Οι μεταναστευτικές εισροές στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία: ένταση και βασικά χαρακτηριστικά των παρατύπως εισερχομένων ως και των αιτούντων άσυλο

Οι μεταναστευτικές εισροές στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία: ένταση και βασικά χαρακτηριστικά των παρατύπως εισερχομένων ως και των αιτούντων άσυλο Βύρων Κοτζαμάνης*, Αλεξάνδρα Καρκούλη** Η Ελλάδα μετά τα τέλη της δεκαετίας του 80 μεταβάλλεται από χώρα εξόδου σε χώρα εισόδου, και τα δεδομένα των τελευταίων απογραφών το επιβεβαιώνουν: Οι αλλοδαποί ανέρχονται στην απογραφή του 1981 σε 180.000 άτομα (εκ των οποίων 63% από τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες αποτελώντας λιγότερο από το 2% του συνολικού πληθυσμού). Μια δεκαετία αργότερα, στην απογραφή του 1991, ο πληθυσμός τους δεν μεταβάλλεται σημαντικά, αν και οι προερχόμενοι από τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες 1 αποτελούν λιγότερο από το 50% του συνόλου. Στην απογραφή του 2001 όμως ο αριθμός τους υπερ-τετραπλασιάζεται 2, καθώς καταγράφονται πλέον 762.000 άτομα μη έχοντα την ελληνική υπηκοότητα (7% του πληθυσμού της χώρας μας που εγγίζει πλέον τα 11 εκ.), ενώ το 2011, στην τελευταία απογραφή, ο πληθυσμός τους ανέρχεται πλέον στις 912.000, αυξημένος κατά 150 χιλ. σε σχέση με το 2001 (Πίνακας 1). Η χώρα μας, στις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας ελάχιστα πλέον διαφοροποιείται άλλων νοτιο-ευρωπαϊκών χωρών που από παραδοσιακές και εμβληματικές χώρες εξαγωγής μεταναστών μετατράπηκαν τις τελευταίες δεκαετίες σε χώρες υποδοχής. Οι εισροές προς τις μεσογειακές χώρες συνεχίσθηκαν μέχρι τα μέσα -τέλη της δεκαετίας του 2000, εξαιτίας α) της κριτικής οικονομικής και πολιτικής κατάσταση των χωρών προέλευσης και της ζήτησης σε εργατικό δυναμικό ενός άδηλου τομέα της οικονομίας που αναπαραγόταν διευρυμένα μέχρι την ανάδυση της πρόσφατης κρίσης, και β) της γεωγραφικής εγγύτητάς τους με τις χώρες προέλευσης (ως και της σχετικής ευκολίας πρόσβασης λόγω της δυσκολίας φύλαξης των θαλασσίων τους συνόρων). Είναι προφανές ότι η μεταστροφή αυτή των μεταναστευτικών ρευμάτων είχε άμεσες συνέπειες και στις δημογραφικές μας εξελίξεις. Η μαζική είσοδος νέων κυρίως ατόμων σε αναζήτηση εργασίας συνέτεινε εκτός των άλλων στην επιβράδυνση της γήρανσης του πληθυσμού της Ελλάδας, σε αύξηση της γεννητικότητάς του και στην τόνωση της δημογραφικής δυναμικότητάς του, καθώς στην αύξηση του αριθμού των αλλοδαπών αποδίδεται σχεδόν αποκλειστικά η αύξηση του πληθυσμού μας ανάμεσα στο 1991 και το 2011. Την τελευταία περίοδο, εξαιτίας της έκρυθμης κατάστασης σε μια σειρά χωρών γύρω από τη Μεσόγειο και την ενδοχώρα της, οι εισροές αλλοδαπών στην Ελλάδα συνεχίζονται (αν και με σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με τα προ του 2012 έτη) και η εμβάθυνση της πρόσφατης οικονομικής κρίσης -και τα εξαιρετικά υψηλά ποσοστά ανεργίας δεν ανακόπτουν τα ρεύματα αυτά. Η μεγάλη πλειοψηφία των παρατύπως εισερχομένων προέρχεται την τελευταία δεκαετία όλο και περισσότερο από τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες της Ασίας αρχικά, της Αφρικής δε στη συνέχεια 3, καθώς οι συγκρούσεις κυρίως στη ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής (και, δευτερευόντως σε κάποιες άλλες αφρικανικές, μη μεσογειακές χώρες) δημιούργησαν νέα μαζικά ρεύματα φυγής 4. Ταυτόχρονα, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι το σύνολο σχεδόν των εισερχομένων αλλοδαπών την τελευταία περίοδο στην Ελλάδα (πρόσφυγες ή/και οικονομικοί μετανάστες) δεν είχε/έχει στόχο να εγκατασταθεί στη χώρα μας, αλλά να μετακινηθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα σε κάποια από τις «ελκτικές» χώρες της Ε.Ε και αυτό αποτυπώνεται στο πολύ μικρό ποσοστό των εισερχομένων που καταθέτουν αίτηση ασύλου στη χώρα μας. Oι μεταναστευτικές ροές της τελευταίας δεκαετίας Την δεκαετία 2006-2015 (Πίνακας 2) βάσει των στοιχείων του Υπουργείου Εσωτερικών 5 εισήλθαν παρανόμως στη χώρα μας πάνω από 1,8 εκατομμυρίων άτομα (εκ των οποίων 50% σχεδόν το τελευταίο έτος) ενώ την ίδια περίοδο απελάθηκαν 175 χιλ. (οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν Αλβανικής υπηκοότητας). Η κατανομή των εισερχομένων διαφοροποιείται σημαντικά στις δύο υπο-περιόδους. Στην πρώτη (2006-11), οι προερχόμενοι από άλλη Ευρωπαϊκή χώρα (κυρίως την Αλβανία) αποτελούν το 50% σχεδόν των παρατύπως εισερχομένων, που στο μεγαλύτερο τμήμα τους είναι οικονομικοί μετανάστες, ενώ τη δεύτερη περίοδο (2012-15), οι υπήκοοι τριών χωρών (Συρίας, Ιράκ και Αφγανιστάν) όπου συνεχίζουν να μαίνονται οι συγκρούσεις αποτελούν σχεδόν το >80 % του συνόλου και στη τεράστια πλειοψηφία τους αποτελούνται από άτομα που εγκατέλειψαν τις χώρες αυτές έχοντας δικαιολογημένο λόγο δίωξης. Η κατανομή των ατόμων αυτών ανά φύλο και ηλικία 6 δεν είναι διαθέσιμη για τα προ του 2015 έτη. Από την ανάλυση των διαθέσιμων στοιχείων για το τελευταίο αυτό έτος (Πίνακας 3 και Γράφημα 1) προκύπτει ότι οι έχοντες την υπηκοότητα των πέντε κυριοτέρων χωρών-τροφοδοτών (Συρία, Αφγανιστάν, Ιράκ, Πακιστάν, Ιράν) που αποτελούν και το σύνολο σχεδόν των εισερχομένων (το 94%) είναι οι κυρίως άνδρες 18-33, σε αντίθεση με τους προερχόμενους από τις λοιπές χώρες που συμπεριλαμβάνουν άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και έχουν σαφώς πιο ισορροπημένη σχέση ανάμεσα στα δυο φύλα. Διαπιστώνουμε ταυτόχρονα το σχετικά υψηλό ποσοστό των ατόμων κάτω των 18 που αποτελούν το 1/4 σχεδόν του πληθυσμού των Συρίων, Αφγανών και Ιρακινών, σε αντίθεση με τους Πακιστανούς και Ιρανούς όπου τα άτομα αντιστοίχων ηλικιών αποτελούν < 8%, γεγονός που αφήνει να διαφανεί ο πλέον έντονος χαρακτήρας της οικογενειακής φυγής των μεν σε σχέση με τους δε. * Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ΤΜΧΠΠΑ, e-mail: bkotz@prd.uth.gr, **MsC Πληθυσμός, Ανάπτυξη, στρατηγικές προοπτικές (PODEPRO), ΕΔΚΑ/ΤΜΧΠΠΑ/Παν. Θεσσαλίας,email: akarkouli@prd.uth.gr 1

Πίνακας 1: Ελλάδα, συνολικός πληθυσμός & πληθυσμός ατόμων με ελληνική και ξένη υπηκοότητα (επιλεγμένες χώρες) στις απογραφές 1981, 1991, 2001, 2011 (πληθυσμός σε χιλ.) 1981 1981 1991 1991 2001 2001 2011 2011 Υπηκοότητα Σύνολο (%) Σύνολο (%) Σύνολο (%) Σύνολο (%) Σύνολο 9.739,6 100 10.259,9 100 10.934,1 100 10.816,3 100 Ελληνική* 9.559,0 98,2** 10.092,6 98,4** 10.171,9 93,0** 9.904,3 91,6** Μη ελληνική 180,6 1,9** 167,3 1,6** 762,2 7,0** 912,0 8,4** Ξένη 176,1 1,8** 166,0 1,6** 761,8 7,0** 905,3 8,4 Αδιευκρίνιστη/Χωρίς υπηκοότητα 4,5 0,1** 1,2 0,0** 0,4 0,0** 6,7 0,1 Πλέον ανεπτυγμένες χώρες 115,4 65,5*** 76,3 45,9*** 99,6 13,1*** 90,7 7,8*** Σύνολο χωρών μελών της ΕΕ (15) 59,5 51,5 35,3 46,3 46,9 47,0 44,7 63,1 Κύπρος 19,3 16,8 14,7 19,2 17,4 17,5 14,4 20,4 Αυστραλία 7,0 6,1 6,3 8,3 8,8 8,8 1,9 2,7 Αμερικανική (ΗΠΑ) 23,7 20,5 13,9 18,3 18,1 18,2 5,8 8,2 Καναδική 4,1 3,6 4,7 6,2 6,0 6,07 1,5 2,1 Λοιπές Ανεπτυγμένες χώρες (εκτός των πρώην σοσιαλιστικών χωρών που αποτελούν μέλη της ΕΕ 27) 1,8 1,5 1,4 1,8 2,4 2,4 2,6 3,6 Βαλκάνια 5,8 3,3*** 26,2 15,2*** 500,2 65,7*** 609,0 67,3*** Αλβανική 3,6 61,2 20,6 78,4 438,0 87,6 480,9 79,0 Βουλγαρική 0,8 13,9 2,4 9,2 35,1 7,0 75,9 12,5 Ρουμανική 0,6 10,4 1,9 7,3 22,0 4,4 46,5 7,6 Γιουγκοσλαβική (Σερβία και Μαυροβούνιο το 2001) 0,8 14,5 1,3 5,1 3,8 0,8 3,7 0,6 ΠΓΔΜ - - - - 0,7 0,2 1,5 0,3 Κροατία - - - - 0,2 0,0 0,2 0,0 Βοσνία-Ερζεγοβίνη - - - - 0,3 0,1 0,3 0,1 Πρώην ανατολικές χώρες εκτός Βαλκανίων 3,6 2,1*** 25,0 15,1*** 51,6 6,8*** 58,6 6,5*** Πολωνική 0,5 14,4 9,6 38,5 12,8 24,8 14,1 24,1 Ουγγρική 0,2 6,5 0,3 1,2 0,5 1,0 0,7 1,3 Τσεχοσλοβακική (Τσεχία και Σλοβακία στο 2001) 0,2 6,8 0,7 3,0 1,0 2,0 1,6 2,7 Ρωσική (Ε.Σ.Σ.Δ. και Ρωσική Ομοσπονδία το 2001) 1,5 41,7 12,9 51,6 17,5 34,0 13,8 23,6 Άλλες Ευρωπαϊκές πρώην σοσιαλιστικές χώρες 1,1 30,6 1,5 5,8 19,7 38,2 28,4 48,4 Λοιπές (λιγότερο ανεπτυγμένες) χώρες 51,2 29,1*** 39,8*** 23,9 110,3 14,5*** 166,8 18,4*** Ασία 42,0 81,9 28.812 72,5 91,1 82,6 138,3 82,9 Αφρική 6,7 13,0 8.726 22,0 15,7 14,2 25,9 15,5 Αμερική 2,2 4,3 2.022 5,1 3,2 2,9 2,6 1,5 Ωκεανία 0,4 0,8 193 0,5 0,3 0,3 0,1 0,1 *Άτομα που δεν έχουν ελληνική υπηκοότητα. Οι έχοντες διπλή υπηκοότητα (ελληνική και υπηκοότητα άλλης χώρας) συμπεριλαμβάνονται στην κατηγορία «ελληνική» **Ποσοστό στο συνολικό πληθυσμό της Ελλάδας ***Ποσοστό στον πληθυσμό των εχόντων δηλώσει υπηκοότητα αλλοδαπών Με πλάγια γραμματοσειρά ποσοστό των εχόντων την υπηκοότητα Α στο σύνολο των αλλοδαπών της ομάδας αναφοράς. Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφές 1981-2011, ίδια επεξεργασία. Πίνακας 2: Οι παρανόμως εισερχόμενοι στην Ελλάδα την περίοδο 2006-2015 Υπηκοότητες 2006 2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2006-11 % 2012-15 % 2006-15 % Σύριοι 299 234 451 851 1522 7927 8517 32520 499495 3797 0,53 548459 49,48 552256 30,34 Αφγανοί 5260 11611 25577 28299 28528 16584 6412 12901 213267 117103 16,45 249164 22,48 366267 20,12 Ιρακινοί 8157 12549 15940 4968 2863 2212 700 1023 91769 52139 7,32 95704 8,63 147843 8,12 Πακιστανοί 3350 2834 5512 8830 19975 11136 3982 3621 27261 45355 6,37 46000 4,15 91355 5,02 Ιρανοί 1059 515 700 1133 959 692 317 245 23155 4873 0,68 24409 2,20 29282 1,61 Αλγερινοί, Μαροκινοί, Τυνήσιοι 716 352 432 9969 9898 7428 980 502 9533 22005 3,09 18443 1,66 40448 2,22 Ασία 8178 9691 13453 15259 12605 12378 3253 3436 17155 77642 10,91 36222 3,27 113864 6,25 Αφρική 4149 5505 9813 10804 9339 6564 2850 5445 11519 49945 7,01 26378 2,38 76323 4,19 Ευρώπη 63011 68345 74045 51151 12436 11256 15832 17256 17606 334014 46,91 61950 5,59 395964 21,75 Λοποί 1060 728 414 1260 1243 701 159 214 711 5104 0,72 1785 0,16 6889 0,38 ΣΥΝΟΛΟ 95239 112364 146337 132524 99368 76878 43002 77163 911471 711977 100,00 1108514 100,00 1820491 100,00 Πηγή: Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, Ελληνική Αστυνομία, Κέντρο Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Συνόρων και Μετανάστευσης, Διεύθυνση Προστασίας Συνόρων, ίδιοι υπολογισμοί Οι ροές της τελευταίας τετραετίας διαφοροποιούνται καθώς, εκτός του ότι οι εισερχόμενοι στη χώρα μας την περίοδο αυτή αποτελούν το 50% των εισερχομένων την δεκαετία 2006-2015, το 90% σχεδόν των αφιχθέντων εισήλθε από τα θαλάσσια σύνορα, σε αντίθεση με τα προηγούμενα έτη όπου η κύρια πύλη εισόδου ήταν τα χερσαία σύνορα (Γράφημα 2). Η αλλαγή αυτή οφείλεται αφενός μεν στη συρρίκνωση του ειδικού βάρους των παρανόμως εισερχομένων Αλβανών τα τελευταία έτη, αφενός μεν στην δημιουργία του «φράκτη» του Έβρου, που δημιούργησε ανυπέρβλητες δυσκολίες στους από την Τουρκία προερχομένους πρόσφυγες και οικονομικούς μετανάστες. Την ίδια περίοδο (2006-2015), ένα μικρό τμήμα των παρατύπως εισερχομένων αιτήθηκαν ασύλου στη χώρα μας (Πίνακας 4). Το ποσοστό κυμαίνεται από 8-19%, ενώ το τελευταίο έτος (2015), 2

έτος μαζικής εισόδου (991 χιλ. άτομα), το σύνολο σχεδόν (98,5%) των ατόμων που εισήλθαν στη χώρα μας απέφυγε να αιτηθεί ασύλου σε αυτήν. Η ηλικιακή κατανομή των αιτούντων δεν διαφοροποιείται σημαντικά αυτής των εισερχομένων, σε αντίθεση με την κατανομή τους ανά υπηκοότητα (Πίνακας 5): το ειδικό βάρος των αιτούντων Συρίων, Ιρακινών και Αφγανών είναι πολύ χαμηλότερο συγκρινόμενο με το αντίστοιχο βάρος τους στους εισερχόμενους, σε αντίθεη με τους υπηκόους από το Πακιστάν ή ακόμη τις «λοιπές» χώρες. Ταυτόχρονα, ο αριθμός ανά έτος των θετικών απαντήσεων στις αιτήσεις ασύλου (Πίνακας 6) παρουσιάζει σημαντικές διακυμάνσεις καθώς κυμαίνονται από 40 έως 4000, και εξίσου σημαντικές διακυμάνσεις παρουσιάζει και το % των θετικών απαντήσεων (από 0,2-42%) επί του συνόλου των αιτημάτων 7. Πίνακας 3: Κατανομή των εισερχόμενων στην Ελλάδα το 2015, ανά υπηκοότητα (επιλεγμένες υπηκοότητες), φύλο και ηλικία ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ 0-13 14-17 Άνδρες 18-33 34+ Ανδρες (% επι του συνόλου) 0-13 Γυναίκες 14-17 18-33 34+ Γυναίκες (% επι του συνόλου) Σύριοι 8,89 4,57 43,98 16,37 73,81 7,06 1,61 11,08 6,44 26,19 Αφγανοί 8,49 4,96 56,60 7,42 77,46 6,31 1,71 10,50 4,01 22,54 Ιρακινοί 8,67 3,81 44,44 15,18 72,10 6,85 1,96 12,50 6,59 27,90 Πακιστανοί 0,30 2,16 73,87 14,62 90,95 1,19 0,24 5,24 2,38 9,05 Ιρανοί 3,14 1,94 75,10 18,99 99,18 0,10 0,04 0,46 0,22 0,82 Σύνολο 1 8,34 4,44 48,97 14,02 75,77 6,48 1,59 10,61 5,55 24,23 Λοιποί 1,67 0,97 27,07 12,38 42,08 2,20 1,99 42,80 10,93 57,92 ΣΥΝΟΛΟ 7,92 4,22 47,62 13,92 73,68 6,21 1,61 12,61 5,88 26,32 Πηγή: Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, Ελληνική Αστυνομία, Κέντρο Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Συνόρων και Μετανάστευσης, Διεύθυνση Προστασίας Συνόρων, ίδιοι υπολογισμοί Γράφημα 1: Ο πληθυσμός των παρανόμως εισερχομένων στην Ελλάδα αλλοδαπών κατά μεγάλες ηλικιακές ομάδες (0-13, 14-17, 18-33, 34+ ), επιλεγμένες υπηκοότητες (2015) Πηγή: idem Την εξεταζόμενη περίοδο (ειδικότερα τη περίοδο 2007-2015, καθώς για το 2006 δεν διαθέτουμε στοιχεία) οι παρατύπως εισερχόμενοι στην ΕΕ εγγίζουν τα 3,0 εκατομ. (Πίνακας 7) εκ των οποίων το 58,4 % μέσω της Ελλάδας. Καθώς τα άτομα αυτά προέρχονται από χώρες που βρίσκονται στα νότια σύνορα της ΕΕ, η Ισπανία, η Ιταλία και η Ελλάδα υπήρξαν οι κύριες πύλες εισόδου και η δια θαλάσσης οδός η προτιμώμενη (Γράφημα 3). Οι διαδρομές διέλευσης προφανώς δεν παραμένουν σταθερές στον χρόνο, και ως εκ τούτου, σημαντικές μεταβολές καταγράφονται τα μετά το 2005 έτη. Οι μεταβολές αυτές αποδίδονται κυρίως στην διαφοροποιημένη ένταση των εξόδων από τις χώρες τροφοδότες /χώρες πρώτης εγκατάστασης των παρατύπως εισερχομένων πριν την είσοδο σε μια από τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου και δευτερευόντως από τις μεγαλύτερες οι μικρότερες κατά περίοδο δυσκολίες διέλευσης των συνόρων. 3

Γράφημα 2: Συλληφθέντες παράνομα εισερχόμενοι στην Ελλάδα (χερσαία και θαλάσσια σύνορα) Πηγή: op.cit. Πίνακας 4: Ποσοστό των αιτούντων άσυλο ανά έτος σε σχέση με τους συνολικά συλληφθέντες (2006-2015) 2006- Έτος 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2011 % 12,9 22,4 13,6 12,6 7,8 9,4 12,5 19,3 12,3 1,5 13,0 3,6 2012-2015 Πίνακας 5: Κύριες υπηκοότητες των αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα τη περίοδο 2008-2015 Έτος 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2006-2011 % 2012-2015 % 2006-2015 % Σύριοι 145 1310 810 965 165 350 275 485 785 3.500 3.745 4,0 5.045 12,5 8.790 6,6 Αφγανοί 1.085 1.555 2.285 1.510 525 635 585 1.225 1.710 1.725 7.595 8,2 5.245 13,0 12.840 9,6 Ιρακινοί 1.415 5475 1760 885 340 255 315 145 175 660 10.130 10,9 1.295 3,2 11.425 8,6 Πακιστανοί 2.380 9.145 6.915 3.715 2.750 2.310 2.340 1.360 1.620 1.825 27.215 29,3 7.145 17,7 34.360 25,8 Ιρανοί 530 355 310 290 125 245 210 185 360 240 1.855 2,0 995 2,5 2.850 2,1 Σύνολο 1 5.555 17.840 12.080 7.365 3.905 3.795 3.725 3.400 4.650 7.950 50.540 54,5 19.725 48,8 70.265 52,7 Λοιποί 6.710 7.275 7.805 8.560 6.370 5.515 5.850 4.825 4.780 5.255 42.235 45,5 20.710 51,2 62.945 47,3 Σύνολο 12.265 25.115 19.885 15.925 10.275 9.310 9.575 8.225 9.430 13.205 92.775 100 40.435 100 133.210 100 Πηγή: Εurostat, ίδιοι υπολογισμοί Πίνακας 6: Εξετασθέντα αιτήματα ασύλου και θετικές απαντήσεις την περίοδο 2006-2015 Έτος 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2006-2011 2012-2015 2006-2015 Θετικές απαντήσεις Εξετασθέντα αιτήματα % των θετικών απαντήσεων 195 165 360 40 40 410 530 910 1.880 4.030 1.210 7.350 8.560 11.180 20.990 29.580 14.350 3.455 8.670 11.195 13.080 13.305 9.640 88.225 47220 135.445 1,86 0,79 1,22 0,23 1,16 4,73 2,05 6,96 14,13 41,80 1,37 15,57 6,32 Πηγή: Εurostat, ίδιοι υπολογισμοί Ειδικότερα, δυνάμεθα να διακρίνουμε (Χάρτης 1) μια δεκάδα διαδρομών 8 που ακολουθούνται από τους προερχόμενους από την Ασία και την Αφρική στην προσπάθειά τους να εισέλθουν στην ΕΕ. Από τις διαδρομές αυτές, οι πλέον «προσφιλείς» την τελευταία δεκαετία ήταν η κεντρική και η ανατολική Μεσογειακή οδός. Η πρώτη χρησιμοποιείται από τους συγκεντρωθέντες στην Τυνησία και την Λιβύη επιθυμούντες να εισέλθουν μέσω της Μάλτας και της Ιταλίας στην ΕΕ, ενώ η δεύτερη από τους προερχομένους κυρίως από την ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής (διερχόμενους από την Τουρκία) πρόσφυγες και οικονομικούς μετανάστες, με πρώτη πύλη εισόδου στην Ευρώπη τη χώρα μας. Την εξεταζόμενη περίοδο καταγράφεται ειδικότερα μια μετακίνηση από την κεντρική προς την ανατολική Μεσογειακή διαδρομή με αποτέλεσμα η Ελλάδα να αναδειχθεί προοδευτικά ως η κύρια πύλη εισόδου στην ΕΕ 9 : Πίνακας 7 : Οι παρανόμως εισερχόμενοι στην ΕΕ τα έτη 2007-2015 Ετος 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2007-2011 % 2012-2015 % 2007-2015 Πλήθος 160.132 159.092 104.599 104.060 141.051 72.437 107.365 283.532 1.822.274 668.934 22.6 2.285.608 7.4 2.954.542 Πηγή: Frontex Risk Analysis Network 4

Γράφημα 3: Αφίξεις από την θάλασσα στις μεσογειακές χώρες της ΕΕ ( 2008-2015) Πηγή: UNHCR, Mediterranean Sea Arrivals in 2015 Χάρτης 1: Κύριες παράτυπες διαδρομές διέλευσης των συνόρων ανάλογα με την υπηκοότητα Πηγή: Espon, 2015 5

Η αλλαγή των ακολουθούμενων διαδρομών, σε συνδυασμό κυρίως με την αύξηση της έντασης, δημιούργησε σημαντικά προβλήματα στη χώρα μας (ιδιαίτερα το τελευταίο έτος). Η Ελλάδα, όπως προαναφέρθηκε, από τις αρχές του 1990 μεταβάλλεται σε χώρα εισόδου και οι μη έχοντες ελληνική υπηκοότητα κάτοικοί της αποτελούν στην τελευταία απογραφή το 10% περίπου του συνολικού πληθυσμού της. Οι παρανόμως εισερχόμενοι μέχρι και τα μέσα-τέλη της δεκαετίας του 2000 προέρχονται στην πλειοψηφία τους από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες (κυρίως δε από την Αλβανία), είναι οικονομικοί μετανάστες, δεν έχουν βασικά στόχο να μετακινηθούν σε κάποια άλλη χώρα της ΕΕ και η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται από υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης. Η κατάσταση αλλάζει άρδην υτα τελευταία χρόνια του 2000: η χώρα μας εισέρχεται σε φάση ύφεσης, η ανεργία εκτινάσσεται και σταθεροποιείται σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα, η οικονομική δραστηριότητα συρρικνώνεται, οι μισθοί καταρρέουν και οι ανάγκες σε εργατικό δυναμικό μηδενίζονται. Παρ όλα αυτά οι ροές συνεχίζονται, εξ αιτίας αφενός μεν της μέχρι το 2011 σταθεροποίησης του αριθμού των από την Αλβανία προερχομένων (50-70 χιλ. ετησίως), αφετέρου δε της άφιξης όλο και περισσοτέρων ατόμων από την ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής (αρχής γενομένης με τους Αφγανούς), ατόμων με προφανή στόχο την δια μέσω της Ελλάδας μετακίνησή τους σε κάποια άλλη χώρα της ΕΕ. Μέχρι τα τέλη του 2014, η ένταση των ροών είναι περιορισμένη και διαχειρίσιμη (και πιθανότατα ένα μεγάλο τμήμα των παρανόμως εισερχομένων επιτυγχάνει τον στόχο του 10 ). Το 2015 όμως οι είσοδοι πολλαπλασιάζονται (από 77,0 το 2014 σε 912,0 το 2015), το 93% «επιλέγει» τα θαλάσσια σύνορα (και 500 άτομα περίπου χάνουν την ζωή τους στην προσπάθεια αυτή). Εάν το σύνολο σχεδόν των αφιχθέντων το 2015 (όπως και τμήμα των παρανόμως εισερχομένων των προηγουμένων ) επιτυγχάνει μέσω της βαλκανικής οδού να εγκαταλείψει την Ελλάδα μέχρι και το κλείσιμο των συνόρων με την πγδμ, η διαχείριση των μαζικών αυτών ροών που συνεχίζονται -εάν και μικρότερη ένταση- και το πρώτο τρίμηνο του 2016 11 θέτει προβλήματα. Η ελληνική δημόσια διοίκηση δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί -και προφανώς δεν έχει εμπειρία από την διαχείριση τέτοιας έντασης και μορφής ροών-, ο συντονισμός είναι ανεπαρκής και οι διαθέσιμοι πόροι -όπως και η εξωθών βοήθεια- ανεπαρκείς. Η κατάσταση επιδεινώνεται μετά το κλείσιμο των συνόρων και την αδυναμία πλέον εξόδου από την χώρα 50.000 περίπου παρατύπως εισελθόντων που συσσωρεύονται σήμερα κυρίως στα σύνορα με την πγδμ και τον Πειραιά, ενώ ταυτόχρονα δεν είναι προφανές: α) κατά πόσον η Τουρκία από την οποία προέρχονται οι προαναφερθείσες ροές προς τη χώρα μας, μετά την πρόσφατη συμφωνία με την Ε.Ε θα μπορέσει -και θα θελήσει- να τις μηδενίσει (ή ακόμη να τις μειώσει σημαντικά) και β) κατά πόσον μια σειρά χώρες της ΕΕ θα δεχθούν-και πόσους- από τους μέχρι τώρα αφιχθέντες (ή ακόμη από αυτούς που θα αφιχθούν στο άμεσο μέλλον). Ταυτόχρονα, η κατάσταση στις κύριες μέχρι σήμερα χώρεςτροφοδότες των ρευμάτων αυτών προς την Ευρώπη, δεν έχει εξομαλυνθεί, ενώ σημαντικές εστίες συγκρούσεων εξακολουθούν να υφίστανται και σε χώρες εκτός της ευρύτερης περιοχής της Μέσης Ανατολής (κυρίως στην Αφρική). Ο πληθυσμός των χωρών αυτών (Πίνακας 8), ο οποίος επιπλέον αυξάνεται ταχύτατα και η μεγάλη πλειοψηφία του οποίου αποτελείται από άτομα κάτω των 45 εγγίζει σήμερα τα 200 εκατομ. (περισσότερα δε αν εντάξουμε και το βόρειο τμήμα του Πακιστάν), οι δε κύριοι δρόμοι εισόδου στην ΕΕ παραμένουν ή δια της Μεσογείου κεντρική και ανατολική διαδρομή. Η χώρα μας επομένως, λόγω της γεωγραφικής της θέσης είναι -και θα παραμείνει- μια εν δυνάμει πύλη εισόδου προσφύγων και οικονομικών μεταναστών που στοχεύουν να εγκατασταθούν στις πλέον ανεπτυγμένες χώρες της ΕΕ τα επόμενα έτη. Πίνακας 8: Ο πληθυσμός (2015, σε εκατομ.) των χωρών- κύριων «τροφοδοτών» της ΕΕ ΑΦΡΙΚΉ Πληθυσμός (σε εκατομ.) Λιβύη 6,3 Σουδάν 38,8 Νότιο Σουδάν 11,7 Τζιμπουτί 0,9 Ερυθραία 6,5 Τσάντ 13,3 Σομαλία 10,8 ΣΥΝΟΛΟ 1 88,3 ΑΣΙΑ Ιράκ 35,1 Συρία 22 Υεμένη 26 Αφγανιστάν 31,3 ΣΥΝΟΛΟ 2 114, 4 Πακιστάν 194 ΣΥΝΟΛΟ 308,4 Πηγή: US Reference Bureau, 2015 Με βάση τα προαναφερθέντα, τα βασικά ερωτήματα που τίθενται σήμερα, μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Ποιές οι μελλοντικές εισροές προσφύγων (και δευτερευόντως οικονομικών μεταναστών) στη χώρα μας και ποιο το ποσοστό αυτών που θα υποχρεωθούν κατά το μάλλον ή ήττον να παραμείνουν στην Ελλάδα (και προφανώς, ποια η κατανομή τους ανά υπηκοότητα, φύλο, ηλικία και οικογενειακή κατάσταση); Ποια η ένταση της επιστροφής στη χώρα τους των αλλοδαπών που έχουν εγκατασταθεί/ θα εγκατασταθούν στην Ελλάδα (και προφανώς, ποια η κατανομή τους ανά υπηκοότητα, φύλο, ηλικία και οικογενειακή κατάσταση); Ποιες οι πολιτικές που θα πρέπει να υιοθετηθούν με στόχο την ενσωμάτωση όσων θα εγκατασταθούν για μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στην Ελλάδα, λαμβάνοντας υπόψη και το προφίλ των πληθυσμών αυτών 12 που διαφοροποιείται αυτού της μεγάλης πλειοψηφίας των προ της κρίσης εισερχομένων οικονομικών μεταναστών; Η απάντηση στα δύο πρώτα ερωτήματα εξαρτάται από πολλαπλές παραμέτρους. Από τις εξελίξεις στις χώρες στις χώρες σε κρίση για τους πληθυσμούς των οποίων η Ευρώπη αποτελεί πόλο έλξης (και η Ελλάδα μια από τις πύλες εισόδου σε αυτήν), από την πολιτική της ΕΕ στο θέμα αυτό (ημι-ανοιχτά/ κλειστά σύνορα, θέση της Τουρκίας), και πολύ λίγο από την κατάσταση στην ελληνική αγορά εργασίας η οποία δεν αναμένεται μικρο και μεσοπρόθεσμα, ακόμη και στην περίπτωση της ανόρθωσης της οικονομικής κατάστασης από τις αρχές της επόμενης δεκαετίας, να παρουσιάσει ζήτηση εργατικού δυναμικού. Εκτιμούμε ότι το πλέον πιθανόν, με βάση τις τελευταίες εξελίξεις, είναι, ένα τμήμα των αλλοδαπών που εισήλθαν μέχρι σήμερα στη χώρα μας -και που θα συνεχίσουν να εισρέουν ενδεχομένως και τα επόμενα έτη-, προερχόμενοι από τις κύριες χώρες-τροφοδότες θα παραμείνει μονίμως, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα του είτε θα απορροφηθεί προοδευτικά από 6

τις άλλες χώρες της ΕΕ είτε θα επαναπατρισθεί 13. Εκτιμούμε επίσης ότι ο πληθυσμός των προερχομένων από τις χώρες αυτές ατόμων που θα εγκατασταθούν στην Ελλάδα μέχρι τα τέλη της τρέχουσας δεκαετίας δεν θα υπερβεί κατά πολύ τις 100 χιλ, και ως εκ τούτου ο συνολικός πληθυσμός τους στις αρχές της δεκαετίας του 2020 θα ανέλθει στις 250 χιλ., αποτελώντας το 1/4-1/5 του συνόλου των αλλοδαπών κατοίκων της χώρας μας και το 2%- 2,5% του συνολικού της πληθυσμού. Επομένως, τα διάφορα διακινούμενα σενάρια περί κινδύνου - εκτός των άλλων- «ισλαμοποίησης» της χώρας μας μετά από μια δεκαετία, στερούνται σοβαρότητας 14. Όσον αφορά το τρίτο ερώτημα, δεν υπάρχει προς το παρόν σαφής απάντηση. Εάν χωρίς ενεργές πολιτικές η πλειοψηφία των οικονομικών μεταναστών των προηγούμενων δεκαετιών ενσωματώθηκαν στην χώρα μας χωρίς μεγάλη δυσκολία, δεν θα πρέπει να θεωρείται δεδομένο ότι το αυτό θα συμβεί και με τους νεοεισερχομένους πληθυσμούς. Το περιβάλλον σήμερα είναι σαφώς διαφορετικό, όπως είναι σαφώς διαφοροποιημένες οι αναμονές, οι επιδιώξεις και κάποια από τα χαρακτηριστικά των πληθυσμών αυτών. Εξ ου και η αναγκαιότητα το ταχύτερο δυνατόν- ένας ολοκληρωμένου σχεδίου αρμονικής κατά το μάλλον ή ήττον ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία (ιδιαίτερα στις εκπαιδευτικές, κοινωνικές και οικονομικές δομές). Δεν πρόκειται μόνον για θέμα ηθικής/ανθρωπισμού/ διεθνούς δίκαιου αλλά και πολιτικής πρακτικής και ρεαλισμού. Είναι μια ακόμη πρόκληση που δεν μπορούμε παρά να αντιμετωπίσουμε. Βιβλιογραφία ΕΛΣΤΑΤ Απογραφές πληθυσμού 1981-2011 (www.statistics.gr) ΕΛΣΤΑΤ (2015) Σύντομο μεθοδολογικό σημείωμα εκτιμώμενων μεταναστευτικών ροών και υπολογιζόμενου πληθυσμού 1991-2014, www.statistics.gr Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, Κέντρο Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Συνόρων και Μετανάστευσης Διεύθυνση Προστασίας Συνόρων (2015) ESPON (2015) Territorial and urban aspects of migration and refugee inflow. https://www.espon.eu/main/ EUROSTAT http://ec.europa.eu/eurostat/data/database FRONTEX http://frontex.europa.eu US Reference Bureau (2015) Population Data Sheet UNHCR (2014) Η Ελλάδα ως χώρα ασύλου. Παρατηρήσεις της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες σχετικά με την παρούσα κατάσταση του ασύλου στην Ελλάδα, Αθήνα 1 Και ειδικότερα 33% από τις χώρες της ΕΟΚ, 10,7% από την Κυπριακή Δημοκρατία, 13% από τις ΗΠΑ και 6% από την Ωκεανία και τον Καναδά. 2 Η κατανομή τους ανά χώρα προέλευσης το 2001 διαφέρει ριζικά αυτής του 1981, στο βαθμό που το 75% προέρχεται από πρώην σοσιαλιστικές χώρες και το 13% μόνον από τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη μας.(πίνακας 1). 3 Η αλλαγή αυτή αποτυπώνεται εν μέρει μόνον και στην τελευταία απογραφή του πληθυσμού (2011), καθώς ένα σημαντικό τμήμα των εισερχομένων από τις χώρες αυτές αλλοδαπών δεν απογράφηκε. 4 Την ίδια περίοδο τα η επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης και οι πολιτικές εξελίξεις σε μια σειρά χωρών του νοτίου τμήματος τη Μεσογείου (Μαρόκο, Τυνησία, Αλγερία, Λιβύη) δημιούργησαν νέες ισχυρές μεταναστευτικές πιέσεις. 5 Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, Ελληνική Αστυνομία, Κέντρο Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Συνόρων και Μετανάστευσης Διεύθυνση Προστασίας Συνόρων. 6 Η κατανομή των ηλικιών που δίνει η Ελληνική Αστυνομία είναι ιδιαίτερη: 0-13, 14-17, 18-33, 34+. 7 Στις θετικές απαντήσεις συμπεριλαμβάνονται: Καθεστώς Πρόσφυγα, Ανθρωπιστικό Καθεστώς, Επικουρική Προστασία, Προσωρινό Καθεστώς Προστασίας. 8 Η δυτική, κεντρική και ανατολική Μεσογειακή διαδρομή, η δυτική αφρικανική, η Αδριατική και η Δυτική Βαλκανική οδός, η κυκλική οδός από την Αλβανία προς την Ελλάδα, η ηπειρωτική ανατολική και η δια μέσου της Μαύρης Θαλάσσης διαδρομή. 9 Το 2015 πχ. η ανατολική μεσογειακή διαδρομή χρησιμοποιήθηκε από την τεράστια πλειοψηφία των αφιχθέντων δια της θαλάσσης (89,8 % των εισερχομένων). 10 Θα διαπιστώσουμε π.χ, συγκρίνοντας για την περίοδο 2008-2014 τα δεδομένα της Ελληνικής Αστυνομίας για τους παρατύπως εισερχόμενους με αυτά της ΕΛΣΤΑΤ ότι, η αναλογία είναι της τάξης του 34% (239 χιλ./702 χιλ). Επομένως, αν δεχτούμε τις εκτιμήσεις της ΕΛΣΤΑΤ και τα στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης ως έχουν, μπορούμε να υποθέσουμε ότι σε 100 παράνομα εισερχομένους αλλοδαπούς την επταετία 2008-2014 αντιστοιχούν 20 που εγκαταστάθηκαν την ίδια περίοδο στην χώρα μας. 11 Τους τρείς πρώτους μήνες του 2016, βάσει των διαθέσιμων στοιχείων, οι αφιχθέντες εγγίζουν τις 135.000 χιλ. 12 Παρόλο που διαθέτουμε ακόμη αξιόπιστα δεδομένα για την κοινωνικο-οικονομικό προφίλ των αφιχθέντων τα τελευταία έτη, εκτιμάται ότι η πλειοψηφία των προερχομένων τουλάχιστον από τις χώρες της ευρύτερης Μέσης Ανατολής ανήκουν στα αστικά στρώματα των χωρών αυτών και έχουν ένα σχετικά υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, σε αντίθεση με την τεράστια πλειοψηφία των προερχομένων από την Αλβανία οικονομικών μεταναστών που εισήλθαν στη χώρα μας την περίοδο 1991-2011 (60% σχεδόν των εισόδων της περιόδου αυτής). 13 Σε ένα ακραίο σενάριο, οι είσοδοι θα συνεχισθούν -αν και με σαφώς μειωμένη ένταση- και το μεγαλύτερο τμήμα των εισερχομένων δεν θα απορροφηθεί προοδευτικά από τις άλλες χώρες της ΕΕ και δεν θα επαναπατρισθεί. Στην περίπτωση αυτή θα έχουμε αναπόφευκτα μια σημαντική αύξηση του πληθυσμού των προερχομένων από τις χώρες αυτές αλλοδαπών. 14 Υπενθυμίζουμε ότι το σύνολο των εισερχομένων στη χώρα μας δεν αποτελείται από άτομα ασπαζόμενα το Ισλάμ Όλα τα τεύχη διατίθενται στο site του ΕΔΚΑ http://www.ldsa.gr/ ISSN: 1791-5880 Δημογραφικά Νέα, Νο26, 2016, Περιοδική Έκδοση του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του Παν. Θεσσαλίας Υπεύθυνος Σύνταξης: Βύρων Κοτζαμάνης, e-mail: bkotz@prd.uth.gr ΕΔΚΑ, Πεδίον Αρέως, 38334, Βόλος Phone: +302421074432-33 Fax: +302421074393E-mail: demolab@prd.uth.gr 7