E2K Η έννοια των συνόρων και η συγκριτική ερευνητική τους προσέγγιση

Χωρικός και Κοινωνικός Αποκλεισμός στα Σύνορα της Ε.Ε. Αλέξανδρος Αφουξενίδης¹, Λίλα Λεοντίδου² ¹Κοινωνιολόγος, ΕΓΕΜ - Ευρωμεσογειακή Γεωγραφική Ερευνητική Μονάδα, ΕΑΠ - Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο ²Γεωγράφος-Πολεοδόμος, Κοσμήτωρ Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών ΕΑΠ Περίληψη Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται ορισμένα από τα αποτελέσματα του διεθνούς ερευνητικού προγράμματος Συνοριακές Πόλεις: Αίτια του Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Περιφέρεια της Ευρώπης, που διεξήχθη σε επτά συνοριακές περιοχές της Ευρώπης από την Ιρλανδία μέχρι τη Λέσβο. Διερευνήσαμε τις διαχρονικές μεταβολές των συνοριακών περιοχών και τον χωρο-κοινωνικό αποκλεισμό. Το παρακάτω άρθρο επικεντρώνεται στις μορφές των συνόρων σε μακροσκοπικό και σε τοπικό επίπεδο και στη διερεύνηση της σχέσης κοινωνικού και χωρικού αποκλεισμού με βάση μια συγκριτική ανάλυση και τυπολογία. Spatial and Social Exclusion on the EU Border Alex Afouxenidis¹, Lila Leontidou² ¹Sociologist, Hellenic Open University ²Geographer, Dean of Humanistic Studies, Hellenic Open University Abstract This presentation concerns some of the results of an EU funded fieldwork research project Border Cities and Towns: causes of social exclusion in peripheral Europe which took place in seven border areas at the soft belly of Europe, from Lesvos Ireland. The project addressed changes over time in local border areas and social exclusion, while this paper addresses the meaning of borders at the local level and the relationship between spatial and socio-cultural exclusion on the basis of comparative analysis. The relevant typology constructed, has a bearing on theory but also on development policy in peripheral Europe. Λέξεις κλειδιά: σύνορο, ακριτικό όριο, νησιωτικότητα, έθνος-κράτος, μετανάστευση, κοινωνική πολιτική Keywords: border, frontier, insularity, nation-state, immigration, social policy 1. Η έννοια των συνόρων και η συγκριτική ερευνητική τους προσέγγιση «Τα όρια και τα σύνορα είναι πολιτισμικά δημιουργήματα που επιδέχονται πολλές διαφορετικές ερμηνείες» (Eva 1999:34). Στην αρχή της νέας χιλιετίας τα σύνορα συνεχίζουν να παίζουν το ρόλο τους. Υπάρχει μεγάλη φιλολογία γύρω από την ρευστότητα των συνόρων ή και την «τήξη» τους λόγω της ταχύτητας της παγκοσμιοποίησης, αλλά αυτή δεν τα κατάργησε. Αντίθετα, τα τελευταία χρόνια, ειδικότερα μετά την πτώση του διπολισμού, επανήλθε στο προσκήνιο το ζήτημα των συνόρων και των διασυνοριακών σχέσεων. Αυτό σχετίζεται και με την πρόσφατη εξέλιξη της διεύρυνσης της ΕΕ που αλλάζει τα δεδομένα αναφορικά με τον προσανατολισμό της Ευρώπης (Agnew 2001). Η νοητική σημασία του συνόρου παραμένει: το σύνορο είναι ακόμη ένα είδος ορίου γύρω από στοιχεία της εθνικής κουλτούρας, που διαχωρίζει ή ιεραρχεί τη διαφορετικότητα των πολιτισμών. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε ότι αποτελεί ακόμη παρανομία η φυσική μετακίνηση μεταξύ συνόρων-χωρών, ενδυναμώνοντας, σε παγκόσμιο επίπεδο, την αστυνόμευση. Κανενός είδους «τήξη» δεν αντιλαμβανόμαστε, σε κανένα πεδίο πέραν ίσως του οικονομικού, κι εδώ όχι τόσο γενικευμένα (Anderson 1996, Paasi 2000, Wilson & Donnan eds 1998). Σε γεωπολιτικό επίπεδο γίνονται ακόμα πόλεμοι για τα σύνορα, σε εδαφικό 1

επίπεδο διαφυλάσσονται, καταπατώνται ή διασχίζονται, σε συμβολικό επίπεδο επηρεάζουν την ταυτότητα των ανθρώπων με διάφορους τρόπους δημιουργώντας διχοτομήσεις, τριμερείς διαχωρισμούς και αποκλεισμούς/ ενσωματώσεις. Τέτοιοι διαχωρισμοί είναι ιδιαίτερα αισθητοί σε παραμεθόριες κοινωνίες. Ο κοινωνικός αποκλεισμός εδώ επιδέχεται πολλές ερμηνείες (Fink, Lewis & Clarke 2001), όπως ακριβώς και το «σύνορο». Είναι μια έννοια αμφίσημη και ένα ποικίλο φαινόμενο και μπορεί να χρησιμοποιηθεί αναφορικά με έναν αριθμό ομάδων ή ατόμων των οποίων η περιθωριοποίηση προέρχεται από διάφορες πηγές. Οι ορισμοί ποικίλλουν από χώρα σε χώρα και από περιοχή σε περιοχή. Η έννοια του όρου «κοινωνικός αποκλεισμός» αναφέρεται σε ιδιαίτερες θεσμικές δομές, ιστορικές εμπειρίες, τοπικές αφηγήσεις και ανθρώπινες ταυτότητες. Ο χωροταξικός αποκλεισμός πρέπει να εισαχθεί στην ανάλυση ως μια κρίσιμη μεταβλητή, με τρόπους που το παρόν κείμενο επιδιώκει να προβάλει. Δεν πρέπει να συγχέεται με τις έννοιες του κοινωνικού διαχωρισμού (όπως στο Madanipur 1998), της απομόνωσης ή της περιθωριοποίησης, όπως θα δούμε εδώ. Η εισήγηση παρουσιάζει ορισμένα από τα αποτελέσματα του διεθνούς ερευνητικού προγράμματος Border Cities and Towns: causes of social exclusion in peripheral Europe, που πραγματοποιήθηκε με κονδύλια της ΕΕ και ολοκληρώθηκε το 2001 σε έξι αστικές περιοχές των συνόρων της ΕΕ (Λεοντίδου et al. 2000, 2001). H έρευνα διεξήχθη σε επτά συνοριακές περιοχές της Ευρώπης και συντονίστηκε από το Εργαστήριο REM του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Το πρωτογενές υλικό αυτής της παρουσίασης συλλαμβάνει τις αλλαγές στα σύνορα της ΕΕ στο γύρισμα της νέας χιλιετίας (Leontidou et al 2001). Η κεντρική ιδέα εστιάζεται στη διερεύνηση των μορφών χωρο-κοινωνικού αποκλεισμού, στις αντιλήψεις και εμπειρίες γύρω απ αυτόν, σε 6 Ευρωπαϊκές συνοριακές περιοχές. Ο γενικός στόχος ήταν να προσεγγίσουμε τις κοινωνικές εντάσεις εισάγοντας την περιφέρεια δυναμικά στη συζήτηση σχετικά με τον κοινωνικό αποκλεισμό, σε επίπεδο εμπειρικό, θεωρητικό, μεθοδολογικό αλλά και πολιτικό, ρίχνοντας έτσι φως στις αιτίες του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ευρώπη γενικά. Η ένταξη της περιφέρειας της ΕΕ με τη μορφή παραμεθόριων πόλεων και κωμοπόλεων σε μια συζήτηση σχετικά με τον κοινωνικό αποκλεισμό και τη φτώχεια, που εστιάζει σχεδόν αποκλειστικά στον πυρήνα της Ευρώπης θεωρήθηκε ένας τρόπος να γεννηθούν νέες σκέψεις σχετικά με τις δυσμενείς κοινωνικές συνθήκες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μια διεπιστημονική ομάδα 1 προερχόμενη από επτά Πανεπιστήμια ξεκίνησε μια προσπάθεια ερμηνείας των διαχρονικών μεταβολών στις συνοριακές περιοχές κάτω από το πρίσμα του χωρικού και κοινωνικού αποκλεισμού. Τα ερωτήματα-ζητήματα που συζητήθηκαν αφορούν σε ένα φάσμα που εκτείνεται από την γεωπολιτική μεχρι την νόμιμη ή παράνομη εργασία και τις διάφορες κοινωνικές πολιτικές εκ μέρους των επίσημων φορέων για την αντιμετώπιση ειδικών προβλημάτων. Το κεντρικό ζήτημα που προέκυψε αφορά στον πολυδιάστατο χαρακτήρα αυτών των περιοχών στην περιφέρεια της Ευρώπης, που παρουσιάζουν σειρά από αμφισημίες που δύσκολα αποκαλύπτονται. Ένα δεύτερο θέμα σχετίζεται με το ότι παραμένει ιδιαίτερα σημαντική η ανάλυση των σχέσεων μεταξύ αυτών των περιοχών μέσα από το πρίσμα της μελέτης των αντιλήψεων και των νοημάτων που τους προσδίδουν οι κάτοικοί τους, οι μετανάστες, οι άνθρωποι που βιώνουν τις περιοχές αυτές. Τα ερωτήματα που διερευνήθηκαν αφορούν σε ένα φάσμα που εκτείνεται από την γεωπολιτική μέχρι την κατανόηση της κάθε ομάδας-στόχου κοινωνικών πολιτικών (target group). Από το αρκετά μεγάλο φάσμα των ζητημάτων που ερευνήθηκαν, επιλέξαμε για αυτό το συνέδριο το θέμα του χωρικού αποκλεισμού και της νησιωτικότητας και τη διερεύνηση της σχέσης κοινωνικού και χωρικού αποκλεισμού, την κατανόηση της περιφερειακότητας και της περιθωριακότητας. Η παρουσίαση επικεντρώνεται σε τρείς νησιωτικές περιοχές από τις αρχικές έξι συνοριακές περιφέρειες του ερευνητικού προγράμματος. Αυτές είναι η Λέσβος, η 1 Η ομάδα περιελάμβανε έναν γεωγράφο (τη συντονίστρια του προγράμματος), έναν κοινωνιολόγο, και τους ακόλουθους συνεργάτες που οι συγγραφείς της παρούσας μελέτης επιθυμούν να ευχαριστήσουν για την πολύτιμη συνεισφορά τους: Hastings Donnan (κοινωνικό ανθρωπολόγο), Vitor Matias Ferreira (κοινωνιολόγο), Xavier Peraldi (πολιτικό οικονομολόγο), Antonio Garcia Lizana (οικονομέτρη ), Alberto Gasparini και Moreno Zago (κοινωνιολόγους) και James Gow (πολιτικό επιστήμονα). 2

Κορσική και η Ιρλανδία. Μια τέταρτη πόλη, η Melilla, παρουσιάζει επίσης χαρακτηριστικά νησιωτικότητας και θα συγκριθεί με τις τρεις παραπάνω. Τέλος, η Ιταλική και Σλοβενική Γκορίτσια εισέρχονται στο προσκήνιο ως δίδυμες πόλεις. Όλα αυτά τα σύνορα μπορούν να κωδικοποιηθούν ως εξής: 1. Τα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ Λέσβος, Γκορίτσια 2. Τα εσωτερικά σύνορα Ιρλανδία 3. Οι ακριτικές γραμμές Λέσβος, Ιρλανδία, Κορσική 4. Οι απομονωμένες περιοχές Λέσβος, Ιρλανδία, Κορσική Βασιστήκαμε σε μεθόδους ποιοτικής έρευνας με συμμετοχική παρατήρηση, συγκριτικές ιστορικές μελέτες κοινοτήτων και συνεντεύξεις ομάδων (Leontidou et al. 2000), προκειμένου να φωτίσουμε τις έννοιες του συνόρου και του κοινωνικού αποκλεισμού σε πολλούς διαφορετικούς τόπους, και πράγματι βρήκαμε διάφορους ορισμούς τόσο του συνόρου όσο και του κοινωνικού αποκλεισμού, ακόμα και εντός των ίδιων των εξεταζόμενων περιοχών. Η κοινωνική πολυπλοκότητα στις παραμεθόριες πόλεις μας θα μπορούσε επίσης να παρουσιαστεί ως «χωρικός αποκλεισμός», όπως θα δούμε στη συνέχεια. Εκτός από την έννοια του χώρου που υπονοείται στον όρο «αποκλεισμός» (τμήμα 2 παρακάτω), όπου εξυπακούονται τα όρια και τα ορόσημα, υπάρχει μια άλλη γεωγραφική όψη του αποκλεισμού, που διαφέρει από το χωρικό διαχωρισμό (Λεοντίδου 2003). Η παρούσα μελέτη εστιάζει κυρίως στον κοινωνικο-χωρικό αποκλεισμό στα σύνορα, με έμφαση στο κοινοτικό επίπεδο αποκλεισμού και στις γεωγραφικές ή χωροταξικές πλευρές του, παρά σε συγκεκριμένες αποκλεισμένες ομάδες-στόχους, όπως οι ανάπηροι, οι μακροχρόνια άνεργοι ή οι άστεγοι. Θα εξετάσουμε πώς οι εμπειρίες στο επίπεδο του χωρικού αποκλεισμού δημιουργούν διαφορετικές χωρικότητες και πώς συμπληρώνουν εμπειρίες κοινωνικού αποκλεισμού. 2. Νέες κεντρικότητες και πολιτικο-κοινωνικές κατασκευές «συνόρων» Η εισαγωγή της έννοιας του συνόρου μέσα από τις διαφορετικές μορφές που παίρνει αυτή σε πόλεις και περιοχές χρησιμεύει για να δούμε από μιά νέα οπτική τα ζητήματα που σχετίζονται με τον κοινωνικό αποκλεισμό και την φτώχεια. Είναι επίσης ιδιαίτερα σημαντικό, να εξετάσουμε την ρευστότητα των συνόρων ή και την «τήξη» τους λόγω της ταχύτητας της παγκοσμιοποίησης αλλά και την νοητική σημασία που προσδίδεται στο σύνορο. Αυτή φαίνεται πως παραμένει: το σύνορο διαχωρίζει στοιχεία εθνικής κουλτούρας και ιεραρχεί τη διαφορετικότητα των πολιτισμών (Said 1998). Η έννοια και οριοθέτηση των συνόρων μεταμορφώνεται καθώς μεταβάλλονται τα κέντρα στο παγκόσμιο σύστημα. Κατά τη διάρκεια των νεοτέρων χρόνων (μέσα 19 ου έως μέσα 20 ου αιώνα) τα σύνορα αντιπροσώπευαν ξεκάθαρα και/ή συνόψιζαν τον κεντρικό ρόλο της εθνικής κυριαρχίας και του κράτους ως κύριου ηγεμονικού οργάνου πολιτικής, κοινωνικής και κυρίως οικονομικής οργάνωσης. Επιπλέον, υποδήλωναν τη σταθερή ιεραρχική φύση του παγκόσμιου συστήματος με λίγα έθνη-κράτη που βρίσκονταν συνεχώς σε εδαφικές διαμάχες. Από την πτώση του διπολικού συστήματος, ωστόσο, τα συνοριακά ζητήματα επανεμφανίστηκαν με μια διαφορετική ροπή. Ουσιαστικά το θέμα της εθνικής κυριαρχίας που ήταν η σφραγίδα της νομιμοποίησης του έθνους-κράτους επί κάποιου εδάφους υποχώρησε και βγήκε στο προσκήνιο ένα μίγμα από αλληλοσυναρτημένες έννοιες σχετικά με την ταυτότητα, τη διαπερατότητα των συνόρων, την αμφισβητούμενη άσκηση εξουσίας μεταξύ διαφόρων κυβερνήσεων, οργανώσεων και φορέων και οι «άνευ συνόρων» οικονομικές κινήσεις (Paasi 1999). Η κατασκευή συνόρων στην ιστορία (Anderson 1983, Donnan & Wilson 1994, Newman 1999) μεταμόρφωσε ολόκληρες σειρές υπαρκτών εννοιών σε νέες και διαφορετικές κατηγορίες που εκδηλώνονταν με όρους πολιτισμού, ταυτότητας και τελικά ισχύος, είτε πολιτικής είτε οικονομικής. Όπως έδειξε η δική μας μελέτη των συνόρων, ο λεγόμενος «αντικειμενικός κόσμος» είναι ένα παράξενο κατασκεύασμα πολιτισμού και υποκειμενικών πραγματικοτήτων, διαμέσου των οποίων κατασκευάζονται τα φυσικά σύνορα και τα ανθρώπινα όρια κοινωνικού αποκλεισμού γίνονται αντικείμενο (επανα)διαπραγμάτευσης (Wilson & Donnan eds 1998). Σήμερα, η έννοια «σύνορο» ενισχύει στοιχεία διαχωρισμού ανάμεσα στο «έξω» και το «μέσα», ανάμεσα σε «εκείνους» και σ «εμάς». Η διάβαση των συνόρων εθνών-κρατών 3

θεωρείται ακόμα σε μερικές περιπτώσεις παράνομη πράξη παραβίασης. Υπ αυτή την έννοια οι αντιλήψεις περί συνόρων φαίνεται να κινούνται σε ένα παράδοξο. Αφενός, είναι ευρέως αποδεκτό ότι με την παγκοσμιοποίηση, τις νέες τεχνολογίες και το διαδίκτυο (Castells 1997) τα σύνορα θα πρέπει να είναι περισσότερο διαπερατά, αφετέρου η προστασία και ο έλεγχος των συνόρων έχουν αυξηθεί: η «Ευρώπη-φρούριο», παραδείγματος χάρη, προσπαθεί να αποκλείσει τους φτωχότερους γείτονές της και όσους αναζητούν πρόσβαση από την Αφρική και την Ασία, αλλά και από την ανατολική Ευρώπη. Μεγάλο μέρος από τα παραπάνω φάνηκε καθαρά στους έξι τόπους που εξετάσαμε. Ένα από τα κυριότερα διακυβεύματα του προγράμματος ήταν η πολυδιάστατη φύση των υπό έρευνα περιοχών. Παρόλο που όλες βρίσκονται στην «περιφέρεια» της Ευρώπης, είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς αρχικά ποια ειδικά χαρακτηριστικά είναι κοινά πέρα από τις «τοπικές» ομοιότητες σε σχέση με τον ευρωπαϊκό «πυρήνα». Σε ένα θεωρητικότερο επίπεδο η έρευνά μας προτείνει την ανάλυση των σχέσεων μεταξύ τέτοιων τόπων λαμβάνοντας υπόψη τις αντιλήψεις και τις σημασίες που ομάδες ανθρώπων προσδίδουν σ αυτούς. Επιπλέον, σε ένα πιο πρακτικό επίπεδο, η έρευνα έδειξε καθαρά ότι αντί να είναι ένα περιθωριακό στοιχείο στη δόμηση του ευρύτερου κοινωνικο-οικονομικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος, το σύνορο είναι στην πραγματικότητα ένα σημαντικό βαρόμετρο της (ανα)δόμησης της ταυτότητας και της (επανα)βεβαίωσης του πολιτισμού με ευρύτερες οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις. Ταυτόχρονα όμως τα σύνορα είναι προσωρινές διευθετήσεις και τα έθνη-κράτη στην ουσία δεν είναι σε θέση μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα να ελέγχουν τη ροή των ανθρώπων, ανεξάρτητα από την ισχύ συμφωνιών όπως είναι αυτές του Σένγκεν και του Δουβλίνου (Acherman 1995). Διαφάνηκε γρήγορα στην έρευνά μας, ότι υπήρχε ένας σύνδεσμος μεταξύ περιθωριοποίησης στο σύνορο και αποκλεισμού στο κέντρο (Madanipur, Cars & Allen 1998). Ένα σημείο σύγκλισης ανάμεσα στους διαφορετικούς τόπους που εξετάσαμε είναι τα ίδια χαρακτηριστικά των διαφόρων κοινωνικά αποκλεισμένων «ομάδων-στόχων»: τσιγγάνοι υπήρχαν σε κάθε σύνορο, όπως και φτωχοί και περιπλανώμενοι. Υπήρχαν και διάφορες κατηγορίες ευάλωτων πληθυσμών σε όλα αυτά τα μέρη (Leontidou et al. 2001: κεφάλαιο 3). Ωστόσο, αυτό από μόνο του δεν μας λέει τίποτα για τη φύση αυτών των περιοχών ή για το σύνορο, ή ακόμα και γι αυτές τις ομάδες. Σε ένα πρώτο επίπεδο είναι σαφώς σημαντικό να ξέρουμε ποιοι και πόσοι είναι οι αποκλεισμένοι. Αλλά πολύ πιο σημαντικές είναι οι αντιλήψεις και οι αφηγήσεις κοινωνικού αποκλεισμού στο σύνορο που μας εξοικειώνουν με διαφορετικές και εναλλακτικές ιδέες σχετικά με το πώς οι κοινότητες αυτές αντιλαμβάνονται και κατανοούν τους εαυτούς τους στον κοινωνικό τους χώρο. Επομένως, μπορούμε να επιχειρηματολογήσουμε ότι οι συλλογικές κατευθύνσεις και ο συνολικός χαρακτήρας των μονοδιάστατων κοινωνικών και οικονομικών πολιτικών στις οποίες πρόσκεινται πολλές κεντρικές και τοπικές οργανώσεις έρχονται σε αντίθεση με την πολυδιάστατη φύση της πραγματικότητας όπως τη βιώνουν οι αποδέκτες των πολιτικών αυτών. Σε γενικές γραμμές, για τις χώρες μέλη της ΕΕ, οι εξελίξεις κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 90 «δηλώνουν μια νέα φάση» όσον αφορά την αναδόμηση της Κοινοτικής εσωτερικής διαδραστικότητας μεταξύ οικονομιών, πολιτισμών και συστήματος (συστημάτων) λήψης αποφάσεων (Brah 1996: 152). Ένα σημαντικό μέρος της διαδικασίας αυτής είχε σχέση με τις διαφορετικές πολιτικές και πρωτοβουλίες της ΕΕ, των οποίων κύριος στόχος είναι να «διατηρηθεί η δυναμική της ολοκλήρωσης, ανανεωμένης από την εσωτερική αγορά και τη Συνθήκη του Μάαστριχτ» (Middlemas 1995: 667). Το ζήτημα αυτό της εναρμόνισης είναι που έθεσε ερωτήματα σχετικά με τη φύση της Ευρώπης στο άμεσο μέλλον. Καθώς τα εσωτερικά σύνορα χαλαρώνουν επισήμως, τα εξωτερικά σύνορα φαίνεται να κλείνουν με την εντατικοποίηση της συζήτησης περί «Ευρώπης-φρουρίου» (Hudson & Williams 1999). Ωστόσο, όπως είδαμε, η επίσημη «χαλάρωση» ή «κατάργηση» των εσωτερικών συνόρων δεν σημαίνει απαραίτητα την ανεπίσημη δημιουργία εναλλακτικών εννοιών σχετικά με την πολιτική ταυτότητα εκ μέρους των διαφόρων εμπλεκόμενων πληθυσμών (Leontidou & Αfouxenidis 1999). 3. Τυπολογίες παραμεθόριων περιοχών της ΕΕ ως κατηγορίες χωρικοτήτων 4

Aντιτεθήκαμε παραπάνω στην τήξη των συνόρων κι αποκαλύψαμε νέες ιεραρχίες και κεντρικότητες στο μακροσκοπικό επίπεδο. Μεταβαίνοντας στο τοπικό, θα δούμε τώρα πώς βιώνονται στα σύνορα ο χωρικός αποκλεισμός και η διαφορετικότητα από τις τοπικές κοινωνίες. Πώς ταξινομούνται οι αντιλήψεις, πώς μεταφράζονται σε χωρικότητες, προσαρμογές και βασικές στρατηγικές στη μεθόριο; Η προηγούμενη ανάλυσή μας μπορεί να συσχετισθεί με μια ανάλυση προσαρμογών σε γεωπολιτικές πραγματικότητες και μια πολιτική εκ των άνω προς τα κάτω ( top-down ). Τώρα θα αναφερθούμε στις βασικές στρατηγικές επιβίωσης εκ των κάτω (grass-roots). Θα δείξουμε πώς στις έξι περιοχές μας το τοπικό αλληλεπιδρά με το παγκόσμιο δημιουργώντας διαφορετικές χωρικότητες και μια ποικιλία ερμηνειών στους τοπικούς πολιτισμούς που σχετίζονται με τους διάφορους τύπους αποκλεισμού κοινωνικού, πολιτισμικού, γεωγραφικού όπως γίνονται αντιληπτοί από τους κατοίκους. Tυπολογία Χωρικότητας, Συνοριακών Εμπειριών και Διασυνοριακών Σχέσεων Διασυνοριακές Σχέσεις Εξωτερικό Σύνορο ΕΕ Διασυνοριακές Εμπειρίες Εσωτερικό Διακρατικό Σύνορο Οικονομίες πλάτη-με-πλάτη (Backto-back economies) Λέσβος Armagh, Monaghan Διαφοροποιημένη ολοκλήρωση (Differentiated Integration) Δίδυμες πόλεις (Twin Cities) Παροδικότητα-νομαδικότηταμετακίνηση (Transience, nomadism, commuting) Νεοαποικιοκρατική εξάρτηση και αντιπαλότητα (Neocolonialism) Διαδικτύωση (Networking) Πηγή: Leontidou 1999. Gorizia- Nova Gorica Gorizia- Nova Gorica Malaga- Melilla Armagh, Monaghan Ακριτικό Όριο (Frontier) Νησιωτικότητα (Insularity) Λέσβος Κορσική, Λέσβος Κορσική, Λέσβος Από τις συνεντεύξεις μας σε εθελοντές και φορείς επιφορτισμένους με την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, προέκυψε ο παραπάνω Πίνακας που συνοψίζει τα ευρήματά μας σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους οι εμπειρίες στη μεθόριο οδηγούν σε μια σειρά χωρικοτήτων, προσαρμογών και στρατηγικών επιβίωσης σε τοπικό επίπεδο. Ο Πίνακας επεξεργάζεται και διευρύνει τα ευρήματα και τα παγιώνει σε μια τυπολογία. Πρόκειται για ένα δισδιάστατο σχήμα τέσσερα επί έξι, που συσχετίζει τις τέσσερις κατηγορίες εμπειριών στη μεθόριο (τα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ, τα εσωτερικά σύνορα της ΕΕ, το Σύνορο/ Όριο και τη Νησιωτικότητα, με έξι κατηγορίες βασικών διασυνοριακών σχέσεων (οικονομίες πλάτη-με-πλάτη, διαφοροποιημένη ολοκλήρωση, αδελφοποιημένες πόλεις, διαδικτύωση, παροδικότητα-νομαδικότητα-μετακίνηση, νεοαποικιακή εξάρτηση και αντιπαλότητα, διαδικτύωση). Μαζί αυτές οι έξι διαφορετικές προσαρμογές και κατευθύνσεις προς το σύνορο αποτελούν επίσης στρατηγικές επιβίωσης (Leontidou 1999). Στον Πίνακα εντάσσουμε, ως παραδείγματα, κάποιες από τις εξεταζόμενες περιοχές μας. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι κατηγορίες του Πίνακα δεν αλληλοαποκλείονται πάντα, και ότι σε ορισμένες περιπτώσεις μια συγκεκριμένη μεθοριακή πόλη μπορεί να έχει τοποθετηθεί σε περισσότερα από ένα κελιά. Όπως κάθε τέτοιου είδους τυπολογία, αυτή εδώ σχηματοποιεί: υπερτονίζει τις διαφορές μεταξύ των καταχωρήσεων σε διαφορετικές στήλες, ενώ υπερβάλλει όσον αφορά στις ομοιότητες μεταξύ των καταχωρήσεων στην ίδια στήλη. 5

Ωστόσο, ο Πίνακας χρησίμευσε στην προβολή των ιδιαιτέρων εμπειριών που κυριαρχούν στις συγκεκριμένες εξεταζόμενες περιοχές. Στη συγκριτική μας ανάλυση δίνει έμφαση στις διαφορές μεταξύ των εξεταζόμενων περιοχών, ενώ σε άλλα σημεία της έρευνας αναζητήθηκαν κάποιες ομοιότητες. Κατά μήκος του οριζόντιου άξονα οι τέσσερεις κατηγορίες εμπειριών στη μεθόριο είναι οι ακόλουθες: 1. Τα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ όπως στη Λέσβο, την Γκορίτσια και τη Μελίγια. 2. Τα εσωτερικά σύνορα της ΕΕ, όπως στην Ιρλανδία. 3. Το ακριτικό όριο είναι μια ζώνη πολιτισμικής και διεθνικής ανάμιξης, μια ζώνη στην άκρη, παρόλο που δεν αποτελεί πάντα μεθόριο. Είναι μια ενδιάμεση ζώνη, ή διαφορετικά, μια περιοχή στην άκρη του οικισμού, πέρα από την οποία υπάρχει μη κατοικημένο έδαφος ή ο ωκεανός (Λισσαβόνα, αλλά και Ιρλανδία και Κορσική). 4. Νησιωτικότητα. Η φαινομενολογία της νησιωτικότητας πλησιάζει πολύ αυτή της γεωγραφικής απομόνωσης και του κοινωνικού αποκλεισμού, με την έννοια της έλλειψης ενεργού συμμετοχής στο ευρύτερο, ηγεμονικό ή κυρίαρχο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο. Τα ευρήματα από την έρευνά μας στα τρία νησιά (Λέσβος, Ιρλανδία και Κορσική) χάραξαν μια λεπτή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον κοινωνικό και το χωροταξικό αποκλεισμό αφενός και την απομόνωση αφετέρου. Κατά μήκος του κάθετου άξονα του πίνακα, οι έξι κατηγορίες διασυνοριακών σχέσεων αποτελούν στην πραγματικότητα ταυτοχρόνως βασικές στρατηγικές προσαρμογής σε γεωπολιτικές πραγματικότητες και πολιτική εκ των άνω (Leontidou 1999), ως εξής: 1. Οικονομίες πλάτη-με-πλάτη. Αναφέρεται σε τόπους που είναι αποκομμένοι από το σύνορο και προσανατολισμένοι προς τις αντίστοιχες εθνικές/τοπικές οικονομίες τους αποκλείοντας κατ αυτό τον τρόπο ο ένας τον άλλο. Η έννοια είχε εισαχθεί στην περίπτωση της Ιρλανδίας, αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για άλλες περιπτώσεις. 2. Διαφοροποιημένη ολοκλήρωση. Επεξεργαστήκαμε την έννοια αυτή για την περίπτωση της Γκορίτσια (Leontidou et al. 2000: κεφάλαιο 7), αλλά μπορεί να ισχύει και για άλλες περιοχές. Υπάρχει πληθώρα μορφών ολοκλήρωσης σε κάθε περιοχή: οι άνθρωποι έχουν μια στενή συνεργασία με την κοινότητα σε ορισμένους τομείς (οικονομικούς, πολιτισμικούς), ενώ μπορεί να έχουν ελάχιστη ή καθόλου συνεργασία σε άλλους τομείς (θεσμικούς, πολιτικούς). Η κοινωνία των πολιτών σε κάθε πλευρά του συνόρου λειτουργεί σε συνάρτηση με τα εν λόγω τοπικά έθνη-κράτη, και συνεργασία στο ένα επίπεδο μπορεί να συμπίπτει με κατακερματισμό στο άλλο. 3. Δίδυμες πόλεις. Έχουμε διαφορετικές κατηγορίες διδύμων πόλεων σε αυτή τη μελέτη και αξίζει να σημειωθεί ότι όλες βρίσκονται στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ. Η Μάλαγα και η Μελίγια δεν είναι «δίδυμες», αλλά σχετίζονται ως ισπανικές πόλεις που επικοινωνούν μεταξύ τους δια αέρος και δια θαλάσσης, αλλά διαχωρίζονται από το γεγονός ότι βρίσκονται στην Ευρώπη και την Αφρική αντίστοιχα. Η Γκορίτσια και η Νόβα Γκόριτσα αποτελούν ένα τυπικό σχήμα «διδύμων πόλεων», που χωρίζεται από το σύνορο μεταξύ Ιταλίας και Σλοβενίας, ένα σύνορο που σε αυτές τις δυο πόλεις παίρνει τη μορφή φράχτη. Τόσο ξεκάθαρες δίδυμες πόλεις υπάρχουν και αλλού στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. 4. Παροδικότητα-νομαδικότητα-μετακίνηση. Η παράνομη διάβαση των συνόρων κυρίως από πλανόδιους πληθυσμούς και ημι-νομαδικές εθνικές ομάδες όπως οι Κούρδοι ή οι Αλβανοί, από πρόσφυγες και τσιγγάνους, κλιμακώθηκε στην ανατολική περιφέρεια της εξεταζόμενης περιοχής, αλλά αποτελεί παράδοση και στις δυτικές περιφέρειές της. Στην πραγματικότητα, η παρουσία νομαδικών πληθυσμών και ομάδων όπως οι τσιγγάνοι και/ή οι πλανόδιοι στις περισσότερες περιοχές (από τη Λέσβο στη Μάλαγα και τη Β. Ιρλανδία) αποτελεί παράδειγμα της στενής σχέσης μεταξύ συνόρων και νομαδικής ζωής. 5. Νεοαποικιοκρατική εξάρτηση και αντιπαλότητα. Η άνιση ανάπτυξη κέντρου-περιφέρειας επανεμφανίζεται στις νησιωτικές ιδιαίτερα περιοχές της μετα-αποικιοκρατικής Ευρώπης. 6. Διαδικτύωση / επικοινωνία μέσω διαδικτύου. Οι νεότεροι κάτοικοι των απομακρυσμένων περιοχών κλίνουν προς τον εικονικό κόσμο, αλλά και από αυτόν εν πολλοίς αποκλείονται. Οι νέοι μαθαίνουν να χειρίζονται ηλεκτρονικούς υπολογιστές και ασχολούνται με το διαδίκτυο, ενώ οι μεγαλύτεροι κάτοικοι επικοινωνούν με πιο 6

παραδοσιακά τεχνολογικά μέσα (τηλεόραση, ραδιόφωνο), που βρίσκονται τόσο σε ιδιωτικούς όσο και σε δημόσιους χώρους, σε ενός είδους μονόδρομη επικοινωνία. Οι νησιωτικές πόλεις που έχουν Πανεπιστήμιο, όπως αυτές της Κορσικής και της Λέσβου, είναι πιο ενεργές στη διαδικτύωση. 4. Συμπέρασμα Η παραπάνω συζήτηση, διασυνδέοντας το τοπικό με το παγκόσμιο, αναφέρεται μόνο έμμεσα στις σύγχρονες αναζητήσεις σχετικά με το έθνος-κράτος στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, μέσω του ρόλου της κουλτούρας και της πολιτισμικής ταυτότητας. Πολύ πρόσφατα, οι κοινωνικές επιστήμες ανέπτυξαν έντονο ενδιαφέρον γύρω από την έννοια του συνόρου ως μία από τις βασικές κινητήριες μορφές διατήρησης ιδιαίτερων πολιτισμικών μορφωμάτων αλλά και διαπραγμάτευσης της μεγαλύτερης κοινότητας που ονομάζεται κράτος. Αυτό φαίνεται και από το ότι συχνά μία ενδεχόμενη κρίση στο σύνορο αυτόματα μετατρέπεται σε συνολική κρίση της πολιτικής και ιδεολογικής ηγεμονίας του κράτους. Υπό αυτό το πρίσμα το σύνορο αποτελεί ταυτόχρονα ένα τοπικό και ένα υπερ-τοπικό ή παγκόσμιο σύμβολο που διαρκώς μεταλλάσσεται, μετασχηματίζοντας και την υφιστάμενη μορφή των εθνών (Tunander, Baev & Einagel 1997). Τα ευρήματα του προγράμματος για τα σύνορα, δημιουργούν μία σειρά από νέα ερωτήματα αναφορικά με το ζήτημα της κατανόησης και αποσαφήνισης της σημασίας των συνόρων στις περιφερειακές ή νησιωτικές περιοχές. Η έρευνα γενικότερα διερεύνησε τις διαχρονικές μεταβολές των συνοριακών περιοχών κάτω από το πρίσμα του χωρικού και κοινωνικού αποκλεισμού, διερευνώντας ερωτήματα-ζητήματα σε ένα φάσμα που εκτείνεται από την γεωπολιτική μεχρι την τοπική κοινωνία με τα χαρακτηριστικά της και τις διάφορες κοινωνικές πολιτικές εκ μέρους των επίσημων φορέων για την αντιμετώπιση ειδικών προβλημάτων. Το κεντρικό ζήτημα που προέκυψε αφορά στον πολυδιάστατο χαρακτήρα των συνοριακών περιοχών στην περιφέρεια της Ευρώπης και των προσαρμογών και αντιλήψεων για τα σύνορα, που αναπτύσσονται σ αυτές. Οι αντιλήψεις παρουσιάζουν μια σειρά από αμφισημίες που δύσκολα αποκαλύπτονται (Λεοντίδου 2003). Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συγκριτική ανάλυση μεταξύ αυτών των περιοχών μέσα από το πρίσμα της μελέτης των αντιλήψεων και των νοημάτων που προσδίδουν οι άνθρωποι στις περιοχές αυτές. Στην παρούσα εισήγηση δείξαμε ότι διαφορετικές διαστάσεις όπως αυτή του αποκλεισμού και της άνισης ανάπτυξης διασυνδέονται με ζητήματα που έχουν να κάνουν τόσο με τις τοπικές οικονομίες, όσο και με τις τοπικές κουλτούρες και την αναζήτηση ή διαμόρφωση τοπικής ταυτότητας. Με αυτό το πρίσμα σε ερευνητικό ή ερμηνευτικό επίπεδο, δεν είναι αρκετό να αναφερόμαστε με γενικούς όρους σε απομονωμένες/ νησιωτικές περιοχές ή σε αποκλεισμένους πληθυσμούς, ούτε καν σε σύνορα της ΕΕ. Αντίθετα, θα πρέπει να μπορούμε να αποσαφηνίσουμε τις ιδιαίτερες και διαφορετικές μορφές προβλημάτων που εμφανίζονται σε κάθε τόπο και να ασκούμε χωροταξική, κοινωνική και οικονομική πολιτική με γνώμονα αυτές τις ιδιομορφίες. Βιβλιογραφία Λεοντίδου, Λ. 2003. Περιφερειακές ανισότητες, αμφισημίες και χωρο-κοινωνικοί αποκλεισμοί στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ειδική Έκδοση περιοδικού Τόπος, Γετίμης, Γ. & Καυκαλάς, Γ. (επιμ.), Χώρος και Περιβάλλον: Παγκοσμιοποίηση - Διακυβέρνηση - Βιωσιμότητα, (ΙΑΠΑΔ, Αθήνα): 17-24 Acherman, A. 1995. Schengen agreement and its consequences: the removal of border controls in Europe. Stampfli, Bern Agnew, J. 2001. How many Europes? The European Union, Eastward enlargement and uneven development. European Urban and Regional Studies, 8, 1: 29-38 Anderson, B. 1983. Imagined communities. Verso, London Anderson, M. 1996. Frontiers: Territory and State Formation in the Modern World. Polity, Oxford Blacksell, M. & Williams, A. (eds) 1994. The European challenge: Geography and development in the European Community. Oxford University Press 7

Brah, A. 1996. Cartographies of Diaspora. Routledge, London. Castells, M. 1997. The power of identity. Blackwell, Oxford Donnan, H. & Wilson, T.M. (eds) 1994. Border Approaches: Anthropological Perspectives on Frontiers. University Press of America, Maryland Donnan, H. & Wilson, T.M. 1999. Borders: Frontiers of Identity, Nation and State. Berg, Oxford Eva, F. 1999. International Boundaries, Geopolitics and the (Post)Modern Territorial Discourse. In Newman, D. (ed): 32-52 Fink, J., Lewis, G. & Clarke, J. (eds) 2001. Rethinking European Welfare: Transformations of Europe and Social Policy. Sage Publications & Open University, London Hudson, R. & Williams, A.M. (eds) 1999. Divided Europe: Society and territory. Sage, London Leontidou, L. 1999. Strategies of subsistence and resistance in European border cities. In Proceedings of the European socio-economic research conference, Session E: Facing poverty and social disadvantage. EC DG XII, Brussels 28-30.4.1999 Leontidou, L. & Afouxenidis, A. 1999. Boundaries of social exclusion in Europe. Ιn Hudson, R. & Williams, A.M. (eds): 255-268 Leontidou, L., Afouxenidis, A., Donnan, H., Matias Ferreira, V., Garcia-Lizana, A., Peraldi, X., Gasparini, A. & Zago, M., 2000. Border Cities and Towns: Comparative Historical Community Studies and Institutional Interviews on Social Exclusion. TSER, University of the Aegean REM Laboratory and EC RTD DG, Lesvos and Brussels Leontidou, L., Afouxenidis, A., Donnan, H., Garcia-Lizana, A., Gasparini, A., Gow, J., Matias Ferreira, V., Peraldi, X. & Zago, M., 2002. Border cities and towns: Causes of Social Exclusion in Peripheral Europe. European Commission Project Reports, Brussels, TSER SOE2-CT97-3048,127 σελίδες και στο διαδίκτυο: http://improvingser.sti.jrc.it/default/ Madanipur, A., Cars, G. & Allen, J. (eds) 1998. Social Exclusion in European cities: Processes, experiences and responses. Jessica Kingsley, London. McLuhan, M., Fiore, Q. 2001. War and Peace in the Global Village. Gingko Press, CA. Middlemas, K. 1995. Orchestrating Europe: the informal politics of the European Union 1973-1995. Fontana Press, London. Morley, D. & Robins, K. 1995. Spaces of Identity. Routledge, London. Newman, D. (ed) 1999. Boundaries, Territory and Postmodernity. Frank Cass, London O Brien, R. 1992. Global financial integration: The end of Geography. Pinter Publishers, London Paasi, A. 1999.Boundaries as Social Processes: Territoriality in the World of Flows. In Newman, D (ed): 69-88 Paasi, A. 2000. Territories, Boundaries and Consciousness. John Wiley & Sons, New York Said, E.W. 1978. Orientalism: Western conceptions of the Orient. Penguin, Harmondsworth. Tunander, O., Baev, P. & Einagel, V.I. (eds) 1997. Geopolitics in post-wall Europe. Sage, London Wilson, T. and Donnan, H. (eds) 1998. Border Identities: nation and state at international frontiers. Cambridge University Press, Cambridge. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ: Για την εξαιρετική τους συνεργασία τα χρόνια εκπόνησης του Προγράμματος TSER, που συντονίσαμε για το Πανεπιστήμιο Αιγαίου επί κεφαλής δικτύου 7 Πανεπιστημίων, ευχαριστούμε τους Hastings Donnan, Vitor Matias Ferreira, Antonio Garcia-Lizana, Xavier Peraldi, Alberto Gasparini, Moreno Zago. Είμαστε επίσης ευγνώμονες στο Γενικό Διευθυντή Έρευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Αχιλλέα Μητσό και στην Επιστημονική Διευθύντρια της Διεύθυνσης Ερευνών, Fadila Boughanemi, για τη διαρκή τους υποστήριξη και τις συμβουλές τους. Ευχαριστούμε πολύ και την Αμαλία Λογιάκη, που μετέφρασε κομμάτια από τη μελέτη αυτή για το παρόν άρθρο. 8