ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Εφαρμογή των αρχών του Management σε θερμοκηπιακές εκμεταλλεύσεις με λαχανικά στο Νομό Θεσσαλονίκης Νικολαΐδου Παρθένα Επιβλέπων καθηγητής: Μ. Μαρτίκα Βακιρτζή ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009 1

Τριμελής Επιτροπή: Μ. Μαρτίκα Βακιρτζή (Αναπλ. Καθηγητής - Επιβλέπων) Α. Ψυχουδάκης (Καθηγητής) Κ. Κίττας (Καθηγητής) 2

Εφαρμογή των αρχών του Management σε θερμοκηπιακές εκμεταλλεύσεις με λαχανικά στο Νομό Θεσσαλονίκης 3

4

Παρθένα Ι. Νικολαΐδου, 2009, «Εφαρμογή των αρχών του Management σε θερμοκηπιακές εκμεταλλεύσεις με λαχανικά στο Νομό Θεσσαλονίκης», Μεταπτυχιακή Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Περίληψη Το αντικείμενο της εργασίας είναι η εφαρμογή των αρχών του management στην καλλιέργεια λαχανικών υπό κάλυψη στο νομό Θεσσαλονίκης και η εκτίμηση της αποτελεσματικότητας των εκμεταλλεύσεων. Για το σκοπό αυτό πραγματοποιήθηκε αρχικά αναζήτηση στη βιβλιογραφία δημοσιεύσεων που να αφορούν το συγκεκριμένο αντικείμενο. Αυτό που παρατηρήθηκε, ωστόσο, είναι η εξαιρετικά περιορισμένη ύπαρξη μελετών που αφορούν την εφαρμογή του management στη γεωργία και ειδικότερα στην καλλιέργεια λαχανικών υπό κάλυψη γεγονός που ενισχύει την πρωτοτυπία της εργασίας. Έπειτα, συντάχθηκε ερωτηματολόγιο το οποίο συμπληρώθηκε με επισκέψεις σε παραγωγούς θερμοκηπιακών εκμεταλλεύσεων (συμβατικής, ολοκληρωμένης και βιολογικής μεθόδου παραγωγής) στο Νομό Θεσσαλονίκης. Τις επισκέψεις στους παραγωγούς προηγήθηκε η επίσκεψη στη Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης Θεσσαλονίκης, η οποία συνέβαλλε με την παραχώρηση μητρώου παραγωγών θερμοκηπίου και την παροχή πληροφοριών σχετικά με την αξιοπιστία των παραγωγών. Το ερωτηματολόγιο συνόδευε και η ύπαρξη πινάκων λογιστικής παρακολούθησης με τη βοήθεια των οποίων εξήχθησαν οικονομικά αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα αυτά αποτέλεσαν μέτρο για τη διάκριση των παραγωγών μεταξύ τους ενώ η ερμηνεία τους βασίστηκε στο προφίλ και την ικανότητά τους ως manager. Τέλος, πραγματοποιήθηκε Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων (DEA), η οποία αποτελεί προσέγγιση εκτίμησης της τεχνικής αποτελεσματικότητας (ΤΕ) των εκμεταλλεύσεων. H μέθοδος DEA βασιζόμενη στις εισροές και εκροές των εκμεταλλεύσεων συνέβαλε στην κατάταξή τους με βάση την αποτελεσματικότητά τους σε πλήρως αποτελεσματικές και λιγότερο αποτελεσματικές. Ωστόσο, θα πρέπει να αναφερθεί ότι δε συνιστάται γενίκευση αυτών των αποτελεσμάτων καθώς αυτά διαφέρουν από τη μια χρονιά στην άλλη εξαιτίας των διαφοροποιήσεων που πραγματοποιούνται τόσο στις κλιματικές συνθήκες όσο και στις τιμές των εισροών και εκροών. Για την ασφαλέστερη λήψη αποτελεσμάτων προτείνεται η συνέχιση της έρευνας σε βάθος χρόνου και με πολλές επαναλήψεις. 5

6

Parthena J. Nikolaidou, 2009. Implementation of management principles on greenhouse vegetables near the city of Thessaloniki, Master Thesis, Aristotle University of Thessaloniki. Abstract The aim of the thesis was to implement the management principles on greenhouse vegetables in Thessaloniki and to estimate the effectiveness on greenhouse crops. For this purpose search for related literature took place. It was observed that related literature for greenhouse crops management was poor and that it is a fact that enforces the innovation of the thesis. Afterwards a questionnaire was composed and filled in by the greenhouse growers (with formal, integrated and biological production) with visits to greenhouse farms in the area near Thessaloniki. Before visiting the growers, a visit to the Directorate of Rural Development in Thessaloniki took place in order to provide with the necessary information about the greenhouse growers and their reliability. Simultaneously with the questionnaires were filled tables for observation accounting which help to be extracted the finance results. Results testified for greenhouse grower s separation and theirs explanation based on growers profile and theirs ability to management. Finally, Data Envelopment Analysis (DEA) took place as a method for approximation of estimation of technical efficiency (TE), for greenhouse farms. Data Envelopment Analysis method is based on influx and efflux of farms and contributed to range greenhouse farms according their efficiency to higher and lower efficient. However, these results can not be generalized, mainly because of the climate differences between cultivation periods and simultaneously the differences in influx and efflux values. In order to be achieved results efficiency a series of experiments with a lot of repetitions been proposed. 7

8

Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους όσους συνέβαλαν με την επιστημονική, την υλική και την ανθρώπινη συμπαράστασή τους ώστε να διεξαχθεί και να ολοκληρωθεί αυτή η εργασία. Πρώτη από όλους θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτριά μου και επιβλέπουσα της εργασίας αυτής, κα. Μ. Μαρτίκα - Βακιρτζή, η οποία με ενθάρρυνε να ασχοληθώ με το θέμα αυτό και αποτέλεσε το βασικό καθοδηγητή της όλης διατριβής. Η συνεχής παρότρυνση και ενθάρρυνσή της, το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της για την πρόοδο του ερευνητικού πεδίου με το οποίο ασχολήθηκα, καθώς και η αμέριστη συμπαράστασή της καθ όλη τη διάρκεια της εργασίας αυτής συνέβαλαν καθοριστικά στην άρτια διαμόρφωση και ολοκλήρωση της εν λόγω διατριβής. Την ευχαριστώ θερμά για την αγάπη με την οποία με περιέβαλε και την εμπιστοσύνη που μου έδειξε. Εν συνεχεία, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Α. Ψυχουδάκη, Καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης και τον κ. Κ. Κίττα, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας οι οποίοι είναι μέλη της τριμελούς επιτροπής παρακολούθησης για τις συμβουλές και διορθώσεις της παρούσας διατριβής. Δε θα πρέπει να παραλείψω να ευχαριστήσω την κα. Ε. Δημητριάδου, τεχνολόγο γεωπόνο μέλος ΕΕΔΙΠ ΙΙ του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης και τον κ. Γ. Λιπώνη για τις συμβουλές και το χρόνο που μου αφιέρωσαν όταν τους ζητήθηκε. Ιδιαίτερη ήταν η ηθική συμπαράσταση του αρραβωνιαστικού μου, Γ. Δημόκα καθώς με την υπομονή, την κατανόηση και την υποστήριξή του σε κάθε βήμα της εργασίας, μου έδινε θάρρος να συνεχίσω το έργο μου και για το λόγο αυτό τον ευχαριστώ πολύ. Τέλος αισθάνομαι την ανάγκη να μοιραστώ τη χαρά της επιτυχίας με τους γονείς μου και τις αδερφές μου όπου με την αμέριστη ηθική συμπαράστασή τους συνέβαλαν καθοριστικά στην υλοποίηση της διατριβής μου. 9

10

Στους γονείς μου, τις αδερφές μου και το Γιώργο 11

12

Περιεχόμενα Κεφάλαιο 1 ο. Εισαγωγή...21 1. Εισαγωγή...23 Κεφάλαιο 2 ο. Αντικείμενο και δομή της εργασίας...25 2. Αντικείμενο και δομή της εργασίας...27 Κεφάλαιο 3 ο. Βιβλιογραφική ανασκόπηση...29 3. Βιβλιογραφική ανασκόπηση...31 Κεφάλαιο 4 ο. Θερμοκήπια...35 4. Θερμοκήπια...37 4.1. Γενικά...37 4.2. Κατασκευή του θερμοκηπίου...39 4.3. Επιλογή του τύπου θερμοκηπίου...41 4.4. Μέθοδοι παραγωγής λαχανικών υπό κάλυψη...43 Κεφάλαιο 5 ο. Περιοχή έρευνας...47 5. Περιοχή έρευνας...49 5.1. Γενικά...49 5.2. Παραγωγική διαδικασία των καλλιεργειών θερμοκηπίου της υπό έρευνα περιοχής...52 5.2.1. Τομάτα...52 5.2.2. Αγγουριά...55 5.2.3. Κολοκυθιά...57 5.2.4. Μαρούλι...59 5.2.5. Πιπεριά...60 5.2.6. Μελιτζάνα...62 5.2.7. Φασολιά...64 5.3. Δειγματοληψία...65 Κεφάλαιο 6 ο. Μεθοδολογία έρευνας...67 6. Μεθοδολογία έρευνας...69 6.1. Εισαγωγή...69 6.2. Συνθήκες έρευνας...69 6.3. Ποιοτική έρευνα...70 6.4. Ποσοτική έρευνα...70 6.5. Λογιστική Παρακολούθηση...70 6.6. Ανάλυση των στοιχείων...71 Κεφάλαιο 7 ο. Επεξεργασία δεδομένων Αποτελέσματα περιγραφικής ανάλυσης...73 7. Επεξεργασία δεδομένων Αποτελέσματα περιγραφικής ανάλυσης...75 7.1. Επεξεργασία δεδομένων...75 7.2. Επεξεργασία δεδομένων ερωτηματολογίων...75 7.3. Αποτελέσματα περιγραφικής ανάλυσης...82 7.4. Συγκρίσεις...174 Κεφάλαιο 8 ο. Εφαρμογή της μεθόδου DEA...187 8. Εφαρμογή της μεθόδου DEA...189 8.1. Εισαγωγή...189 8.2. Αποτελέσματα Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων...193 13

8.3. Συγκρίσεις...197 Κεφάλαιο 9 ο. Management...201 9. Management...203 9.1. Γενικά...203 9.2. Αγροτικό management...203 9.2.1. Οργάνωση...204 9.2.2. Στρατηγική...205 9.2.3. Σχεδιασμός...205 9.2.4. Εφαρμογή...206 9.2.5. Έλεγχος...206 9.3. Κίνδυνος αβεβαιότητα...207 9.3.1. Κίνδυνος...207 9.3.2. Αβεβαιότητα...208 9.4. Management θερμοκηπιακών εκμεταλλεύσεων...210 9.4.1. Παραγωγός 1...210 9.4.2. Παραγωγός 2...213 9.4.3. Παραγωγός 3...215 9.4.4. Παραγωγός 4...217 9.4.5. Παραγωγός 5...218 9.4.6. Παραγωγός 6...220 9.4.7. Παραγωγός 7...222 9.4.8. Παραγωγός 8...224 9.4.9. Παραγωγός 9...225 9.4.10. Παραγωγός 10...227 9.4.11. Παραγωγός 11...229 9.4.12. Παραγωγός 12...230 9.4.13. Παραγωγός 13...232 9.4.14. Παραγωγός 14...233 9.4.15. Παραγωγός 15...235 9.4.16. Παραγωγός 16...237 9.4.17. Παραγωγός 17...238 9.4.18. Παραγωγός 18...240 9.4.19. Παραγωγός 19...242 9.4.20. Παραγωγός 20...243 9.4.21. Παραγωγός 21...245 9.4.22. Παραγωγός 22...247 9.5. Συγκρίσεις...248 Κεφάλαιο 10 ο. Συμπεράσματα...253 10. Συμπεράσματα...255 Κεφάλαιο 11 ο. Βιβλιογραφία...257 11. Βιβλιογραφία...259 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I...265 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IΙ...273 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II...275 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IIΙ...277 12. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III...279 14

Ευρετήριο Πινάκων Πίνακας 4.1. Έκταση λαχανικών σε θερμοκήπια ανά γεωγραφικό διαμέρισμα... 38 Πίνακας 4.2. Αριθμός εκμεταλλεύσεων και έκταση θερμοκηπίων με λαχανικά.... 39 Πίνακας 5.1. Κλιματικά χαρακτηριστικά (μέγιστη, ελάχιστη και ρεκόρ θερμοκρασίας και βροχόπτωση) στο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης.... 51 Πίνακας 7.1. Σχέδιο Παραγωγής 1 ου Παραγωγού.... 83 Πίνακας 7.2. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 1 ου Παραγωγού.... 84 Πίνακας 7.3. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 1 ου Παραγωγού.... 85 Πίνακας 7.4. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 1 ου Παραγωγού... 85 Πίνακας 7.5. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 1 ου Παραγωγού... 86 Πίνακας 7.6. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 1 ου Παραγωγού.... 87 Πίνακας 7.7. Σχέδιο Παραγωγής 2 ου Παραγωγού.... 88 Πίνακας 7.8. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 2 ου Παραγωγού.... 89 Πίνακας 7.9. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 2 ου Παραγωγού.... 90 Πίνακας 7.10. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 2 ου Παραγωγού... 90 Πίνακας 7.11. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 2 ου Παραγωγού... 91 Πίνακας 7.12. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 2 ου Παραγωγού.... 92 Πίνακας 7.13. Σχέδιο Παραγωγής 3 ου Παραγωγού.... 93 Πίνακας 7.14. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 3 ου Παραγωγού.... 93 Πίνακας 7.15. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 3 ου Παραγωγού.... 94 Πίνακας 7.16. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 3 ου Παραγωγού... 94 Πίνακας 7.17. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 3 ου Παραγωγού... 95 Πίνακας 7.18. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 3 ου Παραγωγού.... 96 Πίνακας 7.19. Σχέδιο Παραγωγής 4 ου Παραγωγού.... 97 Πίνακας 7.20. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 4 ου Παραγωγού.... 97 Πίνακας 7.21. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 4 ου Παραγωγού.... 98 Πίνακας 7.22. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 4 ου Παραγωγού... 99 Πίνακας 7.23. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 4 ου Παραγωγού... 99 Πίνακας 7.24. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 4 ου Παραγωγού.... 100 Πίνακας 7.25. Σχέδιο Παραγωγής 5 ου Παραγωγού.... 101 Πίνακας 7.26. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 5 ου Παραγωγού.... 102 Πίνακας 7.27. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 5 ου Παραγωγού.... 103 Πίνακας 7.28. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 5 ου Παραγωγού... 103 Πίνακας 7.29. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 5 ου Παραγωγού... 104 Πίνακας 7.30. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 5 ου Παραγωγού.... 105 Πίνακας 7.31. Σχέδιο Παραγωγής 6 ου Παραγωγού.... 106 Πίνακας 7.32. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 6 ου Παραγωγού.... 106 15

Πίνακας 7.33. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 6 ου Παραγωγού.... 107 Πίνακας 7.34. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 6 ου Παραγωγού... 107 Πίνακας 7.35. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 6 ου Παραγωγού... 108 Πίνακας 7.36. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 6 ου Παραγωγού.... 109 Πίνακας 7.37. Σχέδιο Παραγωγής 7 ου Παραγωγού.... 110 Πίνακας 7.38. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 7 ου Παραγωγού.... 110 Πίνακας 7.39. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 7 ου Παραγωγού.... 111 Πίνακας 7.40. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 7 ου Παραγωγού... 111 Πίνακας 7.41. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 7 ου Παραγωγού... 112 Πίνακας 7.42. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 7 ου Παραγωγού.... 113 Πίνακας 7.43. Σχέδιο Παραγωγής 8 ου Παραγωγού.... 114 Πίνακας 7.44. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 8 ου Παραγωγού.... 114 Πίνακας 7.45. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 8 ου Παραγωγού.... 115 Πίνακας 7.46. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 8 ου Παραγωγού... 115 Πίνακας 7.47. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 8 ου Παραγωγού... 116 Πίνακας 7.48. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 8 ου Παραγωγού.... 117 Πίνακας 7.49. Σχέδιο Παραγωγής 9 ου Παραγωγού.... 118 Πίνακας 7.50. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 9 ου Παραγωγού.... 118 Πίνακας 7.51. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 9 ου Παραγωγού.... 119 Πίνακας 7.52. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 9 ου Παραγωγού... 119 Πίνακας 7.53. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 9 ου Παραγωγού... 120 Πίνακας 7.54. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 9 ου Παραγωγού.... 121 Πίνακας 7.55. Σχέδιο Παραγωγής 10 ου Παραγωγού.... 122 Πίνακας 7.56. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 10 ου Παραγωγού.... 123 Πίνακας 7.57. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 10 ου Παραγωγού.... 123 Πίνακας 7.58. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 10 ου Παραγωγού... 124 Πίνακας 7.59. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 10 ου Παραγωγού... 124 Πίνακας 7.60. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 10 ου Παραγωγού.... 125 Πίνακας 7.61. Σχέδιο Παραγωγής 11 ου Παραγωγού.... 126 Πίνακας 7.62. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 11 ου Παραγωγού.... 127 Πίνακας 7.63. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 11 ου Παραγωγού.... 127 Πίνακας 7.64. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 11 ου Παραγωγού... 128 Πίνακας 7.65. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 11 ου Παραγωγού... 128 Πίνακας 7.66. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 11 ου Παραγωγού.... 129 Πίνακας 7.67. Σχέδιο Παραγωγής 12 ου Παραγωγού.... 130 16

Πίνακας 7.68. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 12 ου Παραγωγού... 131 Πίνακας 7.69. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 12 ου Παραγωγού.... 131 Πίνακας 7.70. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 12 ου Παραγωγού... 132 Πίνακας 7.71. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 12 ου Παραγωγού... 132 Πίνακας 7.72. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 12 ου Παραγωγού... 133 Πίνακας 7.73. Σχέδιο Παραγωγής 13 ου Παραγωγού.... 134 Πίνακας 7.74. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 13 ου Παραγωγού.... 134 Πίνακας 7.75. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 13 ου Παραγωγού.... 135 Πίνακας 7.76. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 13 ου Παραγωγού... 135 Πίνακας 7.77. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 13 ου Παραγωγού... 136 Πίνακας 7.78. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 13 ου Παραγωγού.... 136 Πίνακας 7.79. Σχέδιο Παραγωγής 14 ου Παραγωγού.... 137 Πίνακας 7.80. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 14 ου Παραγωγού.... 138 Πίνακας 7.81. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 14 ου Παραγωγού.... 139 Πίνακας 7.82. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 14 ου Παραγωγού... 139 Πίνακας 7.83. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 14 ου Παραγωγού... 140 Πίνακας 7.84. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 14 ου Παραγωγού.... 141 Πίνακας 7.85. Σχέδιο Παραγωγής 15 ου Παραγωγού.... 142 Πίνακας 7.86. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 15 ου Παραγωγού.... 142 Πίνακας 7.87. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 15 ου Παραγωγού.... 143 Πίνακας 7.88. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 15 ου Παραγωγού... 143 Πίνακας 7.89. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 15 ου Παραγωγού... 144 Πίνακας 7.90. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 15 ου Παραγωγού.... 145 Πίνακας 7.91. Σχέδιο Παραγωγής 16 ου Παραγωγού.... 145 Πίνακας 7.92. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 16 ου Παραγωγού.... 146 Πίνακας 7.93. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 16 ου Παραγωγού.... 147 Πίνακας 7.94. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 16 ου Παραγωγού... 147 Πίνακας 7.95. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 16 ου Παραγωγού... 148 Πίνακας 7.96. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 16 ου Παραγωγού.... 148 Πίνακας 7.97. Σχέδιο Παραγωγής 17 ου Παραγωγού.... 149 Πίνακας 7.98. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 17 ου Παραγωγού.... 150 Πίνακας 7.99. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 17 ου Παραγωγού.... 151 Πίνακας 7.100. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 17 ου Παραγωγού... 151 Πίνακας 7.101. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 17 ου Παραγωγού... 152 Πίνακας 7.102. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 17 ου Παραγωγού.... 153 17

Πίνακας 7.103. Σχέδιο Παραγωγής 18 ου Παραγωγού.... 154 Πίνακας 7.104. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 18 ου Παραγωγού.... 154 Πίνακας 7.105. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 18 ου Παραγωγού.... 155 Πίνακας 7.106. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 18 ου Παραγωγού... 155 Πίνακας 7.107. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 18 ου Παραγωγού... 156 Πίνακας 7.108. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 18 ου Παραγωγού.... 157 Πίνακας 7.109. Σχέδιο Παραγωγής 19 ου Παραγωγού.... 158 Πίνακας 7.110. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 19 ου Παραγωγού.... 159 Πίνακας 7.111. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 19 ου Παραγωγού.... 159 Πίνακας 7.112. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 19 ου Παραγωγού... 160 Πίνακας 7.113. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 19 ου Παραγωγού... 160 Πίνακας 7.114. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 19 ου Παραγωγού.... 161 Πίνακας 7.115. Σχέδιο Παραγωγής 20 ου Παραγωγού.... 162 Πίνακας 7.116. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 20 ου Παραγωγού.... 162 Πίνακας 7.117. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 20 ου Παραγωγού.... 163 Πίνακας 7.118. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 20 ου Παραγωγού... 163 Πίνακας 7.119. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 20 ου Παραγωγού... 164 Πίνακας 7.120. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 20 ου Παραγωγού.... 165 Πίνακας 7.121. Σχέδιο Παραγωγής 21 ου Παραγωγού.... 166 Πίνακας 7.122. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 21 ου Παραγωγού.... 167 Πίνακας 7.123. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 21 ου Παραγωγού.... 168 Πίνακας 7.124. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 21 ου Παραγωγού... 168 Πίνακας 7.125. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 21 ου Παραγωγού... 169 Πίνακας 7.126. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 21 ου Παραγωγού.... 169 Πίνακας 7.127. Σχέδιο Παραγωγής 22 ου Παραγωγού.... 170 Πίνακας 7.128. Κεφαλαιακή διάρθρωση της θερμοκηπιακής μονάδας 22 ου Παραγωγού.... 171 Πίνακας 7.129. Παραγωγικές δαπάνες κατά φορείς για το σύνολο της εκμετάλλευσης 22 ου Παραγωγού.... 172 Πίνακας 7.130. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο της εκμετάλλευσης 22 ου Παραγωγού... 172 Πίνακας 7.131. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης 22 ου Παραγωγού... 173 Πίνακας 7.132. Ακαθάριστο κέρδος της εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής 22 ου Παραγωγού.... 173 Πίνακας 8.1. Κατανομή συχνοτήτων της τεχνικής αποτελεσματικότητας και αποτελεσματικότητας κλίμακας των DEA μοντέλων... 195 Πίνακας 8.2. Σύγκριση της μέσης υφιστάμενης εκμετάλλευσης ως προς το έδαφος, την εργασία, το κεφάλαιο και την επιτυγχανόμενη ακαθάριστη πρόσοδο με εκείνη που προκύπτει σύμφωνα με τα δυο υποδείγματα εάν λειτουργούσαν αποτελεσματικά... 195 Πίνακας 8.3. Σύγκριση της συμβατικής μεθόδου παραγωγής με την ολοκληρωμένη ως προς το έδαφος, την εργασία, το κεφάλαιο, την ακαθάριστη πρόσοδο και την τεχνική 18

αποτελεσματικότητα μετά την εφαρμογή των δυο υποδειγμάτων VRS DEA και CRS DEA.... 196 Πίνακας 12.1. Είδος σκελετού θερμοκηπίου και συνολικό επενδυμένο κεφάλαιο για το σύνολο των παραγωγών... 279 Πίνακας 12.2. Κεφαλαιακή διάρθρωση της μονάδας για το σύνολο των παραγωγών... 280 Πίνακας 12.3. Σταθερές και μεταβλητές (χρηματικές και μη χρηματικές) δαπάνες για το σύνολο των παραγωγών... 281 Πίνακας 12.4. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης για το σύνολο των παραγωγών.... 282 Πίνακας 12.5. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης για το σύνολο των παραγωγών της συμβατικής μεθόδου παραγωγής... 283 Πίνακας 12.6. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης για το σύνολο των παραγωγών της ολοκληρωμένης μεθόδου παραγωγής... 283 Πίνακας 12.7. Οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης της βιολογικής μεθόδου παραγωγής.... 284 Πίνακας 12.8. Οικονομικά αποτελέσματα ανά κλάδο παραγωγής για το σύνολο των παραγωγών με βάση την περίοδο καλλιέργειας.... 284 Πίνακας 12.9. Οικονομικά αποτελέσματα μέσης εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής για τη συμβατική μέθοδο παραγωγής με βάση την περίοδο καλλιέργειας.... 285 Πίνακας 12.10. Οικονομικά αποτελέσματα μέσης εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής για την ολοκληρωμένη μέθοδο παραγωγής με βάση την περίοδο καλλιέργειας... 286 Πίνακας 12.11. Οικονομικά αποτελέσματα ανά κλάδο παραγωγής για τη βιολογική μέθοδο παραγωγής με βάση την περίοδο καλλιέργειας.... 286 Πίνακας 12.12. Οικονομικά αποτελέσματα ανά κλάδο παραγωγής για το σύνολο των παραγωγών.... 287 Πίνακας 12.13. Οικονομικά αποτελέσματα μέσης εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής για το σύνολο των παραγωγών της συμβατικής μεθόδου παραγωγής... 288 Πίνακας 12.14. Οικονομικά αποτελέσματα μέσης εκμετάλλευσης ανά κλάδο παραγωγής για το σύνολο των παραγωγών της ολοκληρωμένης μεθόδου παραγωγής.... 289 Πίνακας 12.15. Οικονομικά αποτελέσματα ανά κλάδο παραγωγής για τη βιολογική μέθοδο παραγωγής.... 289 Πίνακας 12.16. Τόπος διάθεσης των παραγόμενων γεωργικών προϊόντων για το σύνολο των παραγωγών.... 290 Πίνακας 12.17. Σύγκριση των υφιστάμενων εκμεταλλεύσεων ως προς την τεχνική αποτελεσματικότητα, έδαφος, την εργασία, το κεφάλαιο, την επιτυγχανόμενη ακαθάριστη πρόσοδο και την αποδοτικότητα κλίμακας με εκείνη που προκύπτει σύμφωνα με τα δυο υποδείγματα VRS DEA και CRS DEA εάν λειτουργούσαν αποτελεσματικά.... 291 19

Ευρετήριο Εικόνων Εικόνα 5.1. Απεικόνιση των θερμοκηπιακών μονάδων στην περιοχή των Βασιλικών 49 Εικόνα 5.2. Απεικόνιση των θερμοκηπιακών μονάδων στην περιοχή Αγγελοχωρίου 50 Εικόνα 5.3. Απεικόνιση των θερμοκηπιακών μονάδων στην περιοχή της Ιωνίας 50 Ευρετήριο Σχημάτων Σχήμα 4.1. Έκταση θερμοκηπίων με λαχανικά στην Ελλάδα (2006) κατανεμημένη σε πεδινές, ημιορεινές και ορεινές περιοχές (Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία)... 38 Σχήμα 4.2. Ποσοστιαία έκταση θερμοκηπίων με λαχανικά των Νομών της Κεντρικής Μακεδονίας κατά την απογραφή του 2000 (Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία)... 39 Σχήμα 7.1. Μέθοδος παραγωγής που υιοθετήθηκε από τους παραγωγούς (Πηγή: Αποτελέσματα έρευνας 2008).... 77 Σχήμα 7.2. Χρησιμοποίηση συστημάτων θέρμανσης από τους παραγωγούς (Πηγή: Αποτελέσματα έρευνας 2008).... 79 Σχήμα 8.1. Τεχνική αποτελεσματικότητα για το σύνολο των παραγωγών με εφαρμογή του VRS DEA μοντέλου.... 193 Σχήμα 8.2. Τεχνική αποτελεσματικότητα για το σύνολο των παραγωγών με εφαρμογή του CRS DEA μοντέλου.... 194 20

Κεφάλαιο 1 ο. Εισαγωγή 21

22

1. Εισαγωγή Η τελευταία εικοσαετία χαρακτηρίζεται από ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας που προσφέρει όλο και πιο σύγχρονο και αυτοματοποιημένο μηχανικό εξοπλισμό επιτρέποντας εξοικονόμηση χρόνου των εργασιών στους ανθρώπους. Παράλληλα, παρατηρείται μια ολοένα και διογκούμενη παγκοσμιοποίηση που επιτρέπει την ανταλλαγή προϊόντων και υπηρεσιών μεταξύ των κρατών. Στη γεωργία και τα δυο αυτά χαρακτηριστικά διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή της. Η τεχνολογική ανάπτυξη εξασφάλισε μηχανήματα, τα οποία αντικατέστησαν τα εργατικά χέρια, με αποτέλεσμα η εργασία να γίνεται σε λιγότερο χρόνο και συνήθως με χαμηλότερο κόστος. Ειδικότερα όσον αφορά τις θερμοκηπιακές καλλιέργειες, μπορούν να θεωρηθούν ως η πιο εντατική και σύνθετης μορφής παραγωγική διαδικασία και πολλές φορές αναφέρονται ως η βιομηχανία των θερμοκηπίων για να τονιστεί ο ρόλος της τεχνολογίας στην όλη διαδικασία (Bakker και Challa, 1995). Από την άλλη πλευρά, η παγκοσμιοποίηση με την ουσιαστική κατάργηση των συνόρων επέτρεψε την εύκολη είσοδο και έξοδο από τη χώρα αγροτικών προϊόντων ενισχύοντας τον ανταγωνισμό. Επιπλέον, γνωρίσματα όπως ο έλεγχος των κλιματικών συνθηκών του περιβάλλοντος, καθώς δεν είναι σταθερές αλλά και οι μεταβολές των τιμών των εισροών και εκροών απαιτούν τη λήψη αποφάσεων από μέρους του παραγωγού στο σωστό χρόνο. Σε ένα τόσο σύνθετο περιβάλλον η διαχειριστική ικανότητα ίσως είναι εκείνη που καθορίζει την επιτυχία ή αποτυχία της γεωργικής επιχείρησης. Κάθε παραγωγός ακούσια ή εκούσια διαδραματίζει το ρόλο του manager. Ωστόσο, στη διεθνή βιβλιογραφία οι αναφορές στο management στον αγροτικό τομέα είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Το συγκεκριμένο αντικείμενο συνήθως αποτελεί πεδίο έρευνας σε επιχειρήσεις του ευρύτερου ιδιωτικού τομέα και όχι της γεωργίας. Στην παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή γίνεται μια προσπάθεια απεικόνισης της διαχειριστικής ικανότητας των παραγωγών λαχανικών υπό κάλυψη καθώς και των αποτελεσμάτων που απορρέουν από αυτήν. 23

24

Κεφάλαιο 2 ο. Αντικείμενο και δομή της εργασίας 25

26

2. Αντικείμενο και δομή της εργασίας Στην εργασία αυτή γίνεται μια προσπάθεια εφαρμογής των αρχών του management στα λαχανικά υπό κάλυψη. Μετά τη γενική εισαγωγή, που προηγήθηκε, στο κεφάλαιο αυτό (Κεφάλαιο 2) γίνεται αναφορά στη δομή της εργασίας. Στη συνέχεια (Κεφάλαιο 3) γίνεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση σχετικά με την ύπαρξη διεθνών συγγραμμάτων που αφορούν το ρόλο και τη σημασία του management στη γεωργία όσον αφορά τον αγρότη-manager αλλά και την διαχείριση του κλίματος του θερμοκηπίου και επίσης εργασίες που πραγματεύονται την εξαγωγή οικονομικών αποτελεσμάτων στην καλλιέργεια κηπευτικών σε θερμοκήπιο. Στο Κεφάλαιο 4 γίνεται εκτενής αναφορά στην παρουσία των θερμοκηπίων στην Ελλάδα, στα είδη των θερμοκηπίων που συναντώνται αλλά και στις μεθόδους παραγωγής που εφαρμόζονται στην καλλιέργεια λαχανικών υπό κάλυψη. Στο Κεφάλαιο 5 ακολουθεί μια αναφορά στην περιοχή έρευνας. Συγκεντρώνονται δεδομένα όπως οι κλιματικές συνθήκες της περιοχής έρευνας και η διασπορά των θερμοκηπίων στην ίδια έκταση. Επιπλέον, παραθέτονται στοιχεία σχετικά με την παραγωγική διαδικασία των καλλιεργειών θερμοκηπίου της υπό έρευνα περιοχής καθώς και λεπτομέρειες που αφορούν τον τρόπο δειγματοληψίας. Στο Κεφάλαιο 6 παρουσιάζεται η μεθοδολογία έρευνας που ακολουθήθηκε. Συγκεντρώνονται στοιχεία που αφορούν τις συνθήκες έρευνας, την ποιοτική και ποσοτική έρευνα που εφαρμόστηκε όπως και τη λογιστική παρακολούθηση και περιβάλλουσα ανάλυση δεδομένων. Στο Κεφάλαιο 7 γίνεται η παρουσίαση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από τις συνεντεύξεις των παραγωγών, σύμφωνα με το περιεχόμενο των ερωτηματολογίων αλλά και τη λογιστική παρακολούθηση. Συγκεκριμένα γίνεται εκτενής αναφορά με ομαδοποίηση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου και αφορούν το προφίλ των παραγωγών. Στο κεφάλαιο αυτό παρατίθεται επίσης και η περιγραφική ανάλυση των εκμεταλλεύσεων περιλαμβάνοντας το σύνολο των οικονομικών αποτελεσμάτων που προέκυψαν μέσα από τη συμπλήρωση των πινάκων της λογιστικής παρακολούθησης. 27

Στο Κεφάλαιο 8 αναπτύσσεται το θεωρητικό υπόβαθρο της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων (DEA) καθώς και τα αποτελέσματα της εφαρμογής της στις εκμεταλλεύσεις των παραγωγών του δείγματος. Επιπλέον, πραγματοποιούνται συγκρίσεις μεταξύ των παραγωγών με βάση την αποτελεσματικότητα της λειτουργίας της θερμοκηπιακής μονάδας. Ακολουθεί η ανάλυση του Management στο Κεφάλαιο 9. Αναφέρεται το θεωρητικό υπόβαθρο της διαχειριστικής ικανότητας γενικότερα αλλά και ειδικότερα στον αγροτικό χώρο. Παρατίθεται το σύνολο των αρχών που το διέπουν καθώς και μια αναφορά στον Κίνδυνο και την Αβεβαιότητα. Τέλος, γίνεται μια προσπάθεια προσέγγισης της εφαρμογής των αρχών του management στην εκμετάλλευση για κάθε παραγωγό χωριστά. Στο Κεφάλαιο 10 συγκεντρώνονται τα συμπεράσματα των αναλύσεων που προηγήθηκαν. Παρουσιάζεται η ύπαρξη ή όχι συσχέτισης των αποτελεσμάτων που απορρέουν από την περιγραφική ανάλυση με εκείνα της DEA σε συνδυασμό με τα χαρακτηριστικά των παραγωγών-manager. Στο Κεφάλαιο 11 παρουσιάζεται το σύνολο της βιβλιογραφίας που αναφέρθηκε στην εργασία. Τέλος, το Κεφάλαιο 12 αποτελούν τρία Παραρτήματα στα οποία συγκεντρώνονται το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε, οι παράγοντες που επηρεάζουν την οικονομικότητα της καλλιέργειας λαχανικών υπό κάλυψη καθώς και πίνακες με οικονομικά αποτελέσματα για το σύνολο των παραγωγών του δείγματος. 28