αγώνα δρόμου που συχνά οδηγεί στην δημιουργία υποβαθμισμένων θέσεων απασχόλησης. Οι σημερινές εξελίξεις δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως αναπάντεχες. Το γκρίζο τοπίο της αγοράς εργασίας επιδεινώθηκε δραματικά το τελευταίο τρίμηνο του 2008 με την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση,η οποία έδωσε και το τελειωτικό χτύπημα στην ήδη παραπαίουσα πλήρη και σταθερή απασχόληση και μαζί με αυτή στο μεταπολεμικό μοντέλο του άνδρα-κουβαλητή και της απόλυτης οικονομικής εξάρτησης των γυναικών απ αυτό. Οι γυναίκες εγκαταλείπουν σταθερά και με συνεχώς αυξανόμενους ρυθμούς τον ζωτικό χώρο του νοικοκυριού και εισέρχονται ή καλύτερα διεκδικούν μια μισθωτή θέση ή την αυταπασχόληση προκειμένου η οικογένεια αλλά και οι ίδιες να μην χαθούν μέσα σε αυτό το γκρίζο και θολό τοπίο. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα η συμβολή τους μόνο ως καθοριστική μπορεί να χαρακτηρισθεί αφού για παράδειγμα στην Δανία συμβάλλουν κατά 46% στα εισοδήματα του νοικοκυριού. Για τις χώρες της Μεσογειακής Ευρώπης η συμβολή και ο συγχρονισμός στους γοργούς σκανδιναβικούς ρυθμούς είναι δύσκολος και ακολουθούν από απόσταση αλλά η πορεία έχει χαραχθεί και είναι ξεκάθαρη-μια πορεία ανατροπών, συμβιβασμών και ε- παναπροσδιορισμών των ιστορικών ρόλων των φύλων τόσο στην αμειβόμενη εργασία ό- EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 49

σο και στην εσωτερική οικιακή εργασία που παραμένει βέβαια γυναικείο προνόμιο αλλά όχι πλέον αποκλειστικό. O Jonathan Gershuny(1999) αναφέρει ότι η ανάληψη πλήρους απασχόλησης από μια γυναίκα μειώνει αυτόματα κατά 10 ώρες περίπου την εβδομάδα την δική της οικιακή εργασία ενώ αυξάνει κατά 4 ώρες αυτή των ανδρών. Οι Βρετανοί της δεκαετίας του 1960 αναλάμβαναν περίπου το 20% των οικιακών εργασιών ενώ η γενιά της δεκαετίας του 1980 περίπου το 35%. Ο συγγραφέας εκφράζει την αισιοδοξία του για το γεγονός ότι με όποιους ρυθμούς και αν συνεχιστεί αυτή η τάση θα έρθει κάποια στιγμή η εξισορρόπηση με γνώμονα τις πραγματικές ανάγκες της οικογένειας και της οικονομίας και όχι το φύλο αν και εγείρονται ερωτήματα (κατά την γνώμη μας) για ύπαρξη ορίων σε αυτή την δυναμική. Μια ματιά ακόμα και στα ελληνικά δεδομένα που η απασχόληση των γυναικών παραμένει εξαιρετικά προβληματική θα μας δείξει ότι κάτι αλλάζει. Το ποσοστό απασχόλησης των Ελληνίδων ήταν 29,8% το 1980, ανέβηκε στο 35,1% το 1989 αποδεικνύοντας ότι κάθε δεκαετία είναι διαφορετική από την προηγούμενη με τις Ελληνίδες να ακολουθούν και αυτές την τάση για περισσότερη και καλύτερη εκπαίδευση, γάμο σε μεγαλύτερη ηλικία και λιγότερα παιδιά (Daouli et al, 2004). Κυρίαρχη οικονομική εξέλιξη των τελευταίων ετών είναι η πρωτοκαθεδρία αν όχι η γιγάντωση του τομέα των υπηρεσιών όπως φαίνεται και από στοιχεία του Employment in Europe 2006 στα δύο διαγράμματα που ακολουθούν. Διάγραμμα 2-Μερίδιο του αγροτικού, βιομηχανικού και του τομέα των υπηρεσιών στην συνολική απασχόληση Την περίοδο 2000-2005 ο βιομηχανικός τομέας και ο αγροτικός οπισθοδρομούσαν και απόλυαν θέσεις εργασίας ενώ ο τομέας των υπηρεσιών προσέφερε εκατομμύρια θέσεις εργασίας που τελικά αποτελούν και την ναυαρχίδα της αύξησης της γυναικείας α- πασχόλησης. Στη συνέχεια θα δούμε και τις ακριβείς αυξομειώσεις ανά παραγωγικό τομέα για το πρώτο μισό της δεκαετίας που διανύουμε. 50 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

Διάγραμμα 3-Μεταβολή απασχόλησης ανά παραγωγικό τομέα και ανά φύλο στην Ε.Ε για την περίοδο 2000-2005 Η άνθηση του τομέα των υπηρεσιών πρέπει να εξετασθεί με προσοχή αφού δεν ξεφεύγει από την λογική του δίκοπου μαχαιριού δηλαδή ανάλογα με την πολιτική διαχείριση που θα γίνει μπορεί να οδηγήσει είτε στην ενδυνάμωση της ποιοτικής διάστασης της ισότητας είτε στην αναπαραγωγή στερεοτύπων των φύλων. Από την μία τα ιδιαίτερα πλεονεκτήματα και χαρακτηριστικά του γυναικείου φύλου όπως η καλύτερη κατανόηση των αισθημάτων των άλλων και της δυναμικής των ομάδων πιθανόν να καταστήσει ένα μεγάλο μέρος των μορφωμένων γυναικών με την ανάλογη ειδίκευση τις πλέον επιθυμητές μάνατζερ στις σύγχρονες επιχειρήσεις ή σε άλλα καλά αμειβόμενα επαγγέλματα που συνοδεύονται από κύρος. Από την άλλη αυτή η διαδικασία δεν είναι κοινωνικά αυτοματοποιημένη και μπορεί να οδηγήσει στο πουθενά δηλαδή ακόμα και αν σε ένα τομέα κυριαρχούν αριθμητικά οι γυναίκες να υπέρ-συγκεντρώνονται σε θέσεις χαμηλού κοινωνικού στάτους. Αναφερθήκαμε σε προηγούμενο σημείο της ανάλυσης στον αμερικανικό τομέα των πωλήσεων και τον ιατρικό ενώ η ίδια κατάσταση επικρατεί και στον εκπαιδευτικό. Οι άνδρες κυριαρχούν σε διευθυντικές θέσεις ενώ οι γυναίκες συγκεντρώνονται σε θέσεις εκπαιδευτικών που δεν είναι και οι καλύτερα αμειβόμενες όπως π.χ της προσχολικής εκπαίδευσης (Iversen et al, 2004). Η ύπαρξη κάθετου διαχωρισμού με βάση το φύλο ακόμη και σε κλάδους όπου αριθμητικά υπερτερούν οι γυναίκες είναι το πλέον ανησυχητικό φαινόμενο που πρέπει να εκλείψει καθώς και στην Ευρώπη των 27 το μέσο ποσοστό των εργαζομένων που έχει άμεσα προϊστάμενο γυναίκα ανέρχεται στο 25% με χώρες όπως η Κύπρος, η Ιταλία και η Ελλάδα να βρίσκονται ακόμα χαμηλότερα από αυτό το χαμηλό ποσοστό. Προβληματική είναι η εικόνα και σε θέματα επιχειρηματικότητας με την χώρα μας να καταλαμβάνει μια ιδιαίτερα χαμηλή θέση με το ποσοστό των γυναικών επιχειρηματιών να φθάνει το 30% (Σταμάτη, 2008). Η κατοχή μιας διευθυντικής θέσης από γυναίκα συνήθως συνεπάγεται και γυναίκες υφιστάμενες αφού το 10% των ανδρών έχει ως άμεση προϊστάμενη γυναίκα σε σχέση με EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 51

το περίπου 43% των γυναικών ενώ και ο αριθμός των γυναικών μάνατζερ μειώνεται όσο αυξάνεται ο αριθμός των υφιστάμενων. Πιθανότερο είναι να βρούμε μια γυναίκα μάνατζερ σε παραδοσιακά γυναικείους τομείς απασχόλησης ή σε τομείς με εκτεταμένη διάδοση της μερικής απασχόλησης ή και τα δύο 3. Οι πολλαπλοί κάθετοι και οριζόντιοι διαχωρισμοί εξηγούν σε ένα βαθμό την σθεναρή αντίσταση του μισθολογικού χάσματος. Εξίσου σημαντική είναι και η εκτεταμένη διάδοση των θέσεων μερικής απασχόλησης στις γυναίκες, θέσεις οι οποίες είναι κατά κανόνα χαμηλά αμειβόμενες και μειωμένης ευθύνης. Αν και ο γενικός αφορισμός της μερικής απασχόλησης και των ευέλικτων μορφών ευρύτερα μπορεί να αποδειχθεί επιστημονικά και πολιτικά λανθασμένος 4 οι αναλύσεις δείχνουν ότι δεν είναι η καλύτερη επιλογή για την μισθολογική και επαγγελματική εξέλιξη του ατόμου αφού ένα ποσοστό μεταξύ 70 και 80% των μερικά απασχολούμενων θα ενταχθεί κάποια στιγμή στην κατηγορία των χαμηλόμισθων. Κρίσιμο κριτήριο επιτυχούς ενσωμάτωσης της μερικής απασχόλησης στην συνολική οικονομία είναι η εκούσια προσφυγή σε αυτή. Σε διαφορετική περίπτωση ουσιαστικά μιλάμε για μια λύση ανάγκης, απλά προτιμότερη από την εγγραφή στους καταλόγους της ανεργίας. Στην κορυφή της ακουσίας μερικής απασχόλησης βρίσκονται τρεις βαλκανικές χώρες(διάγραμμα 4) ενώ η ολλανδική μερική απασχόληση αποτελεί την πιο συνειδητή επιλογή με το 75% των εργαζομένων γυναικών να απασχολείται με καθεστώς μερικής απασχόλησης ενώ στο άλλο άκρο βρίσκεται η Βουλγαρία με το ασήμαντο ποσοστό του 2,1%(διαγράμμα 5) 5. Διαγράμμα 4-Ακούσια μερική απασχόληση 2007 Διάγραμμα 5-Μερική απασχόληση και φύλο 2007 52 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

Η μερική απασχόληση είναι ασύμβατη με την φύση της σύγχρονης αγοράς εργασίας (ιδιαίτερα του ιδιωτικού τομέα) η οποία απαιτεί άμεση διαθεσιμότητα στις επιχειρησιακές ανάγκες, επιθετικό πνεύμα με ελάχιστους ηθικούς και δεοντολογικούς φραγμούς και το κυριότερο ώρες εργασίας πέραν του κανονικού ωραρίου. Σύμφωνα με την τέταρτη ευρωπαϊκή έρευνα για τις συνθήκες εργασίας (2007) το 14,9% των υπαλλήλων εργάζεται άνω των 48 ωρών εβδομαδιαίως ενώ το 20% των ανδρών υπαλλήλων έκανε τις υπερωρίες τρόπο ζωής σε σχέση με το 8,5% των γυναικών. Ο γάμος και η δημιουργία οικογένειας σχεδόν πάντα οδηγούν τον άνδρα στην πλήρη απασχόληση συγκριτικά με την γυναίκα όπου η λύση της μερικής απασχόλησης φαντάζει ως μονόδρομος δημιουργώντας συνεχώς νοικοκυριά του ενάμιση εργαζομένου με την γυναίκα να καταλαμβάνει τις χειρότερες θέσεις απασχόλησης και ταυτόχρονα τον κύριο όγκο των οικογενειακών υποχρεώσεων. Γ. Συμπερασματικές κρίσεις Στις δυο ενότητες που προηγήθηκαν έγινε μια προσπάθεια ανάδειξης των προβλημάτων που συνοδεύουν την ευρωπαϊκή πολιτική για μια συνεχώς εντεινόμενη ενσωμάτωση των γυναικών στην αγορά εργασίας. Η ανάγκη για περισσότερες γυναίκες στην απασχόληση έχει πλέον καταστεί επιτακτική τόσο από την φύση της οικονομίας των υπηρεσιών όσο και από άλλες πολιτικοκοινωνικές πραγματικότητες όπως η άνοδος του εκπαιδευτικού τους επιπέδου ή η δραματική εισοδηματική επιδείνωση. Παρά τα σοβαρά θεσμικά και νομικά βήματα που έγιναν τις τελευταίες δεκαετίες 6,η πραγματικότητα διαφέρει σημαντικά από χώρα σε χώρα και δεν συμβαδίζει με διάφορες πολιτικές εξαγγελίες και ρητορείες που αναφέρονται στο ζήτημα της ισότητας των φύλων. Τα δύο κρίσιμα ζητήματα που αναδύονται είναι οι καλύτερες θέσεις εργασίας για τις γυναίκες αλλά και τι ισότητα πλέον θέλουμε. Για το πρώτο οι ρόλοι της εκπαίδευσης γενικά και του επαγγελματικού προσανατολισμού ειδικά είναι αδιαπραγμάτευτοι. Αναφερόμαστε σε ένα επαγγελματικό προσανατολισμό που θα γίνεται έγκαιρα και σωστά δηλαδή τα άτομα που αναλαμβάνουν αυτό το δύσκολο έργο θα είναι πράγματι απαλλαγμένα από τα στερεότυπα των φύλων και θα στέκονται απέναντι σε κυρίαρχες νόρμες και τάσεις που εξασφαλίζουν την διαιώνιση της γυάλινης οροφής και των ροζ γκέτο. Στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ίσων Ευκαιριών που αφορούν το Βρετανικό εκπαιδευτικό σύστημα και πραγματοποιήθηκαν σε 1300 μαθητές ηλικίας 10 ετών έδειξαν ότι το 76% των κοριτσιών και το 59% των αγοριών δήλωσαν ενδιαφέρον να γνωρίσουν επαγγελματικά μη παραδοσιακούς τομείς προτού αποφασίσουν οριστικά για το ε- πάγγελμα που θα ακολουθήσουν. Εκτιμήσεις αναφέρουν μια έλλειψη 300.000 εργαζομένων στον βρετανικό κατασκευαστικό τομέα και μάλιστα πριν την ανάληψη των Ολυμπιακών αγώνων του 2012 από το Λονδίνο. Η ίδια έρευνα απέδειξε και την έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού προκειμένου να α- ξιοποιηθεί αυτή η δυναμική δοκιμασίας επαγγελματικών εμπειριών με ζημιογόνες συνέπειες και στην εθνική οικονομία αφού υπολογίζεται ότι εάν διοχετευόταν επαρκώς η αύξηση της γυναικείας απασχόλησης σε μη παραδοσιακούς τομείς θα άξιζε 15 με 23 δις στερλίνες ή περίπου 1-2% του ΑΕΠ (EOC, 2006). EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 53

Τα εκπαιδευτικά κενά που προκύπτουν από το τυπικό εκπαιδευτικό σύστημα και τις αλματώδεις οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές πρέπει να καλύπτονται μέσα από την ταχύρρυθμη κατάρτιση που προσφέρουν διάφοροι θεσμοί εκπαίδευσης Ενηλίκων. Ανεξάρτητα ποιά θα είναι η λειτουργία ή η επίδραση του επαγγελματικού προσανατολισμού και του εκπαιδευτικού συστήματος,η πλειοψηφία των νέων γυναικών θέλει να συνδυάσει την μητρότητα με την καριέρα και μάλιστα ένα μειοψηφικό ποσοστό αφιερώνεται στην καριέρα και αδιαφορεί για την μητρότητα. Η πολιτεία καλείται να ακούσει τα μηνύματα των νέων γυναικείων γενεών και να προσαρμόσει τις πολιτικές της σε αυτήν την κατεύθυνση. Τα σκανδιναβικά διδάγματα αύξησης της γυναικείας απασχόλησης και παράλληλης αύξησης του αριθμού των γεννήσεων από την δεκαετία του 1970 και μετά έχουν άμεση σχέση με την σημαντική επέκταση του δημοσίου τομέα της υγείας-πρόνοιας και των υ- πηρεσιών εκπαίδευσης. Κατά την διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας του 20 ου αιώνα οι γονικές άδειες και οι παροχές βρεφονηπιακής φροντίδας σε Σουηδία και Δανία ήταν παρόμοιες αλλά τα α- ποτελέσματα ήταν διαφορετικά. Στην Σουηδία οι γεννήσεις μειωθήκαν αισθητά,όχι ό- μως και στην Δανία. Το αποτέλεσμα εξηγείται εάν λάβει υπόψη κανείς την δραστική περικοπή θέσεων στο σουηδικό κράτος πρόνοιας που ενέτεινε την οικονομική αβεβαιότητα στις σουηδικές οικογένειες. Σε διαφορετική πολιτική λογική κινείται το αμερικανικό μοντέλο το οποίο προσπαθεί να αυξήσει την γυναικεία απασχόληση και τις γεννήσεις με τον λιγότερο δυνατό ε- παγγελματικό και κλαδικό διαχωρισμό της απασχόλησης, υιοθετώντας εκτεταμένη α- πορρύθμιση της αγοράς εργασίας σε σημείο δυσβάστακτο για τις περισσότερες ευρωπαϊκές οικονομίες. Η προσέγγιση της οικονομίας της αγοράς στην ισότητα των φύλων ενέχει και αυτή κινδύνους δηλαδή μπορεί να παράγει άλλου είδους ανισότητες από τις σκανδιναβικές 7. Ο Θοδωρής Πελαγίδης (2005) αναφέρεται στο ζήτημα της απασχόλησης των γυναικών με στοιχεία για τις πατρίδες του φιλελευθερισμού που εκπλήσσουν- Ακόμα και στις ΗΠΑ μόλις το 8% των senior managers είναι γυναίκες ενώ στην Βρετανία το 65% των εταιριών δεν έχει ούτε μία γυναίκα στο διοικητικό τους συμβούλιο! Πέρα από τις συνήθεις εξηγήσεις πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι οι γυναίκες δεν συμμετέχουν ενεργά στα δίκτυα γνωριμιών που κλείνουν τις δουλειές (networks) καθώς διαθέτουν λιγότερες γνωριμίες και δυνατότητες να παραστούν σε χώρους όπου οικοδομούνται σχέσεις εμπιστοσύνης των στελεχών όπως π.χ τα μπαρ ή ακόμη και τα strip clubs. Δεύτερον, τα διαδεδομένα ταμπού περί αδυναμίας των γυναικών να ασκήσουν ηγεσία με πυγμή αλλά και η απουσία σχετικών προτύπων-γυναικών δημιουργεί την σθεναρή αντίσταση της γυάλινης οροφής, όρος ο οποίος περιγράφει το σύνολο των αρνητικών συμπεριφορών και προκαταλήψεων που καθηλώνει τις γυναίκες σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο στην εκάστοτε ιεραρχία. Παρά την εντυπωσιακή είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας, μόλις το 3% των κορυφαίων και πλέον επιθυμητών θέσεων εργασίας στην Αμερική καταλαμβάνεται από γυναίκες ποσοστό που παραμένει στα επίπεδα του τέλους της δεκαετίας του 1980 ενώ α- ναλυτές επισημαίνουν ότι η επιθυμητή ισορροπία μεταξύ ανδρών και γυναικών στις κορυφαίες θέσεις εργασίας δε θα επέλθει ούτε στα επόμενα 30 χρόνια. Ούτε όμως το σκανδιναβικό μοντέλο είναι εύκολο να ευδοκιμήσει στην Ευρώπη ό- που το κοινωνικό κράτος έχει περικοπεί δραστικά. Με άλλα λόγια μια σειρά ευρωπαϊ- 54 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

κών κρατών έχουν καταφέρει να μην μπορούν να εφαρμόσουν ούτε το ένα, ούτε το άλλο μοντέλο και επιχειρούν ενδιάμεσες λύσεις με αμφίβολα αποτελέσματα με χαρακτηριστικό παράδειγμα την νότια Ευρώπη όπου και συναντάμε χαμηλή κρατική φροντίδα παιδιών και ηλικιωμένων, υψηλή ανεπιθύμητη μερική απασχόληση και προβληματικό τομέα των υπηρεσιών. Το πολλαπλό των προσεγγίσεων πιθανόν δίνει και απαντήσεις στα ερωτήματα μας. Η ιδανική ισότητα είναι απίθανο να επιτευχθεί γιατί κάτι τέτοιο θα σήμαινε την αφαίρεση των ζωογόνων χαρακτηριστικών του κάθε φύλου ή αυτό που ο Esping-Andersen ο- νομάζει αρρενοποίηση (masculinization) των γυναικών και ταυτόχρονη γυναικοποίηση (feminization)των ανδρών. Το ζήτημα δεν είναι η δημιουργία μιας αγοράς εργασίας και ενός κόσμου ευρύτερα που θα στερείται αυτών των χαρακτηριστικών αλλά να βρεθεί το εξατομικευμένο σημείο τομής με μέτρο την ευτυχία των ανθρώπων και μια πολιτεία συμπαραστάτη που θα προσφέρει όσο το δυνατόν περισσότερες επιλογές ώστε να το επιτύχουν. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Για πληθώρα στοιχείων που αποδεικνύουν τον διττό χαρακτήρα της αύξησης της απασχόλησης των γυναικών βλ κυρίως Report on equality between women and men 2008. 2. Βλέπε την ανάλυση στην έκδοση της ΕΡΓΑΣΙΑΣ (2005) του Ινστιτούτου Αστικού Περιβάλλοντος και Ανθρωπίνου Δυναμικού για το επικίνδυνο της απλής επίτευξης ποσοτικών στόχων στην απασχόληση. 3. Foundation Focus,όπ.π, σελ. 7. 4. Βλέπε δημοσίευση Ελευθέριου Μιχαήλ-Διονυσίου Γουβιά Το κοινωνικό πρόσημο της μερικής απασχόλησης,τ49 Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων. 5. Όλες οι στατιστικές απεικονίσεις του 2007 που αναφέρονται στην έρευνα εργατικού δυναμικού της Eurostat έχουν αντληθεί από το Employment in Europe 2008. 6. Για μια περιεκτική αναφορά στις πολιτικές της Ένωσης γενικά αλλά και την επίδρασή τους στην Ελλάδα βλ Μαρία Στρατηγάκη Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Iσότητας των Φύλων-Από την συνθήκη της Ρώμης στο έργο Καλλιρόη. 7. Για τα θετικά και αρνητικά των δυο μοντέλων βλ Esping-Andersen Towards a post-industrial gender contract ILO Symposium, France 2002. Ελληνόγλωσσες Αναφορές Καραμεσίνη Μαρία(2005), Η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου ως πρόκληση για την πολιτική απασχόλησης στις χώρες της Ε.Ε, Δημοσίευση στην Εργασία του Ινστιτούτου Αστικού Περιβάλλοντος και Ανθρωπίνου δυναμικού, Πάντειο Πανεπιστήμιο. Μιχαήλ Ελευθέριος-Διονύσης Γουβιάς(2008), Το κοινωνικό πρόσημο της μερικής απασχόλησης, Επιθεώρηση εργασιακών σχέσεων (Τ49). Πελαγίδης Θεόδωρος(2005), Γυναίκες στο περιθώριο, Ένθετο Οικονομία της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας (14/8). Σταμάτη Άντα(2008), Φύλο και εργασιακές σχέσεις στην Ε.Ε, Ενημέρωση Τ151, Ινστιτούτο εργασίας ΓΣΕΕ/ΑΔΕΔΥ. Στρατηγάκη Μαρία(2008), Η Ευρωπαϊκή Πολιτική ισότητας των Φύλων-Από την συνθήκη της Ρώμης στο έργο Καλλιρόη, Εισήγηση στο Συνέδριο με θέμα Φύλο Εκπαίδευση και Επιλογές,ΑΠΘ 15-18 Μάη,www.kallirroe.edu.gr/congress Tilly Charles&Chris (2001), H εργασία στον καπιταλισμό, Εκδόσεις Καστανιώτη. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 55

Ξενόγλωσσες αναφορές Daouli J,Demoussis M.,Giannakopoulos N(2004), Participation of Greek married women in full time paid employment,south Eastern Europe Journal of Economics 2,19-33 European Commission(2008),Report on equality between women and men 2008, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. European Commission(2008),Employment in Europe 2008, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. European Commission(2006),Employment in Europe 2006, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions(2007),Mind the gap- Quality of Work for men and women,foundation Focus Issue 3, www.eurofound.europa.eu/ publications/focusform.htm European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, (2007),Fourth European Working Conditions Survey, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. Equal Opportunities Commission(2006),Free to choose:tackling gender barriers to better jobs,www.eoc.uk/segregation Esping-Andersen G(2002),Towards a post industrial gender contract,paper presented at ILO symposium, France Gershuny J(1999),The work/leisure balance and the new political economy of time,10 Downing Street Magazine, January Iversen T,Rosenbluth F,Soskice D(2004), Women and the service sector, Memo for the UCLA Postindustrial working group. 56 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN