ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ. Πτυχιακή Εργασία

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Πτυχιακή Εργασία Τα χαρακτηριστικά και οι τάσεις των προσφυγικών ροών στην Ελλάδα. Η επίδραση του προσφυγικού ζητήματος στον τουρισμό του Β.Α. Αιγαίου ΛΑΜΠΡΙΝΑΚΗΣ ΜΑΡΚΟΣ Επιβλέπουσα:ΚΥΡΙΑΚΑΚΗ ΑΝΝΑ Σεπτέμβριος, 2017 ΧΙΟΣ 1

2 Ευχαριστίες Σε αυτό το σημείο, που πάντα γράφεται τελευταίο αλλά ευτυχώς εμφανίζεται πρώτο, νιώθω την ανάγκη να ευχαριστήσω την καθηγήτρια µου, κα.κυριακάκη Αννα για την ενθάρρυνση, την καθοδήγηση και τη βοήθειά της σε όλα τα στάδια εκπόνησης αυτής της εργασίας. Κλείνοντας τον κύκλο των ευχαριστιών θα ήθελα να εκφράσω τις θερμότερες ευχαριστίες στους γονείς μου. Η ανεκτίμητη βοήθεια και η αγάπη τους, θεωρώ ότι είναι βασικοί παράγοντες που με στήριξαν στην επίτευξη των στόχων μου. Τους ευχαριστώ πολύ για την εμπιστοσύνη που μου δείχνουν όλα αυτά τα χρόνια. Αφιερώσεις Στους Γονείς μου 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ... 5 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ... 6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ... 6 Εισαγωγή... 7 Κεφάλαιο 1 0 Το Φαινόμενο της Προσφυγιάς και της Μετανάστευσης Η Παράνομη Μετανάστευση Αιτίες Φαινομένου και Συνέπειες Τα Αίτια της Εντασης του Φαινομένου στην Ελλάδα Συνέπειες Φαινομένου Αποτίμηση Λαθρομετανάστευσης στην Ελλάδα Προσφυγικές - Μεταναστευτικές Ροές Χρησιμοποιούμενα Μέσα στις Διακινήσεις των Προσφύγων -Μεταναστών 22 Κεφάλαιο 2 0 Το Βόρειο Αιγαίο ως Πύλη Εισόδου των Προσφύγων στην Ελλάδα Προσφυγικές Ροές Στοιχεία και Χαρακτηριστικά Μεταναστευτικών Ροών της Τελευταίας Δεκαετίας Βασικά Χαρακτηριστικά των Παρατύπως Εισερχόμεμων στην Ελλάδα τη Τελευταία Δεκαετία Δομές Φιλοξενίας Ηotspot και Χώροι Φιλοξενίας στη Χίο Hot spot Σάμος Hotspot και Χώροι Φιλοξενίας στη Λέσβο Hotspot Κως Hotspot Λέρου

4 Κεφάλαιο 3 0 Πολιτικές της Ευρωπαικής Ένωσης και της Ελλάδας Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Προσφυγική Κρίση Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας για το Προσφυγικό Οι Εξελίξεις στο Προσφυγικό-Μεταναστευτικό Ζήτημα και η Ελλάδα Κεφάλαιο 4 0 Τουριστική Ανάπτυξη και Επιπτώσεις Προσφυγικού στα Νησιά του Βορείου Αιγαίου Τουριστική Ανάπτυξη Νησιών Βορείου Αιγαίου Τουριστική Ανάπτυξη Χίου Τουριστική Ανάπτυξη Μυτιλήνης Τουριστική Ανάπτυξη Σάμου Αποτύπωση της Υφιστάμενης Κατάστασης Τουριστικής Ανάπτυξης των Νησιών του Βορείου Αιγαίου Συγκριτική Αξιολόγηση Τουριστικής Ανάπτυξης και Επιπτώσεων του Προσφυγικού στα Νησιά του Βορείου Αιγαίου Πρόγραμμα Τουριστικής Προβολής και Ανάπτυξης Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου Αξονες Προτεραιότητας για την Ανάπτυξη του Τουρισμού στη Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Δράσεις και Ενέργειες Τουριστικής Προβολής για το Κεφάλαιο 5 0 Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

5 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1 : Μοντέλα αθρομεταναστευτικών Ροών προς την Ελλάδα δια Θαλάσσης Εικόνα 2 : Μοντέλο 2 Λαθρομεταναστευτικών Ροών προς την Ελλάδα Εικόνα 3 : Σημεία εισόδου Λαθρομεταναστευτικών Ροών στην Ελλάδα Εικόνα 4 : Αποστολή του Λιμενικού Σώματος για την Προστασία των Θαλάσσιων Συνόρων της Χώρας Εικόνα 5 : Σημεία Αποβίβασης στην Ελλάδα από την Ανατολή Εικόνα 6 : Χρησιμοποιούμενα Μέσα στις Διακινήσεις Εικόνα 7 : Αιγυπτιακά Παραδοσιακά αλιευτικά μέσα διακίνησης Εικόνα 8 : Χαλύβδινης Κατασκευής Αλιευτικά Μέσα Διακίνησης Εικόνα 9 : Φ/Γ Πλοία Διακίνησης Εικόνα 10 : Ο πληθυσμός των παρανόμως εισερχομένων στην Ελλάδα αλλοδαπών κατά μεγάλες ηλικιακές ομάδες (0-13, 14-17, 18-33, 34+ ετών), επιλεγμένες υπηκοότητες (2015) Εικόνα 11 : Συλληφθέντες παράνομα εισερχόμενοι στην Ελλάδα (χερσαία και θαλάσσια σύνορα) Εικόνα 12 : Αφίξεις από την θάλασσα στις μεσογειακές χώρες της ΕΕ ( ). 32 Εικόνα 13 : Κύριες παράτυπες διαδρομές διέλευσης των συνόρων ανάλογα με την υπηκοότητα Εικόνα 14 : Οι μεταναστευτικές ροές προς την Ελλάδα το Εικόνα 15 : Χάρτης Hotspots στην Ελλάδα Εικόνα 16 : Hotspot της Βιάλ στη Χίο Εικόνα 17 : Εσωτερικές εγκαταστάσεις και γραφεία οργανώσεων στο Hotspot της Βιάλ στη Χίο Εικόνα 18 : Ο καταυλισμός - δομή φιλοξενίας της Σούδα στη Χίο Εικόνα 19: Το Hotspot της Σάμου, στο Βαθύ Εικόνα 20: Δομή των οικίσκων και κοντέινερ στο hotspot της Σάμου Εικόνα 21 : Το Hotspot στη Μόρια της Λέσβου Εικόνα 22: Το κέντρο φιλοξενίας προσφύγων στο Καρά Τεπέ Εικόνα 23: Εγκαταστάσεις του Hotspot στη Κω Εικόνα 24: Αντιδράσεις στο Hotspot της Κω όταν έμειναν οι πρόσφυγες χωρίς υδροδότηση για τρείς ημέρες Εικόνα 25: Δομή και εγκαταστάσεις του Hotspot στη Λέρο

6 Εικόνα 26 : Το 2015 τα τρία τέταρτα των αιτήσεων ασύλου υποβλήθηκαν σε πέντε κράτη μέλη της ΕΕ Εικόνα 27 : Αριθμός προσφύγων και μεταναστών που διασχίζουν τη θάλασσα από την Τουρκία προς την Ελλάδα ανά ημέρα Εικόνα 28 : Ετήσια Εξέλιξη του αριθμού των ατόμων που αιτούνται άσυλο στην ΕΕ για πρώτη φορά ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1 : Οι παρανόμως εισερχόμενοι στην Ελλάδα την περίοδο Πίνακας 2 : Κατανομή των εισερχόμενων στην Ελλάδα το 2015, ανά υπηκοότητα (επιλεγμένες υπηκοότητες), φύλο και ηλικία Πίνακας 3 : Ποσοστό αιτούντων άσυλο, κύριες υπηκοότητες των αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα και εξετασθέντα αιτήματα ασύλου και θετικές απαντήσεις Πίνακας 4 : Οι παρανόμως εισερχόμενοι στην ΕΕ τα έτη Πίνακας 5 : Συνοπτική κατάσταση προσφυγικών ροών της 13 Μαίου Πίνακας 6 : Συνοπτική κατάσταση των προσφυγικών ροών των Νήσων του Βορείου και Ανατολικού Αιγαίου στις 10 Ιουνίου Πίνακας 7 : Συνοπτική κατάσταση των προσφυγικών ροών των Νήσων του Ανατολικού Αιγαίου στις 16 Ιουνίου Πίνακας 8 : Αφίξεις εξωτερικού για τα νησιά του Βορείου Αιγαίου ( ) ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1 : Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών εσωτερικού για τη Χίο Γράφημα 2 : Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών στη Χίο Γράφημα 3 : Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών εσωτερικού στη Μυτιλήνη Γράφημα 4 : Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών εξωτερικού Γράφημα 5 : Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών εσωτερικού για τη Σάμο Γράφημα 6 : Κίνηση επιβατών εξωτερικού για τη Σάμο

7 Εισαγωγή Το προσφυγικό ζήτημα, με εκατομμύρια ανθρώπους να στρέφονται προς στην Ευρώπη για να ξεφύγουν κυρίως από πολεμικές συρράξεις, υπήρξε το φαινόμενο που ενδεχομένως χαρακτήρισε το Ωστόσο, με τις ροές των ανθρώπων που αναζητούσαν την ευκαιρία για μια καλύτερη ζωή να συνεχίζονται αμείωτες, η κατάσταση κλιμακώθηκε περεταίρω στις αρχές του 2016, παίρνοντας διαστάσεις κρίσης που έφτασε να απειλεί τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην απόλυτη κορύφωση της κρίσης των προσφύγων, το χωριό της Ειδομένης στο Κιλκίς όπου συσσωρεύτηκαν χιλιάδες άνθρωποι οι οποίοι δεν μπορούσαν να συνεχίσουν το ταξίδι τους, προσέλκυσε τα βλέμματα της παγκόσμιας κοινότητας και καταστάθηκε σύμβολο του παγκόσμιου προσφυγικού/ μεταναστευτικού ζητήματος. Ειδικότερα, ήδη από τον Απρίλιο του 2015 μεγάλος αριθμός ανθρώπων, κατά βάση από χώρες της Μέσης Ανατολής όπου συνεχίζουν να μαίνονται συγκρούσεις μέχρι σήμερα, άρχισαν να μετακινούνται μέσω Ελλάδας και της πορείας που ονομάστηκε «βαλκανικός διάδρομος» προς τις χώρες της κεντρικής Ευρώπης. Αρχικά με ελάχιστους περιορισμούς, ταξίδευαν από την Τουρκία στην Ελλάδα και στη συνέχεια περνώντας τα σύνορα με την πγδμ στην Ειδομένη έφταναν μέσω των βαλκανικών χωρών κυρίως στην Αυστρία και τη Γερμανία. Σε μια από τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών στην ιστορία, με περισσότερους από ένα εκατομμύριο ανθρώπους να έχουν εισέλθει στην Ευρώπη, στις αρχές του 2016 η κατάσταση άρχισε να παίρνει διαστάσεις που δεν μπορούσαν να διαχειριστούν οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εκτοτε, οι βαλκανικές χώρες ξεκίνησαν να παίρνουν μέτρα φύλαξης των συνόρων τους και περιόρισαν τη μετακίνηση των προσφύγων και μεταναστών. Η κατάσταση έγινε δραματική με χιλιάδες εγκλωβισμένους πρόσφυγες να επιχειρούν να βρουν τρόπο να συνεχίσουν την πορεία τους. Σκοπός της συγκεκριμένης πτυχιακής εργασίας είναι να μελετηθεί το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα εξετάζοντας ως μελέτη περίπτωσης τα νησιά του Βορείου Αιγαίου αλλά και πώς έχει επηρεαστεί η τουριστική τους ανάπτυξη λόγω του προσφυγικού. Τα νησιά αυτά σημειώνουμε ότι αποτελούν το σημείο πρώτης εισόδου των μεταναστών και προσφύγων στην Ελλάδα, διαθέτοντας κέντρα πρώτης υποδοχής και ταυτοποίησης, χώρους φιλοξενίας και hotspots. 7

8 Κύριοι στόχοι της πτυχιακής είναι : α) η παρουσίαση της τουριστικής ανάπτυξης κάθε νησιού του Βορείου Αιγαίου ξεχωριστά, β) η εξέλιξη στα στοιχεία αφίξεων των νησιών και οι επιπτώσεις λόγω του προσφυγικού και γ) η συγκριτική αξιολόγηση μεταξύ των νησιών βάσει της τουριστικής τους ανάπτυξης και των αφίξεων, τόσο πριν την έξαρση του προσφυγικού όσο και μετά. Στο κεφάλαιο 1 εξετάζουμε το φαινόμενο της προσφυγιάς και της μετανάστευσης, μέσω σχετικής βιβλιογραφίας για την παράνομη μετανάστευση, τις αιτίες έντασης του φαινομένου αλλά και τις συνέπειες, ενώ τέλος γίνεται μία αποτίμηση για τις προσφυγικές μεταναστευτικές ροές και τα χρησιμοποιούμενα μέσα στις διακινήσεις τους. Το δεύτερο κεφάλαιο αποτελείται ουσιαστικά από δύο(2) μέρη. Στο πρώτο εξετάζεται το Βόρειο Αιγαίο ως πύλη εισόδου των προσφύγων στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας στοιχεία προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών της τελευταίας δεκαετίας και των παράνομα εισερχομένων στην Ελλάδα ενώ στο δεύτερο μέρος μελετώνται οι δομές φιλοξενίας και τα hotspots στα νησιά της Χίου, της Σάμου, της Μυτιλήνης, της Κω και της Λέρου. Το τρίτο κεφάλαιο αφορά τις πολιτικές της Ευρωπαικής Ένωσης και της Ελλάδας, όπου παρουσιάζονται στοιχεία σχετικά με την προσφυγική κρίση και το πώς επηρεάζεται η Ευρώπη, για τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας για το προσφυγικό και τέλος για τις εξελίξεις στο προσφυγικό μεταναστευτικό ζήτημα στην Ελλάδα. Τέλος, στο κεφάλαιο 4 αναλύεται η τουριστική ανάπτυξη και οι επιπτώσεις του προσφυγικού στα νησιά του Βορείου Αιγαίου. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζεται η τουριστική ανάπτυξη της Χίου, της Μυτιλήνης και της Σάμου, αποτυπώνεται η υφιστάμενη κατάσταση τουριστικής ανάπτυξης των συγκεκριμένων νησιών, γίνεται συγκριτική αξιολόγηση της τουριστικής ανάπτυξης και των επιπτώσεων από το προσφυγικό για κάθε νησί ενώ τέλος καταγράφονται οι κύριοι άξονες προτεραιότητας για την ανάπτυξη των νησιών της Περιφέρειας αλλά και συγκεκριμένες δράσεις και ενέργειες τουριστικής προβολής. 8

9 Κεφάλαιο 1 0 Το Φαινόμενο της Προσφυγιάς και της Μετανάστευσης Έχουν παρατηρηθεί έντονοι μετασχηματισμοί στο ρυθμιστικό περιβάλλον της μετανάστευσης σε ολόκληρη την Ευρώπη, αμέσως μετά το νέο κύμα μετανάστευσης που άρχισε προς το τέλος της δεκαετίας του '80, δημιουργώντας νέες και ευαίσθητα πληθυσμιακά ομάδες, όπως αυτές των προσφύγων, των μεταναστών και των αιτούντων άσυλο. Η τάση των πληθυσμών προς μετανάστευση μπορεί εύκολα να ενθαρρυνθεί με έμμεσους ή πλάγιους τρόπους, όπως περιοριστικοί νόμοι, δυσβάστακτη φορολόγηση, απωθητικό κλίμα, ασυμπαθές κοινωνικό περιβάλλον, παρατεταμένη ανεργία και δυσμενείς προβλέψεις για την μελλοντική ανεύρεση εργασίας στο τόπο καταγωγής. Σε συνδυασμό συνήθως με τις προσδοκίες γρήγορης ή άμεσης ανεύρεσης επικερδούς απασχόλησης σε άλλη χώρα. Ο ορισμός της μετανάστευσης δεν αποτελεί ένα εύκολο θέμα μιας και επηρεάζεται από ποικίλους πολιτικο-κοινωνικούς παράγοντες καθώς και θεωρητικές προσεγγίσεις. Ως μετανάστευση ορίζουμε «τη φυσική μετάβαση ατόμων και ομάδων από μία κοινωνία σε κάποια άλλη ή κάθε γεωγραφική μετακίνηση μεγάλου αριθμού ατόμων ή τη μεταφορά ανθρώπινου και εργατικού δυναμικού από μία περιοχή σε κάποια άλλη» 1. Από την παράθεση των παραπάνω ορισμών καταδεικνύεται ότι μπορεί το κύριο χαρακτηριστικό της μετανάστευσης να είναι η γεωγραφική κινητικότητα αλλά το τί ορίζεται κάθε φορά σαν μετανάστευση εξαρτάται από κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες. Ο χαρακτηρισμός λοιπόν της διεθνούς μετανάστευσης κατά την οποία άτομα που μετακινούνται σε ένα άλλο κράτος από αυτό της κύριας κατοικίας τους, καθορίζεται κυρίως από δυο χαρακτηριστικά, αυτά είναι : το αίτιο μετακίνησης σε άλλη χώρα (π.χ. εργασία, συνένωση οικογένειας κ.α.) και η διάρκεια παραμονής στη χώρα υποδοχής Τα δυο αυτά στοιχεία δημιουργούν ορισμένες κατηγορίες μεταναστών (π.χ. πρόσφυγες, οικονομικοί μετανάστες κ.α.), οι οποίες διαφοροποιούνται, λόγω των 1 Baldwin-Edwards M (2001): Southern European Labour markets and Immigration: a structural and Functional Analysis, The Greek Labour Yearbook,

10 διαφορετικών κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών συνθηκών που επικρατούν σε κάθε χώρα. Οι έννοιες αυτές, παρόλο που είναι οικίες στην καθημερινότητα μας, δεν ταυτίζονται μεταξύ τους και για το λόγο αυτό χρειάζεται να γίνει διαχωρισμός των προαναφερθέντων εννοιών. Οι αιτούντες άσυλο είναι υπήκοοι κρατών εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης που εισέρχονται νόμιμα ή παράνομα στη χώρα υποδοχής, έχουν καταθέσει αίτηση για άσυλο και αναμένουν την έγκρισή της. Είναι άτομα που εγκατέλειψαν τη χώρα τους λόγω πολιτικών ή ιδεολογικών πεποιθήσεων και που η επιστροφή τους σε αυτές εγκυμονεί κινδύνους για την ακεραιότητά τους εξαιτίας της φυλετικής τους ταυτότητας ή πολιτικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σύμφωνα με τη νομοθεσία, δεν έχουν το δικαίωμα εργασίας εκτός και αν αποκτήσουν την αντίστοιχη άδεια. Αν και τα κράτη-μέλη έχουν την αρμοδιότητα για την επεξεργασία των αιτήσεων, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θέσει κοινούς κανόνες ως προς την πολιτική ασύλου βάση της Σύμβασης της Γενεύης του 1951 για τους Πρόσφυγες. Σήμερα, το βασικό ευρωπαϊκό έγγραφο πολιτικής ασύλου είναι ο Κανονισμός του Δουβλίνου ΙΙ, σύμφωνα με τον οποίο κάποιος δικαιούται να ζητήσει άσυλο μόνο στη χώρα εισόδου του στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στη περίπτωση που εντοπιστεί σε άλλο μέρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης να επαναπροωθείται στη χώρα εισόδου. Οι πρόσφυγες είναι αυτοί που βρίσκονται εκτός της χώρας καταγωγής ή του τόπου κατοικίας τους, έχουν δικαιολογημένο φόβο δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε κοινωνικές ομάδες ή πολιτικών πεποιθήσεων και εξαιτίας αυτού του φόβου αδυνατούν ή δεν επιθυμούν να απολαμβάνουν την προστασία της χώρας καταγωγής τους ή την επιστροφή τους σε αυτή. Συνήθως έχουν λάβει πολιτικό άσυλο και τους χορηγείται άδεια αορίστου χρόνου παραμονής στη χώρα με πλήρη εργασιακά δικαιώματα. Ο ορισμός αυτός υιοθετήθηκε διεθνώς στις 28 Ιουλίου 1951 και αποτυπώθηκε στη συνθήκη που έκτοτε έγινε γνωστή ως Σύμβαση της Γενεύης «Περί του καθεστώτος των Προσφύγων». Η σύμβαση τροποποιήθηκε με το Πρωτόκολλο της Νέας Υόρκης της 31ης Ιουλίου 1967 και από τότε ισχύει αναλλοίωτη. 2 Οι Μετανάστες είναι υπήκοοι κρατών εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχουν εισέλθει νόμιμα ή παράνομα σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με σκοπό την εγκατάσταση και την ανεύρεση προσωρινής ή μόνιμης εργασίας. Όσον αφορά την Ελλάδα, οι μετανάστες μπορούν να ταξινομηθούν στις εξής κατηγορίες : 2 Σύμβαση της Γενεύης, διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο « 10

11 Επαναπατρισμένοι έλληνες και έλληνες της διασποράς καθώς και παλιννοστούντες. Μετανάστες με άδεια εργασίας, άτομα δηλαδή από άλλες χώρες που αναγκάζονται λόγω δουλειάς να μεταναστεύσουν στη χώρα μας (πχ στελέχη πολυεθνικών). Παράνομοι μετανάστες κυρίως από βαλκανικές χώρες και την πρώην Σοβιετική Ένωση. Ξένοι εργαζόμενοι που εργάζονται στον αγροτικό ή τουριστικό τομέα σε εποχιακή βάση, έχοντας άδεια εργασίας. 3 Γενικότερα, μπορούμε να χωρίσουμε τη μετανάστευση σε τρεις βασικές κατηγορίες: τη νόμιμη μετανάστευση, δηλαδή όσους έχουν άδεια παραμονής και εργασίας. Σε αυτή τη κατηγορία συμπεριλαμβάνονται ομογενείς, πολίτες χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εποχικά νόμιμοι εργαζόμενοι κλπ. τη παράνομη μετανάστευση, η οποία σήμερα κατέληξε να περιλαμβάνει τους μόνιμα παράνομους μετανάστες, τους πολικούς πρόσφυγες (που η αίτηση τους για πολιτικό άσυλο απορρίφθηκε), τους αλλοδαπούς φοιτητές που εργάζονται παράνομα και τους εποχικούς μετανάστες. τους πρόσφυγες, οι οποίοι συνήθως θεωρούν την Ελλάδα ως προσωρινό σταθμό στην αναζήτηση της χώρας εγκατάστασης και απασχόλησης τους, που κατά κύριο λόγο είναι η ΗΠΑ και ο Καναδάς. Πρόσφυγες θεωρούνται και όσοι αιτούνται άσυλο, δηλαδή όσοι επιχειρούν να διαφύγουν διώξεων που απειλούν τη ζωή τους. Συχνά σε αυτούς περιλαμβάνονται και όσοι αναγκάζονται να διαφύγουν έναν πόλεμο. 1.1 Η Παράνομη Μετανάστευση Σε γενικές γραμμές, η ανεπιθύμητη εισροή μεταναστών αναφέρεται συνήθως: Σε εκείνους που διέρχονται τα σύνορα παράνομα. Σε εκείνους που έχουν εισέλθει νόμιμα, αλλά παραμένουν για διάστημα μεγαλύτερο από αυτό που καλύπτει η βίζα ή η άδεια εργασίας τους. 3 Green L.N.(2004), Οι δρόµοι της µετανάστευσης, µτφ.. Παρσάνογλου, Σαββάλας 11

12 Στα μέλη των οικογενειών που βρίσκονται οι ίδιοι νόμιμα σε μια χώρα, αλλά δεν υπάρχει βούληση να επεκταθεί το δικαίωμα παραμονής και στο επίπεδο όλης της οικογένειας. Σε εκείνους που ζητούν πολιτικό άσυλο, αλλά δεν θεωρούνται πολιτικοί πρόσφυγες στην πραγματικότητα. Μία εξέταση του φαινομένου από την πλευρά της ανθρώπινης προσέγγισης αποδεικνύει συνήθως ότι πρόκειται για άτομα που έχουν υποστεί κακουχίες. Οι αποστάσεις που διανύουν είναι μεγάλες και δύσκολες. Οι ηλικίες τους ποικίλουν από μικρά παιδιά έως ενήλικες. Συνήθως μεταναστεύουν για να αποφύγουν την τυραννική διακυβέρνηση ή τις πολιτικές διώξεις των χωρών που προέρχονται, με δυσβάστακτο συνήθως κόστος για τους ίδιους. Από αυτούς, ένα μεγάλο ποσοστό πεθαίνει και χάνεται ή άλλες φορές αντιμετωπίζει πρωτοφανή εκμετάλλευση διαθέτοντας ότι χρήματα έχει για τους «λαθρομεταφορείς» που εκμεταλλεύονται τον ανθρώπινο πόνο και την ανάγκη τους. 4 Η παράνομη μετανάστευση αποτελεί το βασικό αίτιο που δυσχεραίνει την εκτίμηση του μεγέθους των μεταναστών και των μεταναστευτικών ροών σε κάθε χώρα. Οι αρχές κάθε χώρας αντιμετωπίζουν σοβαρό πρόβλημα εντοπισμού και καταγραφής των μεταναστών που διαμένουν παράνομα στη χώρα, με αποτέλεσμα τα στατιστικά δεδομένα που συγκεντρώνονται από τους αρμόδιους φορείς να μην ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Σύμφωνα με την UNHCR, ως παράνομος ή μη κανονικός μετανάστης χαρακτηρίζεται «το άτομο, το οποίο εισήλθε και διαμένει στη χώρα χωρίς να διαθέτει τα νόμιμα έγγραφα μετανάστευσης» 5. Οι μετακινήσεις τους θεωρούνται παράνομες δεδομένου ότι δεν τηρήθηκαν οι διαδικασίες που προέβλεπαν οι κρατικές νομοθεσίες ή η Συνθήκη του Σένγκεν που ρυθμίζει τα θέματα εισόδου και απασχόλησης αλλοδαπών σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά την κατάργηση των συνόρων. Η παράνομη μετανάστευση συνδέεται άμεσα με την παράνομη εργασία (ανασφάλιστη εργασία) και με τη γυναικεία εργασία. Οι γυναίκες που εργάζονται σε παράνομες εργασίες και σε εργασίες «παροχής υπηρεσιών», κρύβονται από τους εργοδότες τους σε ιδιωτικά καταλύματα, με αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά δύσκολος ο εντοπισμός και η καταγραφή τους. 4 Green L.N.(2004), Οι δρόµοι της µετανάστευσης, µτφ.. Παρσάνογλου, Σαββάλας 5 Parker, J., 2005, International migration data collection, Global Commission on International Migration (GCIM: New York, pp

13 Η αναζήτηση καλύτερης ζωής αναγκάζει τους μετανάστες να αφήσουν τις πατρίδες τους, πολλές φορές ακόμη και τις οικογένειες τους για να βρεθούν σε μια ξένη χώρα όπου συνήθως βιώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό, φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας. Συνήθως πέφτουν θύματα οργανωμένων εγκληματικών κυκλωμάτων που αναλαμβάνουν την παράνομη διακίνησή τους κάτω από συνθήκες σύγχρονου δουλεμπορίου. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που υφίστανται στυγνή εκμετάλλευση στην εργασία τους, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν σεξουαλική εκμετάλλευση μεταπωλούμενες σαν «εμπορεύματα» και τα παιδιά πέφτουν θύματα όχι μόνο σεξουαλικής εκμετάλλευσης αλλά επαχθούς εμπορίας οργάνων και παράνομων υιοθεσιών. Οι συνθήκες αυτές αποτελούν κατάφορη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, εντοπίζονται δύο «μοντέλα» λαθρομετανάστευσης : το «δυτικό», το οποίο αντιμετωπίζει η Ισπανία και η Μάλτα και χαρακτηρίζεται από μεγάλες θαλάσσιες αποστάσεις μεταξύ χώρας προέλευσης και χώρας προορισμού - χρήση μεγάλων πλοίων - μεταφορά αριθμητικά μεγάλων φορτίων λαθρομεταναστών "on block", καθώς και το «ανατολικό - ελληνικό» το οποίο από την άλλη χαρακτηρίζεται από μικρές διανυόμενες θαλάσσιες αποστάσεις - τελείως διαφορετικό μοντέλο εγκληματικών δικτύων, μεγάλο αριθμό περιστατικών με χρήση σκαφών διαφόρων τύπων, που μπορεί να μεταφέρουν μεγάλο αριθμό λαθρομεταναστών Αιτίες Φαινομένου και Συνέπειες Μαζί με τη σταδιακή απελευθέρωση στη διακίνηση κεφαλαίων και αγαθών, η παγκοσμιοποίηση έχει επιφέρει την αμεσότερη πληροφόρηση για ευκαιρίες εργασίας και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης σε άλλα μέρη του πλανήτη, ενισχύοντας έτσι τις μεταναστευτικές ροές προς τις οικονομικά ανεπτυγμένες περιοχές. Μετακινήσεις πληθυσμού βέβαια είχαμε πάντα, για διάφορους λόγους. Ο βασικός πυρήνας των αιτιών παραμένει αναλλοίωτος: αναζήτηση καλύτερης τύχης ασφάλειας και προστασίας οικογενειακή συνένωση 6 Υπ. Εμπ. Ναυτιλίας, διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο « 13

14 Όσοι μετακινούνται από μία φτωχή χώρα σε μία πλούσια μπορεί να δουν το εισόδημά τους να διπλασιάζεται ή να αυξάνεται ακόμα παραπάνω. Έτσι, όσο υφίστανται αυτές οι διαφορές, οι μετακινήσεις θα συνεχίζουν. Η σημερινή πραγματικότητα, με την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και τη δημογραφική έκρηξη, δημιούργησε τους «παράγοντες απώθησης» που καθορίζουν πλέον τις μεταναστατευτικές κινήσεις. Αυτό που διαφοροποιεί τη κατάσταση σήμερα είναι η παγκοσμιοποίηση, καθώς οι οικονομίες πολλών κρατών είναι ανταγωνιστικές, εξωστρεφείς και αλληλοεπηρεάζονται όσο ποτέ. Παραδοσιακοί παράγοντες πίεσης όπως οι εν εξελίξει συγκρούσεις ή οι πολιτικές διώξεις και η σχετική ευημερία στην Ευρωπαϊκή Ένωση δίνουν κατά ένα πολύ μεγάλο μέρος την εξήγηση για την ύπαρξη των ροών των παράνομων μεταναστών, συμπεριλαμβανομένων και της παρουσίας ομοεθνών τους και ευκαιριών εργασίας στα Κράτη Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην Ισπανία και την Πορτογαλία, ο παράγοντας γλώσσα διευκολύνει την έλευση πολλών λαθρομεταναστών από τη Νότια Αμερική. Για πολλούς λαθρομετανάστες, ειδικότερα για αυτούς που προέρχονται από τη Νότια Ασία, ο τελικός προορισμός είναι το Ηνωμένο Βασίλειο. Μετά την επικράτηση στις βορειοευρωπαϊκές χώρες (τη δεκαετία του 1980) της νοοτροπίας για το «φρούριο Ευρώπη», προκλήθηκε μαζική παράνομη μετανάστευση προς τις Ευρωπαϊκές Χώρες. Οι πολεμικές συγκρούσεις, οι εσωτερικές αναταραχές και διώξεις πληθυσμών, για ποικίλες αιτίες, σε διάφορα σημεία του κόσμου, όπως στη Λατινική Αμερική, τη βορειοανατολική Ασία, την Αφρική και την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, ανάγκασαν βίαια εκατομμύρια ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις εστίες τους υποχρεώνοντάς τους να μεταβληθούν σε πρόσφυγες, κυρίως προς τις χώρες της δυτικής Ευρώπης. Η συστηματική καταλήστευση και η ακραία εκμετάλλευση του λεγόμενου τρίτου κόσμου από την προηγμένη Δύση, δημιουργούν όλες τις απαραίτητες συνθήκες που εξωθούν τους πεινασμένους κατοίκους των ρημαγμένων περιοχών του πλανήτη, στην αναζήτηση της επιβίωσης και της ζωής στον λεγόμενο αναπτυγμένο κόσμο (Αντιρατσιστικά, www. geocities.com). Η περιοχή του Αιγαίου υφίσταται πιέσεις τα τελευταία χρόνια λόγω της οικονομικής και πολιτικής κρίσης σε χώρες όπως το Ιράκ, το Αφγανιστάν ή το Πακιστάν. Η φτώχια λοιπόν στον αναπτυσσόμενο κόσμο ωθεί ανθρώπους στη φυγή ενώ παράλληλα νέες προκλήσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, γενούν νέες μεταναστευτικές ροές προς την αναζήτηση νέων πόρων, καλλιεργήσιμων εδαφών και βοσκοτόπων. 14

15 Οι αιτίες ανάπτυξης του σύγχρονου δουλεμπορίου ανθρώπων συνδέονται άμεσα με τις αιτίες αύξησης της διεθνούς μετανάστευσης. Ως κύρια αιτία παραμένει η αυξανόμενη οικονομική ανισότητα τόσο μεταξύ εθνών όσο και μεταξύ κοινωνικών ομάδων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελείται από ένα σύνολο χωρών που στην πλειοψηφία τους χαρακτηρίζονται από πολιτική σταθερότητα. Η σταθερή αξία της δημοκρατίας, ο σεβασμός της διαφορετικότητας όσον αφορά στην εθνικότητα, την κουλτούρα, τη θρησκεία και τις πολιτικές πεποιθήσεις αποτελούν αδιαπραγμάτευτες σταθερές για τους Ευρωπαίους εταίρους, καθιστώντας την Ευρωπαϊκή Ένωση προορισμό για πολλούς ανθρώπους που εγκαταλείπουν τη πατρίδα τους. Τα κόμματα του κατεστημένου και τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα που τα ελέγχουν δεν πιστεύουν και δεν θέλουν, κατά βάση, να αντιμετωπίσουν τη λαθρομετανάστευση. Στην πραγματικότητα, πολλές φορές συμφέρει να έρχεται ο μετανάστης σαν κυνηγημένο ζώο, έτοιμος να δεχθεί οποιαδήποτε δουλειά με εξευτελιστικούς όρους καθώς φοβάται ότι ανά πάσα στιγμή μπορεί να απελαθεί. Παράλληλα, υπάρχει ο εκφοβισμός του εργαζόμενου, ότι μπορεί να απολυθεί και να προσληφθεί στη θέση του ο φτηνός, πειθαρχικός μετανάστης δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό μια τρομαγμένη εργατική τάξη και μια τρομαγμένη κοινωνία Τα Αίτια της Εντασης του Φαινομένου στην Ελλάδα Η Ελλάδα αντιμετωπίζει έντονες λαθρομεταναστευτικές ροές. Η ένταση του φαινομένου αυξάνει από τις μεγάλες κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικές μεταβολές σε χώρες της Ασίας και της Αφρικής, το πόλεμο στη Συρία, σε συνδυασμό με παράγοντες όπως η γεωφυσική δομή της Ελλάδας, η εκτεταμένη ακτογραμμή της και το πλήθος των νησιών και βραχονησίδων της. Λόγω της γειτνίασής της με χώρες που δεν είναι κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε μια περιοχή που η ειρήνη δοκιμάζεται σκληρά, είναι υποχρεωμένη να αντιμετωπίζει συνθήκες μαζικής εισροής προσφύγων και λαθρομεταναστών οι οποίοι προορίζονται όχι μόνο για την Ελληνική Επικράτεια, αλλά κυρίως για τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Η αλλαγή καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη, καθώς και οι μετακινήσεις προσφύγων και ατόμων χωρίς επαρκείς πόρους συντήρησης από χώρες της Αφρικής και της Ασίας εντείνουν ακόμα περισσότερο το φαινόμενο. Είναι το κράτος της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχει σε έκταση σύνορα και από τα γύρω κράτη (Αλβανία, FYROM, Βουλγαρία, Τουρκία) και από την θάλασσα και από την οποία περνούν κάθε 15

16 είδους λαθρομετανάστες, οι οποίοι προσπαθούν να περάσουν στη χώρα, για οικονομικούς ή πολιτικούς λόγους. Κάποιοι παράγοντες παρουσιάζουν ιδιαίτερη σημασία για την περίπτωση της Ελλάδας. Ο πρώτος παράγοντας συνδέεται με την ανάπτυξη της παραοικονομίας, η οποία σύμφωνα με υπολογισμούς υπολογίζεται περίπου στο 30% του Ελληνικού ΑΕΠ, καθώς και την ιδιαίτερη αύξηση του τριτογενούς τομέα, που στηρίχθηκε σε μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις έντασης εργασίας. Οι καταστάσεις αυτές δημιούργησαν μια πληθώρα ευκαιριών για τους μετανάστες, καθώς οι μικρές επιχειρήσεις προσπαθούσαν να λειτουργήσουν ανταγωνιστικά στην τοπική αγορά μειώνοντας το κόστος εργασίας τους. Η ανάπτυξη ατομικών επιχειρήσεων και η δραστηριότητα ενός αυξημένου αριθμού αυτοαπασχολούμενων, ενίσχυσαν τη ζήτηση για ανειδίκευτο και χαμηλά αμειβόμενο ανθρώπινο δυναμικό σε θέσεις εργασίας χαμηλής ποιότητας που δεν καλύπτονται από Έλληνες εργαζομένους. Η αιτία του φαινομένου αυτού προκύπτει διότι οι επαγγελματικοί προσανατολισμοί των Ελλήνων εργαζομένων κατευθύνονται πλέον σε θέσεις υψηλής ποιότητας εξαιτίας της ανόδου του μορφωτικού και κοινωνικού επιπέδου τους. Από την άλλη πλευρά, η εποχιακή φύση ορισμένων κλάδων απασχόλησης (γεωργία, τουρισμός, αλιεία και κατασκευές) και η ανάπτυξη θέσεων εργασίας στους τομείς της κοινωνικής προστασίας και φροντίδας ενίσχυσαν την ανάγκη υιοθέτησης ευέλικτων μορφών απασχόλησης. Έτσι, δημιουργήθηκε σταδιακά ένα ρεύμα ζήτησης παράνομου εργατικού δυναμικού, το οποίο ουσιαστικά επικύρωσε την προσαρμογή των συστημάτων απασχόλησης στις μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες. O δεύτερος παράγοντας συνδέεται με τη γεωγραφική θέση της Ελλάδας και τη μορφολογία του εδάφους της. Η Ελληνική επικράτεια εκτείνεται σε μία γεωγραφική περιφέρεια με αυξημένη πολιτική και στρατηγική σημασία. Η μεγάλη έκταση των ακτών της ( χλμ) και η έκταση των περιφερειακών συνόρων της (1170 χλμ) κάνουν αδύνατη τη φύλαξη των συνόρων της. Η ελλιπής και δύσκολη φύλαξη των συνόρων της χώρας, λόγω της μεγάλης σε έκταση χερσαίας και θαλάσσιας συνοριακής γραμμής, αλλά και η αναποτελεσματική «εθνική» μεταναστευτική πολιτική επιτρέπουν να ευδοκιμήσει και να ενισχυθεί το φαινόμενο της παράνομης μετανάστευσης. 7 Έτσι, τα σύνορά της είναι ανοικτά για την παράνομη είσοδο 7 Baldwin-Edwards, M., 2004, Statistical data on immigrants in Greece, p

17 μεταναστών με διάφορους τρόπους, παρά τη φύλαξη των κύριων σημείων εισόδου. Για το λόγο αυτό υποστηρίζεται ότι η πλειοψηφία των παράνομων μεταναστών στην Ελλάδα δεν είναι άτομα των οποίων έχει λήξει η νόμιμη άδεια εισόδου αλλά άτομα που έχουν εισέλθει στη χώρα παράνομα. Ο τρίτος παράγοντας επικεντρώνεται στα ανάστροφα αποτελέσματα της μετανάστευσης, που συνδέονται με την παραμονή των μεταναστών σε χώρες του Μεσογειακού Νότου. Η κατάσταση αυτή παρουσιάζει ιδιαίτερη σημασία καθώς οι ενδιαφερόμενοι μετανάστες θεωρούν ευκολότερο να εισέλθουν στη νότια Ευρώπη από το να κατευθυνθούν σε παραδοσιακές χώρες υποδοχής μεταναστών. Αρκετοί από τους μετανάστες χρησιμοποιούν την Ελλάδα ως τόπο προσωρινής διαμονής ενώ άλλοι παραμένουν τελικά στο έδαφος της, επειδή τη θεωρούν ως τον επιθυμητό τους προορισμό. Ένας τέταρτος ερμηνευτικός παράγοντας εντοπίζεται στην αδυναμία της δημόσιας διοίκησης να εφαρμόσει ένα αυστηρό καθεστώς απομάκρυνσης των εισερχομένων που παραμένουν και μετά τη λήξη της άδειας εισόδου. Πρόκειται για μια κατάσταση που πρέπει να αποδοθεί στην έλλειψη πόρων, τεχνογνωσίας και εμπειρίας των διοικητικών στελεχών. Αξίζει επίσης να επισημανθούν οι αυξημένες δυσκολίες ελέγχου σε μικρές επιχειρήσεις ή σε ανεξάρτητους ελεύθερους επαγγελματίες που απασχολούν παράνομους μετανάστες, οι οποίες επιτείνονται από το πελατειακό καθεστώς που επικρατεί στις σχέσεις διοίκησης και πολίτη. Ο τελευταίος παράγοντας προσέγγισης του μεταναστευτικού φαινομένου συνδέεται με την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών που επιτρέπει τη διάδοση των πληροφοριών για τα πλεονεκτήματα απασχόλησης στην Ελλάδα. Οι αμοιβές στην Ελλάδα είναι πολλές φορές τρεις έως έξι φορές υψηλότερες από τα αντίστοιχα ποσοστά στις χώρες προέλευσης των περισσότερων μεταναστών. Η εξάπλωση των σχετικών πληροφοριών μέσω προσωπικών δικτύων αυξάνει τις θετικές προοπτικές από την παραμονή στην ελληνική επικράτεια. Αν και πρακτικά ο επιχειρηματικός κόσμος καθορίζει την ποσότητα και την ποιότητα του μεταναστευτικού εργατικού δυναμικού, ωστόσο ελάχιστα έχει αξιοποιηθεί στο διάλογο για τη διαχείριση της νόμιμης και την αποτροπή της παράνομης μετανάστευσης. Οι επιχειρήσεις είναι σημαντικοί εργοδότες και η ενθάρρυνση η μη από πλευράς τους, φαινομένων όπως η αδήλωτη εργασία των μεταναστών και η μη καταβολή εργοδοτικών εισφορών έχει επιπτώσεις στο σύνολο της οικονομίας. 17

18 Επιπλέον λόγοι αποτελούν η πυκνότατη ναυτιλιακή κίνηση, ειδικότερα στο Αιγαίο, η εγγύτητα προς τις ανατολικές τουρκικές ακτές και οι σχετικά μικρές θαλάσσιες οδοί, που τα οργανωμένα εγκληματικά δίκτυα πρέπει να καλύψουν, για να μεταφέρουν τους λαθρομετανάστες στη χώρα μας. Επίσης, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο πολύπλοκα από το γεγονός ότι η ελληνική αστυνομία δεν μπορεί να συνεργαστεί με την τουρκική για να αντιμετωπίσουν καλύτερα το πρόβλημα της φύλαξης των συνόρων. Στην τουρκική πλευρά, την ευθύνη για τη φύλαξη των συνόρων την έχει ο στρατός, όχι η αστυνομία Συνέπειες Φαινομένου Μία από τις δύο βασικές συνέπειες του γεγονότος αυτού είναι ότι σε όλη την Ευρώπη αλλά ιδιαίτερα στις χώρες του Νότου έχει συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός παρανόμων μεταναστών που εργάζονται στην παραοικονομία. Χωρίς σοβαρές προσπάθειες νομιμοποίησης τους από το κράτος, οι μετανάστες αυτοί παραβαίνουν τους νόμους περί μετανάστευσης και τους εργασιακούς νομούς. Χαρακτηριστικό φαινόμενο είναι αυτό της εξαναγκαστικής πορνείας με γυναίκες από την πρώην ΕΣΣΔ όπου μετά τη μετακίνησή τους κακοποιούνται, βιάζονται και γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από εγκληματικές οργανώσεις. Η δεύτερη και πιο σημαντική συνέπεια είναι ότι πολλοί από τους μετανάστες που μετακινούνται με τον τρόπο αυτό από εγκληματικές ομάδες εμπλέκονται συχνά με το οργανωμένο έγκλημα και γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης από συνδικάτα τύπου μαφίας. Πέρα όμως από την απάνθρωπη και στυγνή εκμετάλλευσή τους από το οργανωμένο έγκλημα, αντιμετωπίζουν επίσης διακρίσεις και ρατσισμό στη χώρα υποδοχής και από ορισμένους εργοδότες. Θεωρούνται παραβάτες επειδή δεν διαθέτουν visa εισόδου, στερούνται ενημέρωσης για τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματά τους, εργάζονται στη μαύρη αγορά, φυλακίζονται δίχως εκπροσώπους στα δικαστήρια και δεν δικαιούνται νοσοκομειακή περίθαλψη με εξαίρεση μόνο τα «επείγοντα» περιστατικά. Αναμφίβολα αποτελούν την πλέον ευάλωτη ομάδα, της οποίας η εκμετάλλευση πήρε παγκόσμιες διαστάσεις, από την αρχή της δεκαετίας του Είτε αναφερόμαστε στην παράνομη διακίνηση, είτε στην εμπορία, είτε στην εργασιακή εκμετάλλευση των μεταναστών, σε κάθε περίπτωση, αναφερόμαστε σε έγκλημα που πλήττει ευθέως την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αποτελεί μία μορφή σύγχρονης δουλείας, η οποία εξαπλώνεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα, συνδέεται άμεσα 18

19 με τη διεθνή οικονομική ανισότητα και προσβάλλει τις ανθρώπινες αξίες, τον πολιτισμό και τη δημοκρατία. 1.3 Αποτίμηση Λαθρομετανάστευσης στην Ελλάδα Το ζήτημα της λαθρομετανάστευσης αποτελεί για την Ελλάδα ένα πρόβλημα με προτεραιότητα αντιμετώπισης. Δεν πρόκειται για ένα θέμα-πρόβλημα αστυνομικής φύσεως για αντιμετώπιση σε εθνικό επίπεδο μόνο, αλλά για ένα διεθνές φαινόμενοζήτημα προς «διαχείριση», το οποίο παρέλκεται από εξωγενείς παράγοντες και κυρίως από τις διεθνείς κοινωνικό-πολιτικές μεταβολές που συντελούνται σε τρίτες χώρες και άπτεται του ενδιαφέροντος όλων των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα οποία κατ ανάγκην υφίστανται τις συνέπειες του. Με δεδομένη την γεωγραφική θέση της χώρας μας μεταξύ Ασίας και Αφρικής, η οποία την καθιστά κύρια «προσβάσιμη» πύλη εισόδου της Ευρωπαϊκής Ενωσης, κυρίως από την Ανατολή, η λαθρομετανάστευση άρχισε να αποτελεί πρόβλημα από το έτος 1999 και η χώρα άρχισε να «σηκώνει» το μεγαλύτερο βάρος της αντιμετώπισης των λαθρομεταναστευτικών ροών, που διακρίνονται από γεωμετρικής προόδου αυξητική τάση, προς την Ευρώπη και ιδιαίτερα δια θαλάσσης (via mare). Σημεία προσέγγισης αποτελούν τα χερσαία και θαλάσσια σύνορα της χώρας. Διεθνή οργανωμένα εγκληματικά δίκτυα αναλαμβάνουν την διακίνηση των λαθρομεταναστών με τεράστιες οικονομικές αποδόσεις και μέσω ενός ισχυρού διαπλεκόμενου συστήματος Προσφυγικές - Μεταναστευτικές Ροές Δύο μοντέλα λαθρομετανάστευσης έχουν καταγραφεί στη μεσόγειο σήμερα : Μοντέλο Ι : από τις Αφρικανικές χώρες (Μαρόκο-Αλγερία-Τυνησία) προς Ισπανία, Μάλτα, Ιταλία. Μοντέλο ΙΙ : από Αίγυπτο Τουρκία προς Ελλάδα. 19

20 ΜΟΝΤΕΛΑ ΛΑΘΡΟΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΩΝ ΡΟΩΝ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΘΑΛΑΣΣΑ ΜΟΝΤΕΛΟ -1- ΜΟΝΤΕΛΟ -2- Εικόνα 1 : Μοντέλα αθρομεταναστευτικών Ροών προς την Ελλάδα δια Θαλάσσης Οι χώρες της Ευρώπης και ιδιαίτερα της κεντρικής και βόρειας, αποτελούν τον τελικό προορισμό του κυρίου όγκου των λαθρομεταναστών. Επισημαίνεται ότι η Ελλάδα δεν αποτελεί χώρα τελικού προορισμού τους αλλά προσδιορίζεται ως «διαμετακομιστικός κόμβος» (πύλη εισόδου) για την Ευρώπη. Δύο είναι οι Λαθρομεταναστευτικές Ροές προς την Ελλάδα, από την Τουρκία και από την Αίγυπτο (μοντέλο ΙΙ). MODEL -2- Εικόνα 2 : Μοντέλο 2 Λαθρομεταναστευτικών Ροών προς την Ελλάδα 20

21 TURKEY Εικόνα 3 : Σημεία εισόδου Λαθρομεταναστευτικών Ροών στην Ελλάδα Εικόνα 4 : Αποστολή του Λιμενικού Σώματος για την Προστασία των Θαλάσσιων Συνόρων της Χώρας Η ιδιαιτερότητα της ροής από την Τουρκία προσδιορίζεται από τους παρακάτω παράγοντες στην ανατολική θαλάσσια περιοχή μας: Μη παρεμβολή διεθνών υδάτων μεταξύ Ελλάδας -Τουρκίας Εγγύτητα της Τουρκικής ακτογραμμής (από την οποία προέρχεται ο μεγαλύτερος όγκος των λαθρομεταναστευτικών ροών) στα Ελληνικά νησιά του 21

22 Ανατολικού Αιγαίου, γεγονός το οποίο προσδίδει πλεονέκτημα στα δίκτυα διακίνησης να διοργανώνουν «μεταφορές». Εκτεταμένη ακτογραμμή της χώρας μας (περίπου χλμ), δεύτερης μεγαλύτερης στην Ευρώπη μετά από αυτήν της Νορβηγίας, η οποία αντιστοιχεί με τα δύο τρίτα περίπου της Αφρικανικής ακτογραμμής. Πολύ μεγάλος αριθμός νησιών και βραχονησίδων, που βρίσκονται διάσπαρτα στο Αιγαίο (περισσότερα των 9000), τα οποία δημιουργούν σημεία πρόσβασης από πολλές κατευθύνσεις. Μεγάλη πυκνότητα κίνησης όλων των ειδών σκαφών στην περιοχή. ΣΗΜΕΙΑ ΑΠΟΒΙΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΌ ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΟΥΡΚΙΑ Εικόνα 5 : Σημεία Αποβίβασης στην Ελλάδα από την Ανατολή Χρησιμοποιούμενα Μέσα στις Διακινήσεις των Προσφύγων - Μεταναστών ΡΟΗ ΑΠΟ ΑΝΑΤΟΛΗ - ΤΟΥΡΚΙΑ MODI OPERANDI Για τη διακίνηση χρησιμοποιούνται: 8 Ταχύπλοα φουσκωτά σκάφη με ισχυρές μηχανές (δύο χειριστές διακινητές και 30 λαθρομετανάστες φορτίο). Συμμετοχή-συνεργασία της οργάνωσης με 8 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ (2001). Μελέτη για τη Σκοπιμότητα δημιουργίας συστήματος επιτήρησης θαλάσσιων συνόρων Βορείου Αιγαίου, ttp:// 22

23 αντίστοιχη ελληνική οργάνωση η οποία διαθέτει δικά της ταχύπλοα φουσκωτά σκάφη. Ιστιοπλοϊκά σκάφη που μεταφέρουν λαθρομετανάστες. Διακινούν οικογένειες με παιδιά κάθε ηλικίας ακόμη και μωρά. Πλήρωμα διακινητές συνήθως είναι Ουκρανοί ναυτικοί. Μηχανοκίνητες θαλαμηγοί που μεταφέρουν από λαθρομετανάστεςοικογένειες με παιδιά κάθε ηλικίας. Πλήρωμα διακινητές Τούρκοι υπήκοοι (μερικές φορές μέλη της οργάνωσης «γκρίζοι Λύκοι») Ξύλινα σκάφη μικρού-μεσαίου μεγέθους, αρκετά από τα οποία τα προμηθεύεται η οργάνωση από διαλυτήριο πλοίων στη ΣΜΥΡΝΗ (πρόκειται για σωστικές λέμβους πλοίων). Συντηρούνται-επισκευάζονται για πλου 2 ωρών περίπου, εκπαιδεύουν στο χειρισμό στοιχειωδώς, κάποιον από την ομάδα των λαθρομεταναστών, επιβιβάζονται από την τουρκική ακτή με προορισμό τα πλησίον ελληνικά νησιά (Λέσβο, Χίο, Σάμο, Σύμη, Κω, νησίδες Αγαθονήσι, Φαρμακονήσι). Τους υποδεικνύουν σε περίπτωση εντοπισμού τους από ελληνικά περιπολικά του Λιμενικού Σώματος ορισμένοι από αυτούς να πέσουν στη θάλασσα (φορούν πάντα ατομικά σωσίβια), ώστε η επιχείρηση «αποτροπής της παραβίασης» των εθνικών θαλασσίων συνόρων και η αποτροπή προσέγγισης τους στις ελληνικές ακτές, να μετατραπεί σε επιχείρηση «διάσωσης τους» από τις ελληνικές αρχές. Εικόνα 6 : Χρησιμοποιούμενα Μέσα στις Διακινήσεις Επισημαίνεται ότι, ενώ δείχνουν ως φαινομενικά τυχαίες και ανοργάνωτες ελεύσεις λαθρομεταναστών με πνευστές κωπήλατες λέμβους, καλύπτονται από πλήρη οργάνωση και μεθοδολογία που τους παρέχεται από το δίκτυο που συγκεκριμένα τους καθοδηγεί και καθορίζει: 23

24 Τόπο συγκέντρωσης για εκκίνηση Αριθμό λαθρομεταναστών που επιβαίνουν Παροχή των λέμβων με οδηγίες χρήσης Ο αριθμός τέτοιων λέμβων που επιχειρούν την προσέγγιση ποτέ δεν ξεπερνά τις τέσσερις (4) ημερησίως για να είναι δύσκολος ο εντοπισμός τους. Από τη συμπεριφορά των λαθρομεταναστών κατά την έρευνα του περιστατικού γίνεται σαφές ότι πρόκειται για ομάδα που κινείται από την αρχή του ταξιδιού έως το τέλος μαζί. Αναφέρεται ως μοντέλο «Διάσωσης Σύλληψης». Ως γεωγραφικά σημεία προσέγγισης - αποβίβασης στην Ελλάδα χρησιμοποιούνται το εύρος των ελληνικών ακτών από την Β. Ελλάδα έως τις ακτές της Πελοποννήσου, καθώς επίσης τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (από Λέσβο έως την Ρόδο) και τις Κυκλάδες. Η δραστηριότητα απλώνεται σε όλο το Αιγαίο και τις ακτές της ανατολικής ηπειρωτικής Ελλάδας. Το εφαρμοζόμενο από την οργάνωση κατά περίπτωση «Modus operandi» για την διακίνηση των ΛΑΘΡΟΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ «παρέλκει» και ανάλογο χρηματικό κόστος. Έχει καταγραφεί, ακόμη, ότι μεγάλα αλιευτικά τούρκικα σκάφη (με πλήρωμα Τούρκους ναυτικούς) εμπλέκονται στην «μεταφορά» λαθρομεταναστών από τουρκικές ακτές απευθείας στις ακτές της Ιταλίας με «ρότα» - πλου στα διεθνή ύδατα του Αιγαίου. ΡΟΗ ΑΠΟ ΝΟΤΟ (ΑΙΓΥΠΤΟΣ) MODI OPERANDI Η διακίνηση των λαθρομεταναστών πραγματοποιείται από οργανωμένα εγκληματικά δίκτυα τα οποία χρησιμοποιούν : Μεγάλα ξύλινα αλιευτικά αιγυπτιακά σκάφη. Μεταφέρουν από 120 έως 150 λαθρομετανάστες. Ως πλήρωμα-διακινητές επιβαίνουν αιγύπτιοι ναυτικοί. Μικρού μεγέθους εμπορικά πλοία (Motorships) κοκ. Μεταφέρουν λαθρομετανάστες. Πλήρωμα διακινητές ναυτικοί από Ρωσία Γεωργία- Αζερμπαιτζάν. Γεωγραφικά σημεία προορισμού αποβίβασης οι νότιες ακτές Κρήτης νότιες ακτές Πελοποννήσου ακτές Ιονίου. 24

25 Εικόνα 7 : Αιγυπτιακά Παραδοσιακά αλιευτικά μέσα διακίνησης Εικόνα 8 : Χαλύβδινης Κατασκευής Αλιευτικά Μέσα Διακίνησης Εικόνα 9 : Φ/Γ Πλοία Διακίνησης 25

26 Σύνοψη Κεφαλαίου Στο κεφάλαιο αυτό μελετήσαμε το φαινόμενο της προσφυγιάς και της μετανάστευσης, επισημαίνοντας τις διαφοροποιήσεις των όρων, ενώ αναφερθήκαμε και στις κύριες αιτίες έντασης του φαινομένου στην Ελλάδα (κυρίως ο πόλεμος στη Συρία και η πολιτική αστάθεια στη Τουρκία που την καθιστούν μη ασφαλή χώρα, αλλά και η επιθυμία για αναζήτηση μίας καλύτερης τύχης στην Ευρώπη). Ακόμη, έγινε εκτενής αναφορά στις συνέπειες, τόσο για τους ίδιους τους πρόσφυγες/ μετανάστες όσο και για τις τοπικές κοινωνίες (κοινωνική ανισσοροπία, αίσθημα ανασφάλειας, επίδραση στη τουριστική ανάπτυξη κλπ). Πραγματοποιήθηκε μία αποτίμηση για τις προσφυγικές μεταναστευτικές ροές, τα επικρατέστερα μοντέλα εισόδου των πληθυσμών αυτών στην Ελλάδα, τα κύρια σημεία αποβίβασης στα ελληνικά νησιά, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε η έρευνα σχετικά με τα χρησιμοποιούμενα μέσα στις διακινήσεις τους. Στο επόμενο κεφάλαιο εξετάζεται το Βόρειο Αιγαίο ως πύλη εισόδου των προσφύγων στην Ελλάδα και οι δομές φιλοξενίας στα νησιά της Χίου, της Σάμου, της Μυτιλήνης, της Κω και της Λέρου. 26

27 Κεφάλαιο 2 0 Το Βόρειο Αιγαίο ως Πύλη Εισόδου των Προσφύγων στην Ελλάδα 2.1 Προσφυγικές Ροές Την τελευταία περίοδο, εξαιτίας της έκρυθμης κατάστασης σε μια σειρά χωρών γύρω από τη Μεσόγειο και την ενδοχώρα της, οι εισροές αλλοδαπών στην Ελλάδα συνεχίζονται (αν και με σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με τα προηγούμενα του 2012 έτη) και η εμβάθυνση της πρόσφατης οικονομικής κρίσης -και τα εξαιρετικά υψηλά ποσοστά ανεργίας δεν ανακόπτουν τα ρεύματα αυτά. Η μεγάλη πλειοψηφία των παρατύπως εισερχομένων προέρχεται την τελευταία δεκαετία όλο και περισσότερο από τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες της Ασίας αρχικά, της Αφρικής δε στη συνέχεια, καθώς οι συγκρούσεις κυρίως στη ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής (και, δευτερευόντως σε κάποιες άλλες αφρικανικές, μη μεσογειακές χώρες) δημιούργησαν νέα μαζικά ρεύματα φυγής. Ταυτόχρονα, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι το σύνολο σχεδόν των εισερχομένων αλλοδαπών την τελευταία περίοδο στην Ελλάδα (πρόσφυγες ή/και οικονομικοί μετανάστες) δεν είχε/έχει στόχο να εγκατασταθεί στη χώρα μας, αλλά να μετακινηθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα σε κάποια από τις «ελκτικές» χώρες της Ε.Ε και αυτό αποτυπώνεται στο πολύ μικρό ποσοστό των εισερχομένων που καταθέτουν αίτηση ασύλου στη χώρα μας Στοιχεία και Χαρακτηριστικά Μεταναστευτικών Ροών της Τελευταίας Δεκαετίας Την δεκαετία (Πίνακας 1) βάσει των στοιχείων του Υπουργείου Εσωτερικών εισήλθαν παρανόμως στη χώρα μας πάνω από 1,8 εκατομμυρίων άτομα (εκ των οποίων 50% σχεδόν το τελευταίο έτος) ενώ την ίδια περίοδο απελάθηκαν 175 χιλ. (οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν Αλβανικής υπηκοότητας). Η κατανομή των εισερχομένων διαφοροποιείται σημαντικά στις δύο υπο-περιόδους. Στην πρώτη ( ), οι προερχόμενοι από άλλη Ευρωπαϊκή χώρα (κυρίως την Αλβανία) αποτελούν το 50% σχεδόν των παρατύπως εισερχομένων, που στο μεγαλύτερο τμήμα τους είναι οικονομικοί μετανάστες, ενώ τη δεύτερη περίοδο ( ), οι υπήκοοι τριών χωρών (Συρίας, Ιράκ και Αφγανιστάν) όπου συνεχίζουν να μαίνονται οι συγκρούσεις αποτελούν σχεδόν το 80% του συνόλου και στη τεράστια πλειοψηφία 9 UNHCR, Γεωργίου Γ

28 τους αποτελούνται από άτομα που εγκατέλειψαν τις χώρες αυτές έχοντας δικαιολογημένο λόγο δίωξης 10. Πίνακας 1 : Οι παρανόμως εισερχόμενοι στην Ελλάδα την περίοδο Η κατανομή των ατόμων αυτών ανά φύλο και ηλικία δεν είναι διαθέσιμη για τα προ του 2015 έτη. Από την ανάλυση των διαθέσιμων στοιχείων για το 2015 (Πίνακας 2 και εικόνα 12) προκύπτει ότι οι έχοντες την υπηκοότητα των πέντε κυριοτέρων χωρών-τροφοδοτών (Συρία, Αφγανιστάν, Ιράκ, Πακιστάν, Ιράν) που αποτελούν και το σύνολο σχεδόν των εισερχομένων (το 94%) είναι οι κυρίως άνδρες ετών, σε αντίθεση με τους προερχόμενους από τις λοιπές χώρες που συμπεριλαμβάνουν άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και έχουν σαφώς πιο ισορροπημένη σχέση ανάμεσα στα δυο φύλα. Διαπιστώνουμε ταυτόχρονα το σχετικά υψηλό ποσοστό των ατόμων κάτω των 18 ετών που αποτελούν το 1/4 σχεδόν του πληθυσμού των Συρίων, Αφγανών και Ιρακινών, σε αντίθεση με τους Πακιστανούς και Ιρανούς όπου τα άτομα αντιστοίχων ηλικιών αποτελούν < 8%, γεγονός που αφήνει να διαφανεί ο πλέον έντονος χαρακτήρας της οικογενειακής φυγής των μεν σε σχέση με τους δε UNHCR, Γεωργίου Γ UNHCR, Γεωργίου Γ

29 Πίνακας 2 : Κατανομή των εισερχόμενων στην Ελλάδα το 2015, ανά υπηκοότητα (επιλεγμένες υπηκοότητες), φύλο και ηλικία Εικόνα 10 : Ο πληθυσμός των παρανόμως εισερχομένων στην Ελλάδα αλλοδαπών κατά μεγάλες ηλικιακές ομάδες (0-13, 14-17, 18-33, 34+ ετών), επιλεγμένες υπηκοότητες (2015) 29

30 Οι ροές της τελευταίας τετραετίας διαφοροποιούνται καθώς, εκτός του ότι οι εισερχόμενοι στη χώρα μας την περίοδο αυτή αποτελούν το 50% των εισερχομένων την δεκαετία , το 90% σχεδόν των αφιχθέντων εισήλθε από τα θαλάσσια σύνορα, σε αντίθεση με τα προηγούμενα έτη όπου η κύρια πύλη εισόδου ήταν τα χερσαία σύνορα (εικόνα 13). Η αλλαγή αυτή οφείλεται αφενός μεν στη συρρίκνωση του ειδικού βάρους των παρανόμως εισερχομένων Αλβανών τα τελευταία έτη, αφενός μεν στην δημιουργία του «φράκτη» του Έβρου, που δημιούργησε ανυπέρβλητες δυσκολίες στους από την Τουρκία προερχομένους πρόσφυγες και οικονομικούς μετανάστες 12. Εικόνα 11 : Συλληφθέντες παράνομα εισερχόμενοι στην Ελλάδα (χερσαία και θαλάσσια σύνορα) Την ίδια περίοδο ( ), ένα μικρό τμήμα των παρατύπως εισερχομένων αιτήθηκαν ασύλου στη χώρα μας (Πίνακας 3). Το ποσοστό κυμαίνεται από 8-19%, ενώ το τελευταίο έτος (2015), 3 έτος μαζικής εισόδου (991 χιλ. άτομα), το σύνολο σχεδόν (98,5%) των ατόμων που εισήλθαν στη χώρα μας απέφυγε να αιτηθεί ασύλου σε αυτήν. Η ηλικιακή κατανομή των αιτούντων δεν διαφοροποιείται σημαντικά αυτής των εισερχομένων, σε αντίθεση με την κατανομή τους ανά υπηκοότητα (Πίνακας 3): το ειδικό βάρος των αιτούντων Συρίων, Ιρακινών και Αφγανών είναι πολύ χαμηλότερο συγκρινόμενο με το αντίστοιχο βάρος τους στους 12 UNHCR, Γεωργίου Γ

31 εισερχόμενους, σε αντίθεση με τους υπηκόους από το Πακιστάν ή ακόμη τις «λοιπές» χώρες. Ταυτόχρονα, ο αριθμός ανά έτος των θετικών απαντήσεων στις αιτήσεις ασύλου (Πίνακας 3) παρουσιάζει σημαντικές διακυμάνσεις καθώς κυμαίνονται από 40 έως 4000, και εξίσου σημαντικές διακυμάνσεις παρουσιάζει και το % των θετικών απαντήσεων (από 0,2-42%) επί του συνόλου των αιτημάτων 13. Πίνακας 3 : Ποσοστό αιτούντων άσυλο, κύριες υπηκοότητες των αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα και εξετασθέντα αιτήματα ασύλου και θετικές απαντήσεις. Την εξεταζόμενη περίοδο (ειδικότερα τη περίοδο , καθώς για το 2006 δεν διαθέτουμε ακόμη πλήρη στοιχεία) οι παρατύπως εισερχόμενοι στην ΕΕ αγγίζουν τα 3,0 εκατομ. (Πίνακας 4) εκ των οποίων το 58,4 % μέσω της Ελλάδας. Καθώς τα άτομα αυτά προέρχονται από χώρες που βρίσκονται στα νότια σύνορα της ΕΕ, η Ισπανία, η Ιταλία και η Ελλάδα υπήρξαν οι κύριες πύλες εισόδου και η δια θαλάσσης οδός η προτιμώμενη (εικόνα 14). Οι διαδρομές διέλευσης προφανώς δεν 13 UNHCR, Γεωργίου Γ

32 παραμένουν σταθερές στον χρόνο, και ως εκ τούτου, σημαντικές μεταβολές καταγράφονται τα μετά το 2005 έτη. Οι μεταβολές αυτές αποδίδονται κυρίως στην διαφοροποιημένη ένταση των εξόδων από τις χώρες τροφοδότες /χώρες πρώτης εγκατάστασης των παρατύπως εισερχομένων πριν την είσοδο σε μια από τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου και δευτερευόντως από τις μεγαλύτερες ή μικρότερες κατά περίοδο δυσκολίες διέλευσης των συνόρων 14. Πίνακας 4 : Οι παρανόμως εισερχόμενοι στην ΕΕ τα έτη Εικόνα 12 : Αφίξεις από την θάλασσα στις μεσογειακές χώρες της ΕΕ ( ) Ειδικότερα, μπορούμε να διακρίνουμε στο χάρτη της εικόνας 15 μια δεκάδα διαδρομών που ακολουθούνται από τους προερχόμενους από την Ασία και την Αφρική στην προσπάθειά τους να εισέλθουν στην ΕΕ. Από τις διαδρομές αυτές, οι πλέον «προσφιλείς» την τελευταία δεκαετία ήταν η κεντρική και η ανατολική Μεσογειακή οδός. Η πρώτη χρησιμοποιείται από τους συγκεντρωθέντες στην Τυνησία 14 UNHCR, Γεωργίου Γ

33 και την Λιβύη επιθυμούντες να εισέλθουν μέσω της Μάλτας και της Ιταλίας στην ΕΕ, ενώ η δεύτερη από τους προερχομένους κυρίως από την ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής (διερχόμενους από την Τουρκία) πρόσφυγες και οικονομικούς μετανάστες, με πρώτη πύλη εισόδου στην Ευρώπη τη χώρα μας. Την εξεταζόμενη περίοδο καταγράφεται ειδικότερα μια μετακίνηση από την κεντρική προς την ανατολική Μεσογειακή διαδρομή με αποτέλεσμα η Ελλάδα να αναδειχθεί προοδευτικά ως η κύρια πύλη εισόδου στην ΕΕ. Εικόνα 13 : Κύριες παράτυπες διαδρομές διέλευσης των συνόρων ανάλογα με την υπηκοότητα Η αλλαγή των ακολουθούμενων διαδρομών, σε συνδυασμό κυρίως με την αύξηση της έντασης, δημιούργησε σημαντικά προβλήματα στη χώρα μας (ιδιαίτερα το τελευταίο έτος). Η Ελλάδα, όπως προαναφέρθηκε, από τις αρχές του 1990 μεταβάλλεται σε χώρα εισόδου και οι μη έχοντες ελληνική υπηκοότητα κάτοικοί της αποτελούν στην τελευταία απογραφή το 10% περίπου του συνολικού πληθυσμού της. Οι παρανόμως εισερχόμενοι μέχρι και τα μέσα-τέλη της δεκαετίας του 2000 προέρχονται στην πλειοψηφία τους από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες (κυρίως δε από την Αλβανία), είναι οικονομικοί μετανάστες, δεν έχουν βασικά στόχο να 33

34 μετακινηθούν σε κάποια άλλη χώρα της ΕΕ και η ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται από υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης. Η κατάσταση αλλάζει άρδην τα τελευταία χρόνια του 2000: η χώρα μας εισέρχεται σε φάση ύφεσης, η ανεργία εκτινάσσεται και σταθεροποιείται σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα, η οικονομική δραστηριότητα συρρικνώνεται, οι μισθοί καταρρέουν και οι ανάγκες σε εργατικό δυναμικό μηδενίζονται. Παρ όλα αυτά οι ροές συνεχίζονται, εξ αιτίας αφενός μεν της μέχρι το 2011 σταθεροποίησης του αριθμού των από την Αλβανία προερχομένων (50-70 χιλ. ετησίως), αφετέρου δε της άφιξης όλο και περισσοτέρων ατόμων από την ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής (αρχής γενομένης με τους Αφγανούς), ατόμων με προφανή στόχο την δια μέσω της Ελλάδας μετακίνησή τους σε κάποια άλλη χώρα της ΕΕ. Μέχρι τα τέλη του 2014, η ένταση των ροών είναι περιορισμένη και διαχειρίσιμη (και πιθανότατα ένα μεγάλο τμήμα των παρανόμως εισερχομένων επιτυγχάνει το στόχο του) 15. Το 2015 όμως οι είσοδοι πολλαπλασιάζονται (από 77,0 το 2014 σε 912,0 το 2015), το 93% «επιλέγει» τα θαλάσσια σύνορα (και 500 άτομα περίπου χάνουν την ζωή τους στην προσπάθεια αυτή). Πάνω από μετανάστες πέρασαν τα ελληνικά σύνορα το 2015, με το 35% αυτών να είναι παιδιά. Μόνο στη Λέσβο έφτασαν περίπου μετανάστες, ενώ στη Χίο ο αριθμός ξεπέρασε τους Ο Οκτώβριος του 2015 ήταν ο μήνας που η Ελλάδα δέχτηκε τους περισσότερους μετανάστες. Εάν το σύνολο σχεδόν των αφιχθέντων το 2015 (όπως και τμήμα των παρανόμως εισερχομένων των προηγουμένων ετών) επιτυγχάνει μέσω της βαλκανικής οδού να εγκαταλείψει την Ελλάδα μέχρι και το κλείσιμο των συνόρων με την πγδμ, η διαχείριση των μαζικών αυτών ροών που συνεχίζονται -εάν και μικρότερη ένταση- θέτει προβλήματα. Η ελληνική δημόσια διοίκηση δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί -και προφανώς δεν έχει εμπειρία από την διαχείριση τέτοιας έντασης και μορφής ροών-, ο συντονισμός είναι ανεπαρκής και οι διαθέσιμοι πόροι -όπως και η εξωθών βοήθειαανεπαρκείς. Η κατάσταση επιδεινώνεται μετά το κλείσιμο των συνόρων και την αδυναμία πλέον εξόδου από την χώρα περίπου παρατύπως εισελθόντων που συγκεντρώνονται σήμερα κυρίως στα σύνορα με την πγδμ και τον Πειραιά, ενώ ταυτόχρονα δεν είναι προφανές: α) κατά πόσον η Τουρκία από την οποία προέρχονται οι προαναφερθείσες ροές προς τη χώρα μας, μετά τη συμφωνία με την Ε.Ε θα διατηρήσει τις ροές σε χαμηλά επίπεδα (ή ακόμη και να τις μηδενίσει) και β) 15 UNHCR, Γεωργίου Γ

35 κατά πόσον μια σειρά χώρες της ΕΕ θα δεχθούν-και πόσους- από τους μέχρι τώρα αφιχθέντες (ή ακόμη από αυτούς που θα αφιχθούν στο άμεσο μέλλον). Ταυτόχρονα, η κατάσταση στις κύριες μέχρι σήμερα χώρες- τροφοδότες των ρευμάτων αυτών προς την Ευρώπη, δεν έχει εξομαλυνθεί, ενώ σημαντικές εστίες συγκρούσεων εξακολουθούν να υφίστανται και σε χώρες εκτός της ευρύτερης περιοχής της Μέσης Ανατολής (κυρίως στην Αφρική) 16. Ο πληθυσμός των χωρών αυτών, ο οποίος επιπλέον αυξάνεται ταχύτατα και η μεγάλη πλειοψηφία του οποίου αποτελείται από άτομα κάτω των 45 ετών αγγίζει σήμερα τα 200 εκατομ. (περισσότερα δε αν εντάξουμε και το βόρειο τμήμα του Πακιστάν), οι δε κύριοι δρόμοι εισόδου στην ΕΕ παραμένουν ή δια της Μεσογείου κεντρική και ανατολική διαδρομή. Η χώρα μας επομένως, λόγω της γεωγραφικής της θέσης είναι -και θα παραμείνει- μια εν δυνάμει πύλη εισόδου προσφύγων και οικονομικών μεταναστών που στοχεύουν να εγκατασταθούν στις πλέον ανεπτυγμένες χώρες της ΕΕ τα επόμενα έτη. Εικόνα 14 : Οι μεταναστευτικές ροές προς την Ελλάδα το 2016 (πηγή : 16 UNHCR, Γεωργίου Γ

36 Πίνακας 5 : Συνοπτική κατάσταση προσφυγικών ροών της 13 Μαίου 2016 Πίνακας 6 : Συνοπτική κατάσταση των προσφυγικών ροών των Νήσων του Βορείου και Ανατολικού Αιγαίου στις 10 Ιουνίου

37 2.1.2 Βασικά Χαρακτηριστικά των Παρατύπως Εισερχόμεμων στην Ελλάδα τη Τελευταία Δεκαετία Με εγκλωβισμένους πρόσφυγες και μετανάστες, στα νησιά, βρήκε το βόρειο Αιγαίο ο Ιούνιος (2017). Πρόκειται για αριθμό ανάλογο αυτού του περασμένου Φεβρουαρίου (9.209) όταν έπειτα από μια μεγάλη προσπάθεια είχαν απεγκλωβισθεί πολλές εκατοντάδες μετανάστες και πρόσφυγες. Σημειώνεται ότι την 1η του περασμένου Ιανουαρίου (2017) στα νησιά βρισκόταν άτομα, την 31η Ιανουαρίου , στις 30 Μαρτίου και στις 30 Απριλίου Τα στατιστικά στοιχεία των προσφυγικών ροπών στα νησιά του βορείου Αιγαίου, που στηρίζονται στις ανακοινώσεις της Γενικής Αστυνομικής Διεύθυνσης βορείου Αιγαίου, δείχνουν μια αύξηση των αφίξεων το Μάιο. Συγκεκριμένα, τον Μάιο (2017) έφτασαν 1995 πρόσφυγες και μετανάστες (534 στη Λέσβο, 948 στη Χίο και 513 στη Σάμο) όταν τον Ιανουάριο ήρθαν 1012 (456 στη Λέσβο, 324 στη Χίο και 232 στη Σάμο), τον Φεβρουάριο 699 (252 στη Λέσβο, 275 στη Χίο και 172 στη Σάμο), τον Μάρτιο 1407 (336 στη Λέσβο, 824 στη Χίο και 247 στη Σάμο) και τον Απρίλιο 1029 (281 στη Λέσβο, 505 στη Χίο και 243 στη Σάμο). Συνολικά, στα νησιά του βορείου Αιγαίου τους πρώτους πέντε μήνες του 2017 πέρασαν πρόσφυγες και μετανάστες. Από αυτούς στη Λέσβο, στη Χίο και στη Σάμο. Από τα νησιά αναχώρησαν άτομα είτε με κατεύθυνση την άλλη Ελλάδα, ως άτομα που ανήκαν σε ειδικές κατηγορίες, ή εγκρίθηκε η χορήγηση ασύλου σε αυτά ή ακόμα και επέστρεψαν σε εφαρμογή της Κοινής Δήλωσης Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας στην Τουρκία ή οικειοθελώς ζήτησαν να επιστρέψουν στις χώρες καταγωγής τους 17. Με βάση τα προαναφερθέντα, τα βασικά ερωτήματα που τίθενται σήμερα, μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Ποιές οι μελλοντικές εισροές προσφύγων (και δευτερευόντως οικονομικών μεταναστών) στη χώρα μας και ποιο το ποσοστό αυτών που θα υποχρεωθούν να παραμείνουν στην Ελλάδα (και προφανώς, ποια η κατανομή τους ανά υπηκοότητα, φύλο, ηλικία και οικογενειακή κατάσταση); 17 Κοτζαμάνης Βύρων & Καρκούλη Αλεξάνδρα,

38 Ποια η ένταση της επιστροφής, στη χώρα τους, των αλλοδαπών που έχουν εγκατασταθεί/ θα εγκατασταθούν στην Ελλάδα (και προφανώς, ποια η κατανομή τους ανά υπηκοότητα, φύλο, ηλικία και οικογενειακή κατάσταση); Ποιες οι πολιτικές που θα πρέπει να υιοθετηθούν με στόχο την ενσωμάτωση όσων θα εγκατασταθούν για μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στην Ελλάδα, λαμβάνοντας υπόψη και το προφίλ των πληθυσμών αυτών που διαφοροποιείται αυτού της μεγάλης πλειοψηφίας των προ της κρίσης εισερχομένων οικονομικών μεταναστών; Η απάντηση στα δύο πρώτα ερωτήματα εξαρτάται από πολλαπλές παραμέτρους. Από τις εξελίξεις στις χώρες σε κρίση για τους πληθυσμούς των οποίων η Ευρώπη αποτελεί πόλο έλξης (και η Ελλάδα μια από τις πύλες εισόδου σε αυτήν), από την πολιτική της ΕΕ στο θέμα αυτό (ημι-ανοιχτά/ κλειστά σύνορα, θέση της Τουρκίας), και πολύ λίγο από την κατάσταση στην ελληνική αγορά εργασίας η οποία δεν αναμένεται μεσοπρόθεσμα, ακόμη και στην περίπτωση της ανόρθωσης της οικονομικής κατάστασης από τις αρχές της επόμενης δεκαετίας, να παρουσιάσει ζήτηση εργατικού δυναμικού. Εκτιμούμε ότι το πλέον πιθανόν, με βάση τις τελευταίες εξελίξεις, είναι, ένα τμήμα των αλλοδαπών που εισήλθαν μέχρι σήμερα στη χώρα μας -και που θα συνεχίσουν να εισρέουν ενδεχομένως και τα επόμενα έτη-, προερχόμενοι από τις κύριες χώρες-τροφοδότες θα παραμείνει μονίμως, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα του είτε θα απορροφηθεί προοδευτικά από τις άλλες χώρες της ΕΕ είτε θα επαναπατρισθεί. Εκτιμούμε επίσης ότι ο πληθυσμός των προερχομένων από τις χώρες αυτές ατόμων που θα εγκατασταθούν στην Ελλάδα μέχρι τα τέλη της τρέχουσας δεκαετίας δεν θα υπερβεί κατά πολύ τις 100 χιλ, και ως εκ τούτου ο συνολικός πληθυσμός τους στις αρχές της δεκαετίας του 2020 θα ανέλθει στις 250 χιλ., αποτελώντας το 1/4-1/5 του συνόλου των αλλοδαπών κατοίκων της χώρας μας και το 2%- 2,5% του συνολικού της πληθυσμού. Όσον αφορά το τρίτο ερώτημα, δεν υπάρχει προς το παρόν σαφής απάντηση. Εάν χωρίς ενεργές πολιτικές η πλειοψηφία των οικονομικών μεταναστών των προηγούμενων δεκαετιών ενσωματώθηκαν στην χώρα μας χωρίς μεγάλη δυσκολία, δεν θα πρέπει να θεωρείται δεδομένο ότι το αυτό θα συμβεί και με τους νεοεισερχομένους πληθυσμούς. Το περιβάλλον σήμερα είναι σαφώς διαφορετικό, όπως είναι σαφώς διαφοροποιημένες οι αναμονές, οι επιδιώξεις και κάποια από τα χαρακτηριστικά των πληθυσμών αυτών. Εξ ου και η αναγκαιότητα το ταχύτερο δυνατόν- ενός ολοκληρωμένου σχεδίου αρμονικής ένταξής τους στην ελληνική 38

39 κοινωνία (ιδιαίτερα στις εκπαιδευτικές, κοινωνικές και οικονομικές δομές). Δεν πρόκειται μόνον για θέμα ηθικής/ανθρωπισμού/ διεθνούς δίκαιου αλλά και πολιτικής πρακτικής και ρεαλισμού Δομές Φιλοξενίας Ένα από τα σημαντικότερα μέτρα που έλαβε η Κομισιόν για την διαχείριση της προσφυγικής κρίσης κομμάτι μιας σειρά επιχειρησιακών μέτρων και αφορά άμεσα τη χώρα μας, ήταν η εγκατάσταση των γνωστών πλέον «hot spots». Πρόκειται για κέντρα καταγραφής, διαπίστευσης ή ταυτοποίησης που εγκαταστάθηκαν σε Ελλάδα και Ιταλία από εθνικές αρχές, σε συνεργασία με τρεις οργανισμού της ΕΕ: τον Frontex, την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Υποστήριξης για το Άσυλο (EASO) και τον Europol. Τα Κέντρα Καταγραφής «hot spots», επρόκειτο να λειτουργήσουν με τη βοήθεια ειδικών ομάδων υποστήριξης του εκάστοτε ευρωπαϊκού οργανισμού, αλλά και εμπειρογνωμόνων από άλλα κράτη μέλη, σε συνεργασία πάντα με τις εθνικές αρχές, και να παράσχουν εξοπλισμό υψηλής τεχνολογίας προκειμένου την ταυτοποίηση και καταγραφή των εισερχόμενων προσώπων, μέσα - φυσικά - από σκανάρισμα δακτυλικών αποτυπωμάτων. Ταυτόχρονα, οι ίδιες ομάδες, σύμφωνα με την πρόβλεψη, θα προετοίμαζαν τις διεργασίες για την επιστροφή όσων δεν έχουν κανένα δικαίωμα παραμονής. Από πλευράς τους, οι εθνικές αρχές, όφειλαν να σχεδιάσουν και να οριστικοποιήσουν τους «χάρτες πορείας» προκειμένου την ενίσχυση των ομάδων υποστήριξης που εργάζονται σε περιοχές hotspot. Καθώς, επίσης, και να προσδιορίσουν ένα δίκτυο αξιωματικών συνδέσμων για όλους τους σχετικούς οργανισμούς τοπικής και εθνικής κυβέρνησης, ώστε να είναι ξεκάθαρο ποιά είναι τα αρμόδια πρόσωπα και φορείς, στις ευρωπαϊκές υποστηρικτικές ομάδες. Hotspot λοιπόν είναι «ένας χώρος που φτιάχνεται από τα κράτη υποδοχής προσφύγων για την καταγραφή και την διαλογή τους». Στα ελληνικά ονομάζονται κέντρα καταγραφής προσφύγων, δηλαδή πρόκειται για χώρους όπου ελέγχεται κατά πόσο κάποιος είναι πρόσφυγας, μετανάστης ή λαθρομετανάστης. Ο έλεγχος στα hotspot γίνεται λαμβάνοντας υπόψη χαρτιά που μπορεί να έχουν μαζί τους οι πρόσφυγες, των οποίων ελέγχεται η γνησιότητα. 18 Κοτζαμάνης Βύρων & Καρκούλη Αλεξάνδρα,

40 Βέβαια στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υπάρχουν χαρτιά και η ταυτοποίηση γίνεται βάσει της γλώσσας που μιλάει ο καθένας ή κάποιων βασικών γνώσεων σχετικά με την χώρα από την οποία υποστηρίζουν ότι προέρχονται αυτοί οι άνθρωποι κλπ. Για παράδειγμα, κάποιος που υποστηρίζει ότι κατάγεται από τη Συρία θα πρέπει εκτός από τη γλώσσα να γνωρίζει ποιος είναι πρωθυπουργός της χώρας, ποιες είναι οι μεγαλύτερες πόλεις κλπ. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις 20 Μαρτίου 2016, στο πλαίσιο υλοποίησης της συμφωνίας μεταξύ της Ε.Ε. και της Τουρκίας, τα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης προσφύγων και μεταναστών (hot spot) μετατράπηκαν, μέσα σε 24 ώρες, από ένα ανοικτό Camp σε ένα κλειστό Κέντρο κράτησης/ φιλοξενίας. Το κλείσιμο των συνόρων σε συνδυασμό με τον εγκλεισμό όλων των Προσφύγων Μεταναστών που κατέφθαναν εφεξής στα νησιά, αποτέλεσαν τις συνθήκες μίας απότομης προσαρμογής, όλων των εμπλεκομένων πλευρών, στο νέο μοντέλο διαχείρισης των προσφυγικών-μεταναστευτικών ροών, συνέπεια των πολιτικών αποφάσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο και κατ επέκταση στο νέο καθεστώς λειτουργίας των hotspots. Ενόψει αυτών ορισμένες μη κυβερνητικές οργανώσεις, είτε αποσύρθηκαν πλήρως από τα Κέντρα, είτε μείωσαν αισθητά, τόσο τις υπηρεσίες/δραστηριότητές τους όσο και το ανθρώπινο δυναμικό τους. 19 Εικόνα 15 : Χάρτης Hotspots στην Ελλάδα (πηγή : 19 newpost.gr, 27 Σεπτεμβρίου

41 Σε αυτό το σημείο καταγράφονται οι φιλοξενούμενοι στα hotspots στις 16 Ιουνίου 2017, παρουσιάζοντας παράλληλα τη χωρητικότητα των δομών αυτών, τις οποίες θα δούμε αναλυτικά στη συνέχεια, αλλά και τις τελευταίες νέες αφίξεις στα νησιά του Αιγαίου. Πίνακας 7 : Συνοπτική κατάσταση των προσφυγικών ροών των Νήσων του Ανατολικού Αιγαίου στις 16 Ιουνίου Ηotspot και Χώροι Φιλοξενίας στη Χίο Η λειτουργία του Hot spot της Χίου, ξεκίνησε επισήμως τη λειτουργία του 16 Φεβρουαρίου 2016 παρουσία του διευθύνοντος συμβούλου του ομίλου «Ελληνικά Πετρέλαια» κ. Γρηγόρη Στεργιούλη, στο πρώην εργοστάσιο της ΒΙΑΛ, στο Χαλκειός. Η κανονική λειτουργία του κέντρου, είχε αρχίσει το μεσημέρι του Σαββάτου, 13 Φεβρουαρίου Οι προσπάθειες που κατέβαλαν το προηγούμενο διάστημα τα στελέχη του Στρατού, απέφεραν τελικά το επιθυμητό αποτέλεσμα, καταφέρνοντας να παρουσιάσουν ένα κέντρο πρώτης υποδοχής οργανωμένο, που να εξασφαλίζει τουλάχιστον τα στοιχειώδη από πλευράς υποδομών, για μια ανθρώπινη αντιμετώπιση των προσφύγων και μεταναστών που φτάνουν στη Χίο. 41

42 Εικόνα 16 : Hotspot της Βιάλ στη Χίο (πηγή : Χάρη και στα Ελληνικά Πετρέλαια (ΕΛΠΕ) που προσέφεραν 75 θερμαινόμενους οικίσκους αλλά και τον εξοπλισμό, ουσιαστικά στήθηκε ένας ολόκληρος οικισμός, ικανός να στεγάσει προσωρινά πάνω από 1000 άτομα, προσφέροντας χώρους υγιεινής με ζεστό νερό ακόμα και πόσιμο, χάρη στο σύστημα όσμωσης που τοποθετήθηκε εκεί. Από αυτούς οι 67 οικίσκοι διαθέτουν κοιτώνες, έπιπλα και συστήματα ψύξης - θέρμανσης, και καλύπτουν συνολική έκταση τετραγωνικών μέτρων ενώ άλλοι οκτώ, επιφάνειας 309 τ.μ., μετασκευάστηκαν σε χώρους υγιεινής. Παράλληλα, στο κεντρικό κτίριο στο οποίο έγιναν επισκευές σε στέγη και πάτωμα, προβλέφθηκαν χώροι για την εγκατάσταση και των 19 μη κυβερνητικών οργανώσεων, που προσφέρουν υπηρεσίες, όπως παροχή ιατρικής φροντίδας, ειδών πρώτης ανάγκης, μεταφραστικές υπηρεσίες κ.ά., ενώ βεβαίως εκεί στεγάζονται και οι υπηρεσίες καταγραφής και ταυτοποίησης από τις αστυνομικές αρχές. 42

43 Εικόνα 17 : Εσωτερικές εγκαταστάσεις και γραφεία οργανώσεων στο Hotspot της Βιάλ στη Χίο (πηγή : Καταυλισμός Σούδας Ο καταυλισμός της Σούδας ξεκίνησε στις 7 Νοεμβρίου 2015 βασιζόμενοι στην ανάγκη για εκκένωση του Δημοτικού Κήπου από τις σκηνές των προσφύγων που είχαν στηθεί εκεί. Οι πρώτοι 300 πρόσφυγες και μετανάστες μεταφέρθηκαν στον καταυλισμό της Σούδας, που δημιουργήθηκε μετά την σχετική απόφαση του δημοτικού συμβουλίου Χίου στην βόρεια τάφρο του κάστρου της Χίου. Για την προσωρινή διαμονή και εξυπηρέτησή τους, έως ότου αναχωρήσουν για τον Πειραιά, τοποθετήθηκαν 30 οικίσκοι, δύο μεγάλες σκηνές επιφάνειας 240 τ.μ. εκάστη, καθώς και δύο κοντέινερ με ντουζιέρες και νιπτήρες. Στο δάπεδο των οικίσκων και των σκηνών έχουν τοποθετηθεί παλέτες και μονωτικό υλικό, ενώ μέριμνα λαμβάνεται για την θέρμανση των χώρων. Σταδιακά και λόγω των αυξημένων αφίξεων, η δυναμικότητα του καταυλισμού αυξήθηκε περαιτέρω σε σημείο που μπορούσε να φιλοξενήσει προσωρινά μέχρι χίλια άτομα. Διαθέτει, χώρο διανομής εφοδίων πρώτης ανάγκης (για παράδειγμα κουβέρτες, ρούχα), κάδους σκουπιδιών και συνεχή υπηρεσία καθαριότητας, τουαλέτες, ντουζιέρες, χώρο για την απασχόληση των παιδιών, χώρο για το προσωπικό και τους εθελοντές, σπιτάκια για να μένει η κάθε οικογένεια χωριστά, 43

44 ουρές αναμονής, χώρο για βασικές ιατρικές υπηρεσίες, χώρο για διανομή τροφίμων, ξεχωριστό χώρο για τους άντρες χωρίς οικογένεια κ.λπ. Από τον Αύγουστο του 2017 γίνεται μία προσπάθεια να κλείσει η συγκεκριμένη δομή και οι εναπομείναντες πρόσφυγες (περίπου 100 στο σύνολο) να μεταφερθούν στο hotspot της Βιάλ. Εικόνα 18 : Ο καταυλισμός - δομή φιλοξενίας της Σούδα στη Χίο (πηγή : Hot spot Σάμος Το Hotspot στη Σάμο δημιουργήθηκε στο Βαθύ της Σάμου, λίγο έξω από τη πόλη και το λιμάνι, κι ενώ ήταν προγραμματισμένο να λειτουργήσει το Φεβρουάριο του 2016, τελικά ξεκίνησε η λειτουργία του (με ελλείψεις) το Μάρτιο του Η χωρητικότητα του είναι για 850 άτομα ενώ πολλές φορές έχει φτάσει να φιλοξενεί μέχρι και άτομα, δημιουργώντας ασφυκτικές συνθήκες διαβίωσης. 44

45 Εικόνα 19: Το Hotspot της Σάμου, στο Βαθύ. (πηγή : Εικόνα 20: Δομή των οικίσκων και κοντέινερ στο hotspot της Σάμου (πηγή : Hotspot και Χώροι Φιλοξενίας στη Λέσβο Το hotspot στη Μόρια της Λέσβου και στο Καρά Τεπέ στήθηκαν το καλοκαίρι του 2015, πριν γίνουν τα αντίστοιχα των υπόλοιπων νησιών του Βορείου Αιγαίου (τα 45

46 περισσότερα έγιναν στις αρχές του 2016). Όσον αφορά τη φιλοξενία, η δυνατότητα του κέντρου στη Μόρια είναι να φιλοξενούνται μέχρι 1300 άτομα και άλλα 1000 στον Καρά Τεπέ. Βέβαια, λόγω των συνεχών και έντονων προσφυγικών ροών, η δυναμικότητα των κέντρων φιλοξενίας αυξήθηκε και πλέον μπορούν να φιλοξενήσουν μέχρι πρόσφυγες και μετανάστες. Εικόνα 21 : Το Hotspot στη Μόρια της Λέσβου (πηγή : Εικόνα 22: Το κέντρο φιλοξενίας προσφύγων στο Καρά Τεπέ (πηγή : 46

47 2.2.4 Hotspot Κως Το hotspot στη Κω έγινε στο χώρο του στρατοπέδου 148, έχει χωρητικότητα περίπου 1000 ατόμων και ξεκίνησε τη λειτουργία του το Μάρτιο του 2016, εν μέσω έντονων αντιδράσεων τόσο από τη τοπική κοινωνία όσο και από τη δημοτική αρχή του νησιού. Εικόνα 23: Εγκαταστάσεις του Hotspot στη Κω (πηγή: Εικόνα 24: Αντιδράσεις στο Hotspot της Κω όταν έμειναν οι πρόσφυγες χωρίς υδροδότηση για τρείς ημέρες (πηγή : 47

48 2.2.5 Hotspot Λέρου Το hotspot στη Λέρο έγινε στη περιοχή των Λεπίδων, έχει χωρητικότητα περίπου 1000 ατόμων και ξεκίνησε και αυτό τη λειτουργία του το Μάρτιο του Εικόνα 25: Δομή και εγκαταστάσεις του Hotspot στη Λέρο (πηγή : Σύνοψη Κεφαλαίου Στο κεφάλαιο αυτό εξετάστηκε το Βόρειο Αιγαίο ως πύλη εισόδου των προσφύγων στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας στοιχεία προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών της τελευταίας δεκαετίας, από όπου προκύπτει η αύξηση στις ροές το 2013, η ακόμα μεγαλύτερη αύξηση το 2014 ενώ το 2015 έγινε η αποκορύφωση των αφίξεων στα ελληνικά νησιά, λόγω της έντασης του πολέμου στη Συρία. Οι αφίξεις συνεχίστηκαν μειωμένες το 2016 και ακόμα περισσότερο μειωμένες το 2017 στο πλαίσιο υλοποίησης της συμφωνίας μεταξύ της Ε.Ε. και της Τουρκίας. Ακόμη, στο κεφάλαιο μελετήθηκαν οι δομές φιλοξενίας και τα hotspots στα νησιά της Χίου, της Σάμου, της Μυτιλήνης, της Κω και της Λέρου. Πρόκειται για κέντρα καταγραφής, διαπίστευσης ή ταυτοποίησης που εγκαταστάθηκαν σε συνεργασία με τον Frontex, την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Υποστήριξης για το Άσυλο (EASO) και τον Europol. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις 20 Μαρτίου 2016, τα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης προσφύγων και μεταναστών (hot spot) μετατράπηκαν, μέσα σε 24 ώρες, από ένα ανοικτό Camp σε ένα κλειστό Κέντρο κράτησης/ φιλοξενίας. 48

49 Στη Χίο λειτουργεί το hotspot στη Βιάλ, χωρητικότητας περίπου ατόμων, το οποίο έχει επεκταθεί και μπορεί πλέον να φιλοξενήσει περισσότερα άτομα, καθώς και ο ανεπίσημος καταυλισμός της Σούδα, χωρητικότητας επίσης περίπου ατόμων, ο οποίος ωστόσο έχει περιοριστεί σημαντικά και αναμένεται να κλείσει σύντομα. Στη Μυτιλήνη συναντάμε το hotspot στη Μόρια της Λέσβου και στο Καρά Τεπέ με δυνατότητα φιλοξενίας και ατόμων αντίστοιχα. Στη Σάμο υπάρχει το hotspot στο Βαθύ, χωρητικότητας 850 ατόμων, στη Κώ (μέσω έντονων αντιδράσεων) το hotspot φιλοξενίας ατόμων όπως τέλος και ένα ακόμη στη Λέρο, ίδιας χωρητικότητας. Σε πολλές περιπτώσεις χρειάστηκε να φιλοξενηθούν πολύ περισσότερα άτομα από την προβλεπόμενη χωρητικότητα με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν έντονα προβλήματα στα hotspots αλλά και στις τοπικές κοινωνίες. Στο επόμενο κεφάλαιο εξετάζονται οι κύριες πολιτικές της Ευρωπαικής Ένωσης και της Ελλάδας, η συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας για το προσφυγικό και τέλος οι πρόσφατες εξελίξεις στο προσφυγικό μεταναστευτικό ζήτημα στην Ελλάδα. 49

50 Κεφάλαιο 3 0 Πολιτικές της Ευρωπαικής Ένωσης και της Ελλάδας 3.1 Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Προσφυγική Κρίση 20 Τα τελευταία χρόνια η Ευρώπη γνώρισε τη μεγαλύτερη μαζική μετακίνηση ανθρώπων μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Περισσότεροι από 1 εκατομμύριο πρόσφυγες και μετανάστες έφτασαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η μεγάλη πλειονότητα των οποίων προσπαθούσε να ξεφύγει από τον πόλεμο και τον τρόμο στη Συρία και άλλες εμπόλεμες ζώνες. Η ΕΕ έχει συμφωνήσει σε μια δέσμη μέτρων για την αντιμετώπιση της κρίσης. Στα μέτρα αυτά περιλαμβάνονται η προσπάθεια αντιμετώπισης των βαθύτερων αιτιών της κρίσης καθώς και η σημαντική αύξηση της βοήθειας στους ανθρώπους που χρειάζονται ανθρωπιστική βοήθεια, τόσο εντός όσο και εκτός της ΕΕ. Έχουν ληφθεί μέτρα για τη μετεγκατάσταση αιτούντων άσυλο που βρίσκονται ήδη στην ΕΕ, για την επανεγκατάσταση από γειτονικές χώρες ατόμων που έχουν ανάγκη και για την επιστροφή των ατόμων που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για χορήγηση ασύλου. Η ΕΕ βελτιώνει την ασφάλεια στα σύνορα με μια νέα συνοριοφυλακή και ακτοφυλακή, που θα καταπολεμά τη λαθραία διακίνηση ανθρώπων και που θα παρέχει ασφαλείς τρόπους νόμιμης εισόδου στην ΕΕ. Πολλά ευάλωτα άτομα έρχονται στην ΕΕ για να ζητήσουν άσυλο. Πρόκειται για μια μορφή διεθνούς προστασίας που παρέχεται σε άτομα που εγκαταλείπουν τη χώρα καταγωγής τους και οι οποίοι δεν μπορούν να επιστρέψουν λόγω βάσιμου φόβου διώξεων. Η ΕΕ έχει νομική και ηθική υποχρέωση να προστατεύσει αυτούς που έχουν ανάγκη. Τα κράτη μέλη είναι υπεύθυνα για την εξέταση των αιτήσεων ασύλου και για την απόφαση όσον αφορά το ποιοι θα τύχουν προστασίας. Όμως δεν χρειάζονται προστασία όλοι όσοι έρχονται στην Ευρώπη. Πολλά άτομα εγκαταλείπουν τη χώρα τους στην προσπάθειά τους να βελτιώσουν τη ζωή τους. Τα άτομα αυτά αναφέρονται συχνά ως οικονομικοί μετανάστες και, αν δεν γίνει δεκτή η αίτησή τους για άσυλο, οι εθνικές κυβερνήσεις έχουν υποχρέωση να τους αποστείλουν στη χώρα καταγωγής τους, ή σε άλλη ασφαλή χώρα από την οποία έχουν διέλθει. 20 Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2016). Η ΕΕ και η Προσφυγική Κρίση, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο 50

51 Χιλιάδες άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους στη θάλασσα προσπαθώντας να φτάσουν στην ΕΕ. Σχεδόν το 90 % των προσφύγων και μεταναστών έχουν πληρώσει οργανωμένους εγκληματίες και διακινητές ανθρώπων για να τους περάσουν από τα σύνορα. Ως εκ τούτου, αποκαλούνται «παράτυποι» μετανάστες -αυτό σημαίνει ότι δεν έχουν εισέλθει στην ΕΕ με νόμιμα μέσα. Η παροχή στους ανθρώπους αυτούς τροφής, νερού και στέγασης αποτελεί τεράστια πίεση για τους πόρους ορισμένων κρατών μελών της ΕΕ. Αυτό ισχύει κυρίως για την Ελλάδα και την Ιταλία, όπου καταφτάνει πρώτα η μεγάλη πλειονότητα των προσφύγων και μεταναστών που μετακινούνται προς την ΕΕ. Πολλά από τα άτομα αυτά επιθυμούν ενδεχομένως να καταλήξουν σε άλλες χώρες της ΕΕ, όπως η Σουηδία ή η Γερμανία. Το γεγονός αυτό έχει, επίσης, δημιουργήσει προβλήματα στα κράτη μέλη από τα οποία διέρχονται οι μετανάστες, ώστε να φτάσουν στον τελικό τους προορισμό, για παράδειγμα, στην Κροατία, την Ουγγαρία, την Αυστρία και τη Σλοβενία. Σε ένα μεγάλο μέρος της ΕΕ -τον χώρο Σένγκεν - οι άνθρωποι μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθεροι, χωρίς ελέγχους στα εσωτερικά σύνορα ωστόσο, η ροή των προσφύγων έχει οδηγήσει ορισμένα κράτη μέλη να επαναφέρουν τους ελέγχους στα σύνορά τους με άλλες χώρες της ΕΕ. Όπως η άφιξη μεταναστών επηρεάζει ορισμένα κράτη μέλη περισσότερο από άλλα, έτσι και ο αριθμός των αιτούντων άσυλο δεν είναι ισομερώς κατανεμημένος μεταξύ τους. Για παράδειγμα, το 2015, από το σύνολο των αιτήσεων ασύλου, το 75 % καταχωρίστηκε σε πέντε μόλις κράτη μέλη (Γερμανία, Ουγγαρία, Σουηδία, Αυστρία και Ιταλία). Εικόνα 26 : Το 2015 τα τρία τέταρτα των αιτήσεων ασύλου υποβλήθηκαν σε πέντε κράτη μέλη της ΕΕ (Πηγή: Eurostat) 51

52 Η ΕΕ κατέληξε τελικά σε συμφωνία με την Τουρκία με στόχο να σταματήσει η ανεξέλεγκτη εισροή μεταναστών σε μία από τις κύριες διαδρομές στο Αιγαίο Πέλαγος. Η συμφωνία προβλέπει επίσης δυνατότητες νόμιμης εισόδου προσφύγων στην Ευρώπη. Το αποτέλεσμα ήταν να μειωθεί σημαντικά ο αριθμός των προσφύγων και των μεταναστών που έρχονται από την Τουρκία. Αφού κορυφώθηκε σε άτομα ανά ημέρα τον Οκτώβριο του 2015, ο μέσος αριθμός αφίξεων μειώθηκε σε 47 άτομα ημερησίως στο τέλος του Μαΐου του Εικόνα 27 : Αριθμός προσφύγων και μεταναστών που διασχίζουν τη θάλασσα από την Τουρκία προς την Ελλάδα ανά ημέρα (Πηγή: ΓΔ Μετανάστευσης και Εσωτερικών Υποθέσεων) Συνεισφορά Ευρωπαϊκής Ένωσης και Δράσεις - Ενέργειες 1. Παροχή ανθρωπιστικής και αναπτυξιακής βοήθειας Συνολικά, η ΕΕ διέθεσε περισσότερα από 10 δισεκατομμύρια ευρώ από τον προϋπολογισμό της για την αντιμετώπιση της προσφυγικής κρίσης τα έτη 2015 και Τα περισσότερα άτομα που φτάνουν στην ΕΕ έχουν βασικές ανάγκες, όπως καθαρό νερό, τροφή και στέγη. Η ΕΕ χρηματοδοτεί έργα για να αντιμετωπιστούν οι πιο επείγουσες ανθρωπιστικές ανάγκες των περίπου προσφύγων και μεταναστών που φιλοξενούνται στην Ελλάδα από τον Μάιο του Επίσης, η ΕΕ παρέχει ανθρωπιστική βοήθεια στους πρόσφυγες και τους μετανάστες σε χώρες εκτός της ΕΕ, όπως η Τουρκία, ο Λίβανος, η Ιορδανία και το Ιράκ. Η Τουρκία φιλοξενεί μακράν τον μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων, συνολικά περίπου 3 εκατομμύρια, εκ των οποίων 2,5 εκατομμύρια είναι Σύριοι. Για την υποστήριξη των προσφύγων στην Τουρκία, η ΕΕ και τα κράτη μέλη της παρέχουν 6 δισεκατομμύρια ευρώ μέσω ειδικού μηχανισμού, για την περίοδο

53 2. Διάσωση ανθρώπων στη θάλασσα και προστασία των συνόρων της ΕΕ Η ΕΕ έχει αυξήσει την ικανότητά της όσον αφορά τη διεξαγωγή επιχειρήσεων έρευνας και διάσωσης στη Μεσόγειο και την καταπολέμηση εγκληματικών δικτύων. Τριπλασιάζοντας τους διαθέσιμους πόρους, βοήθησε να διασωθούν πάνω από ζωές το Τα κράτη μέλη της ΕΕ συμφώνησαν, τον Ιούνιο του 2016, στη δημιουργία μιας νέας Ευρωπαϊκής Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής για την ενίσχυση της διαχείρισης και της ασφάλειας των κοινών εξωτερικών συνόρων της ΕΕ. Η Ευρωπαϊκή Αστυνομική Υπηρεσία έχει δημιουργήσει ένα νέο Ευρωπαϊκό Κέντρο κατά της Παράνομης Διακίνησης Μεταναστών για να υποστηρίξει τα κράτη μέλη της ΕΕ στην εξάρθρωση των εγκληματικών δικτύων που εμπλέκονται στην οργανωμένη παράνομη διακίνηση μεταναστών. 3. Μετεγκατάσταση, επανεγκατάσταση και επιστροφή Με βάση πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τα κράτη μέλη συμφώνησαν, για πρώτη φορά, τη μετεγκατάσταση αιτούντων άσυλο από την Ελλάδα και την Ιταλία σε άλλες χώρες της ΕΕ ως τον Σεπτέμβριο του Ωστόσο, ως τον Ιούλιο του 2016 είχαν μετεγκατασταθεί μόλις αιτούντες άσυλο. Οι εθνικές κυβερνήσεις πρέπει να εντείνουν τον ρυθμό του προγράμματος αυτού για να βοηθήσουν όσους έχουν ανάγκη προστασίας. Η ΕΕ επιθυμεί επίσης τη δημιουργία ασφαλών και νόμιμων οδών εισόδου στην ΕΕ για τους αιτούντες άσυλο, ώστε να μην πρέπει να διακινδυνεύουν τη ζωή τους καταφεύγοντας σε παράνομα κυκλώματα λαθρεμπορίας και εμπορίας ανθρώπων. Το εθελοντικό πρόγραμμα επανεγκατάστασης που συμφωνήθηκε από τα κράτη μέλη της ΕΕ προβλέπει τη μεταφορά ατόμων από χώρες εκτός ΕΕ σε κράτος μέλος της ΕΕ. Η ΕΕ αύξησε το ποσοστό επιστροφών στις χώρες καταγωγής τους των παράτυπων μεταναστών που δεν έχουν δικαίωμα παραμονής στην ΕΕ. Τα κράτη μέλη έχουν συμφωνήσει να εφαρμόζουν πιο ενεργητικά τους κανόνες σχετικά με την επιστροφή και ο ευρωπαϊκός οργανισμός ελέγχου των συνόρων θα συνδράμει συντονίζοντας τις πτήσεις επιστροφής. 4. Συμφωνία με την Τουρκία Η ΕΕ και η Τουρκία συμφώνησαν, τον Μάρτιο του 2016, ότι οι παράτυποι μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο που φτάνουν στα ελληνικά νησιά από την 53

54 Τουρκία μπορούν να επιστρέφουν στην Τουρκία. Για κάθε Σύριο που επιστρέφει στην Τουρκία από τα ελληνικά νησιά, μετά από παράνομη διέλευση, η ΕΕ θα δέχεται από την Τουρκία ένα Σύριο που δεν επεδίωξε να κάνει αυτό το ταξίδι με παράτυπο τρόπο. Επιχειρήσεις επιστροφής έχουν αρχίσει από τα ελληνικά νησιά προς την Τουρκία, παράλληλα με πτήσεις επανεγκατάστασης απευθείας από την Τουρκία στα κράτη μέλη της ΕΕ. Εικόνα 28 : Ετήσια Εξέλιξη του αριθμού των ατόμων που αιτούνται άσυλο στην ΕΕ για πρώτη φορά 5. Καταπολέμηση της παράτυπης και ανεξέλεγκτης μετανάστευσης Η ΕΕ έχει δημιουργήσει κέντρα υποδοχής στην Ελλάδα και την Ιταλία για να βοηθήσει τις αρχές των χωρών αυτών να διαχειρίζονται τις μεταναστευτικές ροές. Έχει, επίσης, αποστείλει εμπειρογνώμονες για να βοηθήσουν στην καταγραφή των ατόμων που φτάνουν και για να συντονίσουν τον επαναπατρισμό ορισμένων μεταναστών στη χώρα καταγωγής τους. Η ΕΕ θα αναζητήσει επίσης συμπράξεις με χώρες από τις οποίες προέρχονται οι πρόσφυγες και οι μετανάστες, με σκοπό να σωθούν ζωές, να αυξηθούν οι επιστροφές, να μπορούν οι μετανάστες και οι πρόσφυγες να παραμένουν πιο κοντά στην πατρίδα τους και, μακροπρόθεσμα, να συμβάλλει στην ανάπτυξη αυτών των χωρών, ώστε να αντιμετωπιστούν οι βασικές αιτίες της άτυπης μετανάστευσης. Η ΕΕ προτείνει να διατεθούν 8 δισεκατομμύρια ευρώ για το πρόγραμμα αυτό ως το

55 6. Μεταρρύθμιση των κανόνων της ΕΕ για το άσυλο Ως τελευταία δράση ενέργεια μπορεί να θεωρηθεί η πρόθεση για μεταρρύθμιση των κανόνων για τη παροχή ασύλου. Παρόλο που η ΕΕ άρχισε να αναπτύσσει μια κοινή πολιτική ασύλου το 1999, οι κανόνες δεν είναι σχεδιασμένοι για να αντιμετωπιστεί μια μαζική έλευση ανθρώπων σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Η Επιτροπή υπέβαλε πλέον νέες προτάσεις για την αναθεώρηση της υφιστάμενης νομοθεσίας, σύμφωνα με τις τρέχουσες και μελλοντικές ανάγκες. Η βασική αρχή παραμένει η ίδια -τα άτομα πρέπει να υποβάλουν αίτημα ασύλου στο πρώτο κράτος μέλος εισόδου στην ΕΕ, εκτός αν έχουν οικογένεια αλλού- αλλά κάθε φορά που ένα κράτος μέλος αδυνατεί να αντεπεξέλθει, πρέπει να υπάρχει αλληλεγγύη και δίκαιη κατανομή ευθυνών στο εσωτερικό της ΕΕ Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας για το Προσφυγικό Η συμφωνία για το προσφυγικό ως προϊόν αλλεπάλληλων Συνόδων Κορυφής και σκληρών διαπραγματεύσεων με την Τουρκία, τέθηκε σε εφαρμογή στις 20 Μαρτίου 2016, όσον αφορά τις επαναπροωθήσεις και την επανεγκατάσταση των προσφύγων. Παράλληλα, βρέθηκε φόρμουλα παράκαμψης του κυπριακού βέτο στο άνοιγμα διαπραγματευτικών κεφαλαίων ένταξης της Τουρκίας, η οποία μεταξύ άλλων θα λάβει και επιπλέον κονδύλια, δεσμεύεται ωστόσο να ανακόψει τις προσφυγικές ροές και να δεχτεί την επαναπροώθησή προσφύγων από τα ελληνικά νησιά. Στο πλαίσιο της συμφωνίας προβλέπται ότι Τούρκοι αξιωματούχοι θα αποκτήσουν παρουσία στα ελληνικά νησιά και έλληνες αξιωματούχοι στην Τουρκία, ώστε να εγγυηθούν την τήρηση των ανωτέρω. Όσον αφορά την κατανομή για επανεγκατάσταση των προσφύγων σε χώρες τις ΕΕ, αυτή παραμένει σε εθελοντική βάση, γεγονός που καθιστά επισφαλή την εφαρμογή της από τα κράτη-μέλη, δεδομένης της μέχρι πρότινος απροθυμίας πολλών εξ αυτών να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους. Η συμφωνία εμπεριέχει προτάσεις συμβιβασμού σε τέσσερα σημεία: Σε σχέση με τις ενστάσεις της Κύπρου για το άνοιγμα των κεφαλαίων, υπάρχει συμβιβασμός που ικανοποιεί τόσο την Κύπρο όσο και την Τουρκία, για το άνοιγμα του Κεφαλαίου 33 (προϋπολογισμός), το οποίο δεν έχει 21 Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2016). Η ΕΕ και η Προσφυγική Κρίση, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο 55

56 μπλοκαριστεί από την Κύπρο, και το οποίο άνοιξε εντός της ολλανδικής προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ -δηλαδή τον Ιούνιο Ορίστηκε η 20ή Μαρτίου ημερομηνία εφαρμογής του σχεδίου επαναπροώθησης στην Τουρκία των προσφύγων που έρχονται παράνομα στην Ελλάδα και επανεγκατάστασης σε χώρες της ΕΕ μόνο των Σύρων προσφύγων, στη βάση της αρχής «ένας προς έναν», δηλαδή για κάθε Σύριο που επιστρέφει από τα ελληνικά νησιά στην Τουρκία ένα Σύριος θα μεταφέρεται για επανεγκατάσταση στην ΕΕ. Σε σχέση με τη νομιμότητα του εν λόγω σχεδίου επισημαίνεται ότι θα είναι σε πλήρη συμφωνία με το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο, θα σέβεται δηλαδή την αρχή της ατομικής εξέτασης κάθε αίτησης ασύλου, ενώ στην τελική συμφωνία θα υπάρχει σαφής αναφορά στην αρχή μη επαναπροώθησης και στις μη συλλογικές επιστροφές. Σε σχέση με την οικονομική ενίσχυση της Τουρκίας για τους πρόσφυγες θα επιταχυνθεί η εκταμίευση των τριών δισ. ευρώ που έχουν ήδη συμφωνηθεί και η ΕΕ θα ενεργοποιήσει έως το τέλος του 2018 επιπρόσθετα κονδύλια ύψους τριών δισ. ευρώ. Αναλυτικά η συμφωνία προβλέπει: 1. Όλοι οι νέοι παράνομοι μετανάστες που διέρχονται από την Τουρκία στα ελληνικά νησιά ξεκινώντας από τις 20 Μαρτίου του 2016 θα πρέπει να επιστραφούν στην Τουρκία. Αυτό θα γίνει σε πλήρη συμφωνία με την ΕΕ και το διεθνές δίκαιο, αποκλείοντας έτσι κάθε είδους συλλογική απέλαση. Όλοι οι μετανάστες θα πρέπει να προστατεύονται σύμφωνα με τα σχετικά διεθνή πρότυπα και το σεβασμό της αρχής της μη επαναπροώθησης. Θα είναι ένα προσωρινό και έκτακτο μέτρο που είναι αναγκαίο για να τερματιστεί η ανθρώπινη δυστυχία και να αποκατασταθεί η δημόσια τάξη. Οι μετανάστες που φτάνουν στα ελληνικά νησιά θα καταχωρηθούν δεόντως και οποιαδήποτε αίτηση ασύλου θα υποβληθεί από τις ελληνικές αρχές σε επεξεργασία ξεχωριστά, σύμφωνα με την οδηγία για τις διαδικασίες ασύλου, σε συνεργασία με την UNHCR. Οι μετανάστες που δεν ζητούν άσυλο ή αυτοί των οποίων η αίτηση έχει βρεθεί αβάσιμη ή απαράδεκτη, σύμφωνα με την εν λόγω οδηγία θα επιστρέφονται στην Τουρκία. Η Τουρκία και η Ελλάδα, επικουρούμενες από τα όργανα και τους οργανισμούς της ΕΕ, θα λάβουν τα απαραίτητα μέτρα και θα συμφωνήσουν για ότι τυχόν αναγκαίες διμερείς ρυθμίσεις, 56

57 συμπεριλαμβανομένης της παρουσίας των Τούρκων αξιωματούχων σε ελληνικά νησιά και Ελλήνων αξιωματούχων στην Τουρκία από τις 20 Μαρτίου 2016, για να εξασφαλιστούν οι επαφές και με αυτόν τον τρόπο να διευκολυνθεί η ομαλή λειτουργία του εν λόγω καθεστώτος. Το κόστος των επιχειρήσεων επιστροφής των παράνομων μεταναστών θα καλυφθεί από την ΕΕ. 2. Για κάθε Σύριο ο οποίος επιστρέφεται στην Τουρκία από τα ελληνικά νησιά, ένας άλλος Σύριος θα πρέπει να επανεγκατασταθεί από την Τουρκία στην ΕΕ λαμβάνοντας υπόψη τα κριτήρια ευπάθειας των Ηνωμένων Εθνών. Θα δημιουργηθεί ένας μηχανισμός με τη συνδρομή της Επιτροπής, των οργανισμών της ΕΕ και άλλων κρατών μελών, καθώς και την UNHCR, για να εξασφαλιστεί ότι η αρχή αυτή θα εφαρμοστεί από την ίδια μέρα που θα ξεκινήσουν οι επιστροφές. Προτεραιότητα θα δοθεί στους μετανάστες που δεν έχουν προηγουμένως εγγραφεί ή προσπάθησαν να εισέλθουν στην ΕΕ παράνομα. Από την πλευρά της ΕΕ, η επανεγκατάσταση στο πλαίσιο του παρόντος μηχανισμού θα πραγματοποιηθεί, αρχικά, τιμώντας τις δεσμεύσεις που έχουν αναληφθεί από τα κράτη μέλη στα συμπεράσματα των αντιπροσώπων των κυβερνήσεων των κρατών μελών που συνήλθαν στο πλαίσιο του Συμβουλίου, στις 20 Ιουλίου 2015, εκ των οποίων θέσεις για επανεγκατάσταση παραμένουν ακόμα ανοιχτές. Οποιαδήποτε περαιτέρω ανάγκη για επανεγκατάσταση θα διεξάγεται από μια παρόμοια εθελοντική συμφωνία μέχρι το ανώτατο όριο των επιπλέον ατόμων. Τα μέλη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου συγχαίρουν την πρόθεση της Επιτροπής να προτείνει την τροποποίηση της απόφασης μετεγκατάστασης της 22 Σεπτεμβρίου 2015, ώστε να καταστεί δυνατή η οποιαδήποτε δέσμευση επανεγκατάστασης που αναλαμβάνεται στο πλαίσιο αυτής της ρύθμισης να αντισταθμιστεί από μη διατιθέμενες θέσεις στο πλαίσιο της απόφασης. Αν οι ρυθμίσεις αυτές δεν πληρούν το στόχο του τερματισμού της παράνομης μετανάστευσης και οι αριθμοί των επιστροφών είναι κοντά στους αριθμούς που προβλέπονται παραπάνω, ο μηχανισμός αυτός θα πρέπει να αναθεωρηθεί. Σε περίπτωση που ο αριθμός των επιστροφών υπερβαίνει τους αριθμούς που προβλέπονται παραπάνω, ο μηχανισμός αυτός θα πρέπει να διακόπτεται. 3. Η Τουρκία θα λάβει όλα τα αναγκαία μέτρα για την πρόληψη νέων δρομολογίων είτε στη θάλασσα είτε την ξηρά για παράνομη μετανάστευση που θα ανοίξουν από την Τουρκία προς την ΕΕ, και θα συνεργαστεί με τα γειτονικά κράτη, καθώς και την ΕΕ προς αυτή την κατεύθυνση. 57

58 4. Μόλις τα παράνομα περάσματα μεταξύ της Τουρκίας και της ΕΕ παύσουν να υφίστανται, ή τουλάχιστον έχουν ουσιαστικά και σταθερά περιοριστεί, ένα Εθελοντικό Σύστημα Ανθρωπιστικής Εισόδου θα ενεργοποιηθεί. Τα κράτη μέλη της ΕΕ θα συμβάλουν σε εθελοντική βάση στο εν λόγω καθεστώς. 5. Η εκπλήρωση του σχεδίου για την απελευθέρωση της βίζας θα επιταχυνθεί από όλα τα συμμετέχοντα κράτη μέλη με σκοπό την άρση των προϋποθέσεων βίζας για τους Τούρκους πολίτες, το αργότερο μέχρι το τέλος του Ιουνίου το 2016, υπό την προϋπόθεση ότι όλα τα σημεία αναφοράς θα έχουν εκπληρωθεί. Για το σκοπό αυτό, η Τουρκία θα λάβει τα αναγκαία μέτρα ώστε να εκπληρώσει τις υπόλοιπες απαιτήσεις για να μπορέσει η Επιτροπή να κάνει, μετά την απαιτούμενη αξιολόγηση της συμμόρφωσης με τα κριτήρια αξιολόγησης, κατάλληλη πρόταση μέχρι το τέλος του Απριλίου, με βάση την οποία το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο μπορεί να πάρει μια τελική απόφαση. 6. Η ΕΕ, σε στενή συνεργασία με την Τουρκία, θα επιταχύνει περαιτέρω την εκταμίευση των αρχικά κατανεμηθέντων 3 δισεκατομμυρίων ευρώ στο πλαίσιο της διευκόλυνσης για τους πρόσφυγες στην Τουρκία και θα εξασφαλίσει χρηματοδότηση περαιτέρω σχεδίων για τα άτομα υπό καθεστώς προσωρινής προστασίας με ταχεία βοήθεια από την Τουρκία. Μόλις οι πόροι αυτοί πρόκειται να χρησιμοποιηθούν πλήρως, και εφόσον τηρούνται οι παραπάνω δεσμεύσεις, η ΕΕ θα κινητοποιήσει πρόσθετη χρηματοδότηση για τη διευκόλυνση της τάξεως των επιπλέον 3 δισεκατομμυρίων ευρώ έως το τέλος του Η ΕΕ και η Τουρκία χαιρετίζουν τις εν εξελίξει εργασίες για την αναβάθμιση της Τελωνειακής Ένωσης. 8. Η ΕΕ και η Τουρκία επαναβεβαίωσαν τη δέσμευσή τους να αναζωογονήσουν την ενταξιακή διαδικασία, όπως αυτή ορίζεται στην κοινή τους δήλωση της 29 Νοεμβρίου Εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για το άνοιγμα του κεφαλαίου 17 στις 14 Δεκεμβρίου 2015 και αποφάσισαν, ως επόμενο βήμα, να ανοίξουν το κεφάλαιο 33 κατά τη διάρκεια της Ολλανδικής Προεδρίας. Οι προπαρασκευαστικές εργασίες για το άνοιγμα άλλων κεφαλαίων θα συνεχιστούν με επιταχυνόμενο ρυθμό, με την επιφύλαξη των θέσεων των κρατών μελών σύμφωνα με τους ισχύοντες κανόνες. 9. Η ΕΕ και τα κράτη μέλη της θα συνεργαστούν με την Τουρκία σε κάθε κοινή προσπάθεια για τη βελτίωση των ανθρωπιστικών συνθηκών στο εσωτερικό της Συρίας, ιδίως σε ορισμένες περιοχές κοντά στα τουρκικά σύνορα, που θα 58

59 επιτρέψει τον τοπικό πληθυσμό και τους πρόσφυγες να ζήσουν σε περιοχές που θα είναι πιο ασφαλείς Οι Εξελίξεις στο Προσφυγικό-Μεταναστευτικό Ζήτημα και η Ελλάδα Οι τελευταίες εξελίξεις στο προσφυγικό και μεταναστευτικό ζήτημα, δημιουργούν καθημερινά ένα όλο και πιο πιεστικό πλαίσιο, το οποίο η Ελληνική κυβέρνηση αδυνατεί να παρακολουθήσει, πολύ δε περισσότερο να προλάβει ή/και να χρησιμοποιήσει για την προαγωγή των καλώς εννοουμένων Ελληνικών και Ευρωπαϊκών συμφερόντων. Μεταξύ αυτών των πρόσφατων σημαντικών γεγονότων, σημειώνουμε τα εξής: α) Την αμείωτη διακίνηση προσφύγων και μεταναστών από τα Τουρκικά παράλια προς τα Ελληνικά νησιά και τις εκατοντάδες θυμάτων στο Αιγαίο Σύμφωνα με τα στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης, τις πρώτες 28 ημέρες του 2016, πρόσφυγες και μετανάστες κατάφεραν να περάσουν το Αιγαίο, ενώ 218 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους στην προσπάθεια αυτή. Αυτοί προστίθενται στους πρόσφυγες και μετανάστες που πέρασαν στην Ελλάδα συνολικά το 2015 (το 2014 ήταν μόνο ), ενώ 805 άνθρωποι, εξακριβωμένα, έχασαν τη ζωή τους στα νερά του Αιγαίου με ευθύνη των διακινητών και όσων τους υποστηρίζουν ή τους ανέχονται. Παράλληλα, παρά το γεγονός ότι η προφανής λύση για την Ελλάδα είναι να επιμείνει στην επανεισδοχή των οικονομικών μεταναστών από την Τουρκία (ένα μέτρο που μπορεί να σταματήσει την μεταναστευτική και προσφυγική ροή), ο τρόπος που το επιδιώκει είναι προφανώς αναποτελεσματικός: από την αρχή του χρόνου (2017), μόνο 123 οικονομικοί μετανάστες έγιναν δεκτοί από την Τουρκία, σύμφωνα με δηλώσεις του κ. Μουζάλα, υπουργού μεταναστευτικής πολιτικής. β) Την αλλαγή της στάσης της Γερμανίας στο προσφυγικό ζήτημα Λίγους μήνες μετά το μήνυμα της καγκελαρίου Μέρκελ, ότι η Γερμανία είναι σε θέση να ενσωματώσει τους πρόσφυγες που θα φτάσουν στο έδαφός της, η στάση της έχει αλλάξει και πλέον ζητάει την με κάθε τρόπο μείωση των εισερχόμενων ροών. 22 News.in.gr (18/3/2016), Τι προβλέπει η συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας για το προσφυγικό, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο 59

60 Κομβικό σημείο αυτής της μεταστροφής αποτέλεσαν τα γεγονότα της Κολωνίας, όπου την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, περισσότερες από 500 Γερμανίδες δέχτηκαν οργανωμένες επιθέσεις σεξουαλικής παρενόχλησης, με την αστυνομία, τον Τύπο και τις τοπικές αρχές να προσπαθούν αρχικά να αποσιωπήσουν ή να υποβαθμίσουν τα γεγονότα. Τελικά αποδείχθηκε ότι την ίδια ημέρα, παρόμοια οργανωμένα επεισόδια από μετανάστες συνέβησαν και σε άλλες πόλεις της Γερμανίας καθώς και στη Σουηδία, αυξάνοντας το κλίμα δυσπιστίας σε βάρος μεταναστών και προσφύγων. Το γεγονός ότι στις 13 Μαρτίου γίνονταν εκλογές σε τρία Γερμανικά κρατίδια, ασφαλώς συνέβαλε καθοριστικά στην αλλαγή πολιτικής της Γερμανίας, ειδικά αν υπολογιστεί κανείς ότι η χώρα αυτή ανέλαβε το μεγαλύτερο μέρος του βάρους της υποδοχής των προσφύγων, υποδεχόμενη συνολικά πάνω από πρόσφυγες το γ) Την σκλήρυνση της στάσης των άλλων Ευρωπαϊκών χωρών Εκτός από ορισμένες «σκληρές» ανατολικές χώρες που κατηγορούνταν για «διακριτική μεταχείριση» σε βάρος προσφύγων και μεταναστών, οι περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες τείνουν πλέον να ακολουθήσουν παρόμοια πολιτική. Δηλώσεις, όπως αυτές του πρώην Πρωθυπουργού Κάμερον στην Αγγλία για περιορισμούς στην επανένωση οικογενειών προσφύγων σε περίπτωση ελλιπούς γνώσης της αγγλικής γλώσσας, μέτρα όπως η κατάσχεση τιμαλφών των εισερχομένων προσφύγων στην Δανία, Ελβετία και μελλοντικά στην Γερμανία, ανέγερση τειχών στα σύνορα χωρών όπως της Ουγγαρίας, Κροατίας, Σλοβενίας, Αυστρίας και ΠΓΔΜ, προσπαθούν να αποτρέψουν την είσοδο των μεταναστών και προσφύγων σε αυτές και οδηγούν τις ροές σε «μποτιλιάρισμα», που τελικά μεταφέρεται στην Ελλάδα. Ειδικά για τα Σκόπια, σημειώνουμε ότι από τον Νοέμβριο 2016 απαγορεύει την είσοδο σε όσους πρόσφυγες δεν είναι από τη Συρία, το Αφγανιστάν και το Ιράκ, κλείνει κατά διαστήματα τα σύνορα με τη χώρα μας και προειδοποιεί ότι εάν οι άλλες Ευρωπαϊκές χώρες μειώσουν τις προσφυγικές ροές, θα λάβει τα ανάλογα μέτρα. Οι θέσεις πολλών ηγετών Ευρωπαϊκών χωρών, όπως της Ουγγαρίας, της Σλοβακίας και της Πολωνίας, ότι αρνούνται να δεχτούν μουσουλμάνους πρόσφυγες, αντιτίθεται στην Συνθήκη της Γενεύης του 1951, περί μη διάκρισης των ανθρώπων με βάση την θρησκεία, ενώ άλλες χώρες, όπως η Αυστρία και 60

61 η Σουηδία υπονομεύουν ευθέως την Συνθήκη Σέγκεν με τις πρόσφατες αποφάσεις τους που βάζουν φραγμό στον αριθμό των προσφύγων που θα δεχτούν τους επόμενους μήνες. Βέβαια, η μεν Αυστρία υποχρεώνεται σε αυτήν την κίνηση, λόγω των διασυνοριακών ελέγχων που αποφάσισε η Γερμανία στα σύνορά της με την Αυστρία (και ίσχυαν κατ' αρχήν μέχρι τις ), ενώ στην Σουηδία ο αριθμός των αιτήσεων ασύλου έχει αυξηθεί δραματικά. Τα πιο πάνω έχουν επιπτώσεις στην μη εφαρμογή των αποφάσεων της Ε.Ε. για την μετεγκατάσταση προσφύγων σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες εντός διετίας. Εμμέσως η Γερμανία αποδέχεται αυτήν την συμπεριφορά, ενώ ορισμένες χώρες, όπως η Ουγγαρία, δηλώνουν ότι προτίθενται να καταφύγουν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για το θέμα των ποσοστώσεων των προσφύγων. Με δυο λόγια, η Ελλάδα είναι για άλλη μια φορά ένα βήμα πίσω. Πλέον (σχεδόν) κανείς στην Ευρώπη δεν επιθυμεί να φιλοξενήσει τους πρόσφυγες, ειδικά όταν καταφθάνουν σε αυτούς τους ρυθμούς, πολύ δε περισσότερο τους οικονομικούς μετανάστες και αναζητείται η κατάλληλη νομική και διαδικαστική φόρμουλα, που θα επιτρέψει την τήρηση των προσχημάτων, σε βάρος του πιο αδύναμου ή του λιγότερου πειστικού. δ) Την καθυστέρηση υλοποίησης των μέτρων που υποσχέθηκε να λάβει η Ελλάδα Στο άτυπο Συμβούλιο Κορυφής της , μεταξύ άλλων, αποφασίστηκε η υλοποίηση Κέντρων ταυτοποίησης, καταγραφής και λήψης δακτυλικού αποτυπώματος (hotspots), ενώ η Καγκελάριος Μέρκελ κατά την αντίστοιχη ομιλία της επεσήμανε ότι η λειτουργία των κέντρων αυτών είναι προϋπόθεση για την εφαρμογή της μετεγκατάστασης των προσφύγων. Από την αιφνιδιαστική επίσκεψη ειδικών εμπειρογνωμόνων στις Νοεμβρίου 2016 στα νησιά του Αιγαίου, διαπιστώθηκαν «σοβαρές ελλείψεις» της Ελληνικής πλευράς και «σοβαρές υποχρεώσεις που παραμένουν παραμελημένες». Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, η Έκθεση αυτή ήταν από τότε γνωστή στην Ελληνική πλευρά, χωρίς όμως να ληφθούν όλα τα αναγκαία μέτρα, με αποτέλεσμα να ενεργοποιηθεί πλέον ένας μηχανισμός που μπορεί να καταλήξει στην αναστολή της ισχύος της Συνθήκης Σέγκεν για την Ελλάδα. Η Ελληνική πλευρά φαίνεται να μην έχει συνειδητοποιήσει τη σημασία της άμεσης ανταπόκρισης στις δεσμεύσεις της. Πιο συγκεκριμένα, προκειμένου η Ελλάδα να μπορεί να «επιπλήττει» την Τουρκία ως προς τη μη τήρηση της συμφωνίας από πλευράς της και να πιέζει τα μέλη της Ε.Ε. προς την κατεύθυνση της επανεισδοχής 61

62 των οικονομικών μεταναστών στην χώρα αυτή, θα πρέπει κατ' αρχήν, να είναι η ίδια συνεπής στις υποχρεώσεις της. Αντί για αυτό, προβλέπονται περαιτέρω καθυστερήσεις στην υλοποίησή τους, που (κατά το ελληνικό σύστημα) είναι πολύ πιθανόν να γίνουν ακόμα μεγαλύτερες. Παράλληλα, τόσο η Κυβέρνηση, όσο και η Αντιπολίτευση θα πρέπει να αξιοποιήσουν τις υψηλές επαφές τους το επόμενο διάστημα, προκειμένου να αναδείξουν την αρνητική στάση της τουρκικής πλευράς, καταγγέλλοντας παράλληλα όσους υποστηρίζουν τα συμφέροντα της Τουρκίας, αντί να υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά και την ίδια την προοπτική της Ε.Ε.. Αντικειμενικά, η μόνη λύση είναι να καταστεί σαφές από την Ε.Ε. στην Τουρκία ότι η μη δίωξη των παράνομων κυκλωμάτων διακίνησης (που διαπλέκονται με τις αρχές), η μη αποτελεσματική φύλαξη των συνόρων της και η μη επανεισδοχή εκ μέρους της του συνόλου των οικονομικών μεταναστών, θεωρούνται από την Ε.Ε. ως μη τήρηση εκ μέρους της Τουρκίας της σχετικής Συμφωνίας, η οποία δεν δικαιούται πλέον των αντίστοιχων ωφελημάτων που προβλέπει η Συμφωνία. 23 Σύνοψη Κεφαλαίου Στο κεφάλαιο αυτό εξετάστηκε η συμφωνία για το προσφυγικό όσον αφορά τις επαναπροωθήσεις και την επανεγκατάσταση των προσφύγων, έπειτα από αλλεπάλληλες συνόδους κορυφής και σκληρές διαπραγματεύσεις με την Τουρκία, η οποία τέθηκε σε εφαρμογή στις 20 Μαρτίου Ακόμη, μελετήθηκε εκτενώς ο ρόλος και οι δράσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η συνεισφορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην αντιμετώπιση του προσφυγικού ζητήματος στην Ελλάδα έγκειται στη παροχή ανθρωπιστικής και αναπτυξιακής βοήθειας, στη διάσωση ανθρώπων στη θάλασσα και στη προστασία των συνόρων της ΕΕ, στη μετεγκατάσταση, επανεγκατάσταση και επιστροφή των προσφύγων στο πλαίσιο της συμφωνίας με την Τουρκία, στη καταπολέμηση της παράτυπης και ανεξέλεγκτης μετανάστευσης και στη μεταρρύθμιση των κανόνων της ΕΕ για το άσυλο. 23 Τυρογιάννης Κώστας (4/2/2016) Οι εξελίξεις στο προσφυγικό-μεταναστευτικό ζήτημα και η Ελλάδα, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο « gr/kostas-tyrogiannis/- _3902_b_ html» 62

63 Τέλος, εξετάστηκαν οι τελευταίες εξελίξεις στην Ελλάδα και στο προσφυγικό, οι οποίες αφορούν τη συνεχή (αν και με μειωμένους ρυθμούς) διακίνηση προσφύγων και μεταναστών από τα Τουρκικά παράλια προς τα ελληνικά νησιά, την αλλαγή της στάσης της Γερμανίας στο προσφυγικό ζήτημα, την σκλήρυνση της στάσης των άλλων Ευρωπαϊκών χωρών και την καθυστέρηση υλοποίησης των μέτρων που υποσχέθηκε να λάβει η Ελλάδα. Στο επόμενο και τελευταίο κεφάλαιο αναλύεται η τουριστική ανάπτυξη και οι επιπτώσεις του προσφυγικού στα νησιά του Βορείου Αιγαίου, γίνεται συγκριτική αξιολόγηση για κάθε νησί ενώ τέλος καταγράφονται οι κύριοι άξονες προτεραιότητας για την ανάπτυξη των νησιών της Περιφέρειας και προτείνονται συγκεκριμένες δράσεις και ενέργειες τουριστικής προβολής. 63

64 Κεφάλαιο 4 0 Τουριστική Ανάπτυξη και Επιπτώσεις Προσφυγικού στα Νησιά του Βορείου Αιγαίου Κύριο μέλημα της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου είναι κατ αρχήν η διατήρηση και ενδυνάμωση των υφιστάμενων τουριστικών αγορών των νησιών και ακολούθως η μελετημένη προσέγγιση νέων αγορών. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια με την έξαρση του προσφυγικού μεταναστευτικού, έχει διαταραχθεί, μεταξύ άλλων, και η ήπια τουριστική ανάπτυξη των νησιών του Βορείου Αιγαίου λόγω του μεγάλου πλήθους των προσφύγων που φιλοξενούν και τις εικόνες που έχουν δει κατά καιρούς τα φώτα της δημοσιότητας, στον ελληνικό και ξένο τύπο. Στην πλειονότητά τους, οι παραδοσιακές αγορές των νησιών είναι δυτικοευρωπαϊκές (Ολλανδία, Βρετανία, Γερμανία, Σκανδιναβικές χώρες, Αυστρία, κλπ). Οι δυτικοευρωπαίοι έχουν μεγαλύτερο διάστημα διαμονής και ενδιαφέρονται ιδιαιτέρως για εναλλακτικές μορφές τουρισμού (περιπατητικές διαδρομές, ιστιοπλοΐα, παρατήρηση πουλιών, γευσιγνωσία, πολιτιστικές διαδρομές, κ.α.). Επιπλέον, η αγορά της Τουρκίας έχει βοηθήσει σημαντικά στη χρονική διεύρυνση της τουριστικής περιόδου και την αύξηση των αφίξεων τουριστών με υψηλή ημερήσια δαπάνη. Η αγορά της Τουρκίας προσφέρει πολλαπλά οφέλη στα νησιά του Βορείου Αιγαίου (ειδικά στη Χίο) και κρίνεται ως πολύ σημαντική με ακόμη μεγαλύτερες δυνατότητες ανάπτυξης. Κάθε χρόνο καταρτίζεται από την Περιφέρεια το Πρόγραμμα Τουριστικής Προβολής, όπου εκτός των άλλων δράσεων περιλαμβάνει και τη συμμετοχή σε Διεθνείς Τουριστικές Εκθέσεις του εξωτερικού. Στις εκθέσεις αυτές η συμμετοχή της Περιφέρειας γίνεται συντονισμένα με την ενεργό συμμετοχή των επαγγελματιών του τουρισμού των νησιών και με μια σειρά από προγραμματισμένες και μη επιχειρηματικές συναντήσεις. Στο περίπτερο της Περιφέρειας φιλοξενούνται και οι Δήμοι του Βορείου Αιγαίου. Επίσης, πραγματοποιούνται σειρά προωθητικών ενεργειών, όπως προβολή των τοπικών προϊόντων με γευσιγνωσία, παρουσίαση των προορισμών με πολυμέσα, διαγωνισμοί με ερωτηματολόγια και στατιστική ανάλυση αυτών. 64

65 Πέραν της συμμετοχής στις ανωτέρω εκθέσεις, στο Πρόγραμμα Τουριστικής Προβολής της Περιφέρειας περιλαμβάνονται σειρά δράσεων που αφορούν: προωθητικές ενέργειες προβολής στην Τουρκία, ενίσχυση της αναγνωρισιμότητας (branding) των νησιών του Βορείου Αιγαίου, συνεργασία με την επίσημη ιστοσελίδα του ΕΟΤ «Visit Greece», επισκέψεις διαμορφωτών γνώμης από χώρες της Ευρώπης, χρήση των νέων τεχνολογιών και των διαδικτυακών εφαρμογών, οργάνωση ενεργειών για την προβολή των περιοχών UNESCO και λοιπές δράσεις προβολής και προώθησης. Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται αρχικά η τουριστική ανάπτυξη κάθε νησιού ξεχωριστά, ενώ από την εξέλιξη των στατιστικών στοιχείων αφίξεων προκύπτουν και τα στοιχεία μέτρησης των επιπτώσεων λόγω του προσφυγικού. Πραγματοποιείται συγκριτική αξιολόγηση μεταξύ των νησιών, τόσο πριν την έξαρση του προσφυγικού όσο και μετά, ενώ τέλος παρουσιάζεται το πρόγραμμα τουριστικής προβολής και ανάπτυξης 2017 για τη Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου καθώς και προτάσεις περιορισμού των επιπτώσεων του προσφυγικού στον τουρισμό. 4.1 Τουριστική Ανάπτυξη Νησιών Βορείου Αιγαίου Τουριστική Ανάπτυξη Χίου Οι αφίξεις εσωτερικού για τη Χίο, όπως προκύπτει με βάση τα στοιχεία της υπηρεσίας πολιτικής αεροπορίας, ήταν συνεχώς ανοδικές (αν εξαιρέσουμε τη τριετία ) μέχρι το ενώ στη συνέχεια με την αρχή της οικονομικής ύφεσης παρουσίασαν απότομη καμπή, λαμβάνοντας υπόψη και τα υψηλά ναύλα για μετακίνηση από και προς το νησί. Τα τελευταία χρόνια οι αφίξεις εσωτερικού έχουν σταθεροποιηθεί σε αξιοπρεπή για την εποχή επίπεδα (βλ. Παράρτημα, Πίνακας 4.1). 65

66 ΚΙΝΗΣΗ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΑΦΙΞΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ Γράφημα 1: Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών εσωτερικού για τη Χίο (Πηγή : Αξίζει να σημειωθεί ότι η Χίος αποτελεί τουριστικό προορισμό και επιλογή πολλών Αθηναίων και Θεσσαλονικιών, αλλά και πολιτών από την υπόλοιπη Ελλάδα, ωστόσο με την έξαρση της οικονομικής κρίσης και παράλληλα τη διατήρηση υψηλών ναύλων, η τάση αυτή του εσωτερικού τουρισμού άρχισε να εξασθενεί (βλ. Παράρτημα, Πίνακας 4.2). 66

67 ΚΙΝΗΣΗ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΑΦΙΞΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ Γράφημα 2 : Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών στη Χίο (πηγή : Οι αφίξεις του εξωτερικού (charters) για τη Χίο, όπως παρατηρούμε από το γράφημα, είναι συνεχώς καθοδικές και μάλιστα κυμαίνονται σε πολύ χαμηλά αριθμητικά νούμερα, συγκριτικά με τα υπόλοιπα νησιά του Βορείου Αιγαιου. Αποκορύφωμα ήταν το 2002 με τους Ολυμπιακούς Αγώνες που το νησί προσέγγισε περίπου επισκέπτες μέσω αφιξεων από το εξωτερικό. Εκτοτε οι αφίξεις είναι πτωτικές, σε επίπεδο επισκεπτών, τη τελευταία 5ετία ήταν περίπου ετησίως, φτάνοντας στο αρνητικό ρεκόρ του 2016 με μόλις επισκέπτες μέσω οργανωμένων πτήσεων charter από το εξωτερικό! Η συρρίκνωση ήταν εμφανής και πριν την έξαρση του προσφυγικού, κάτι που δείχνει όμως να αποτελείωσε και τις τελευταίες πτήσεις charter που είχαν μείνει στο νησί, καθιστώντας τη Χίο έξω από τον τουριστικό χάρτη της Ευρώπης για τις πολύ σημαντικές αγορές της Σκανδιναβίας. 67

68 Τουριστική Ανάπτυξη Μυτιλήνης Οι αφίξεις εσωτερικού για τη Μυτιλήνη, όπως προκύπτει με βάση τα στοιχεία της υπηρεσίας πολιτικής αεροπορίας, ήταν συνεχώς ανοδικές (αν εξαιρέσουμε τη τριετία ) μέχρι το 2009 ενώ στη συνέχεια με την αρχή της οικονομικής ύφεσης κατέγραψαν πτωτική πορεία, λαμβάνοντας υπόψη και τα υψηλά ναύλα για μετακίνηση από και προς το νησί. Τα τελευταία χρόνια οι αφίξεις εσωτερικού έχουν σταθεροποιηθεί σε αξιοπρεπή για την εποχή επίπεδα (βλ. Παράρτημα, Πίνακας 4.3). ΚΙΝΗΣΗ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΑΦΙΞΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ Γράφημα 3 : Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών εσωτερικού στη Μυτιλήνη (Πηγή : Αξίζει να σημειωθεί ότι όπως και η Χίος, το ίδιο και η Μυτιλήνη αποτελεί αγαπητό θρησκευτικό προορισμό εσωτερικού τουρισμού, ωστόσο με την έξαρση της οικονομικής κρίσης και παράλληλα τη διατήρηση υψηλών ναύλων, η τάση αυτή του εσωτερικού τουρισμού άρχισε να εξασθενεί, ενώ οι περισσότεροι επισκέπτες επιλέγουν τα πλοία ως τρόπο μετακίνησης και όχι τα αεροπλάνα (βλ. Παράρτημα, Πίνακας 4.4). 68

69 Οι αφίξεις του εξωτερικού (charters) για τη Μυτιλήνη, όπως παρατηρούμε από το γράφημα, ήταν για πολλά χρόνια σταθερά υψηλές. Μάλιστα, το 2014 και το 2015 κατέγραψαν σημαντική αύξηση (περίπου επισκέπτες) σε σχέση με τα έτη που είχαν κυμανθεί σε χαμηλά, για τα δεδομένα του νησιού, επίπεδα. Ωστόσο, το 2016 η μείωση ήταν δραματική, κοντά στις ετησίως, καταγράφοντας πτώση περίπου 60%! Η εξέλιξη αυτή ήταν εμφανής απόρροια του προσφυγικού και της αρνητικής εικόνας που έχει δημιουργηθεί για το νησί, θέτοντας σε κίνδυνο τη πολύ καλή εικόνα που είχε η Μυτιλήνη ως τουριστικός προορισμός, τόσο για τους έλληνες ταξιδιώτες όσο και για τους ξένους επισκέπτες του νησιού. ΚΙΝΗΣΗ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΑΦΙΞΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ Γράφημα 4: Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών εξωτερικού Τουριστική Ανάπτυξη Σάμου Οι αφίξεις εσωτερικού για τη Σάμο, όπως προκύπτει με βάση τα στοιχεία, παρουσίαζαν αυξομειώσεις με αποκορύφωνα το ενώ στη συνέχεια, στο ίδιο ακριβώς σημείο και με τα υπόλοιπα νησιά του Βορείου Αιγαίου, με την αρχή της 69

70 οικονομικής ύφεσης κατέγραψαν σημαντική πτώση, λαμβάνοντας υπόψη και τα υψηλά ναύλα για μετακίνηση από και προς το νησί. Τα τελευταία χρόνια οι αφίξεις εσωτερικού έχουν σταθεροποιηθεί σε χαμηλά αλλά φυσιολογικά για την εποχή επίπεδα (βλ. Παράρτημα, Πίνακας 4.5). Αξίζει να σημειωθεί ότι όπως και η Χίος και η Μυτιλήνη, το ίδιο και η Σάμος αποτελεί αγαπητό προορισμό εσωτερικού τουρισμού με έμφαση στις οικογενειακές διακοπές, ωστόσο με την έξαρση της οικονομικής κρίσης και παράλληλα τη διατήρηση υψηλών ναύλων, η τάση αυτή του εσωτερικού τουρισμού άρχισε να εξασθενεί, ενώ οι περισσότεροι επισκέπτες επιλέγουν τα πλοία ως τρόπο μετακίνησης και όχι τα αεροπλάνα. ΚΙΝΗΣΗ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΑΦΙΞΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ Γράφημα 5: Αφίξεις και αναχωρήσεις επιβατών εσωτερικού για τη Σάμο Οι αφίξεις του εξωτερικού (charters) για τη Σάμο (βλ. Παράρτημα, Πίνακας 4.6), όπως παρατηρούμε από το γράφημα, ήταν για πολλά χρόνια σταθερά πολύ υψηλές ( ). Μάλιστα, το 2014 και το 2015 κατέγραψαν αύξηση (περίπου επισκέπτες) σε σχέση με τα έτη που είχαν κυμανθεί σε 70

71 χαμηλά, για τα δεδομένα του νησιού, επίπεδα. Ωστόσο, το 2016 η μείωση ήταν αρκετά σημαντική, κοντά στις ετησίως, καταγράφοντας πτώση περίπου 23%! Η εξέλιξη αυτή ήταν εμφανής απόρροια του προσφυγικού και της αρνητικής εικόνας που έχει δημιουργηθεί για το νησί, θέτοντας σε κίνδυνο τη πολύ καλή εικόνα που είχε η Σάμος ως τουριστικός προορισμός, τόσο για τους έλληνες ταξιδιώτες όσο και για τους ξένους επισκέπτες του νησιού. Ακόμη, αξίζει να σημειωθεί ότι παρά τις απώλειες, η πτώση ήταν πολύ μικρότερη των αντίστοιχων της Μυτιλήνης και της Χίου, γεγονός που καταδεικνύει τη δυναμική του νησιού, κυρίως στον εξερχόμενο τουρισμό. ΚΙΝΗΣΗ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΑΦΙΞΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ Γράφημα 6: Κίνηση επιβατών εξωτερικού για τη Σάμο 71