Η Ελλάδα στα σενάρια και τους οραματισμούς για τη μελλοντική Ευρώπη

Transcript

1 Η Ελλάδα στα σενάρια και τους οραματισμούς για τη μελλοντική Ευρώπη Γρηγόρης Καυκαλάς Ημερίδα «Χωρική Ανάπτυξη και Χωρικές Πολιτικές» ΕΜΠ 22 Μαρτίου 2010 Στρογγυλό Tραπέζι ΙΙΙ. Ο Νέος Ρόλος της Ελλάδας στον Ευρωπαϊκό, Μεσογειακό και Βαλκανικό Χώρο Νέες συνθήκες και νέοι ρόλοι: Oι ελληνικές πόλεις και περιφέρειες στο πλαίσιο μιας πολυκεντρικής προσέγγισης της Ευρώπης. Πολιτικές, σχεδιασμός

2 Οι εκθέσεις για το µέλλον της Ευρώπης Η εισήγηση στηρίζεται την ανάλυση και τις διαπιστώσεις δυο πρόσφατων εκθέσεων του προγράµµατος ESPON που δηµοσιοποιήθηκαν το Πρόκειται για τις εκθέσεις Territorial Futures: Spatial scenarios for Europe και Europe in the World: territorial evidence and visions. Επικουρικά λαµβάνεται υπόψη και το κείµενο The Territorial State and Perspectives of the European Union που αποτέλεσε τη βάση συζήτησης για την Εδαφική Ατζέντα της Ε.Ε.

3 Οι εκθέσεις για το µέλλον της Ευρώπης Οι εκθέσεις αυτές έχουν ως κύριο αντικείµενο τη διάγνωση των χωρικών ανακατατάξεων που είναι σε εξέλιξη και στόχο την εκτίµηση των µελλοντικών προοπτικών για τη χωρική οργάνωση της Ευρώπης. Η πρώτη έκθεση υιοθετεί µια περισσότερο µακροσκοπική οπτική προκειµένου να διερευνήσει τη σχετική θέση της Ευρώπης στο παγκόσµιο σύστηµα. Η δεύτερη έκθεση εστιάζει κυρίως στους µετασχηµατισµούς στο εσωτερικό της διευρυµένης Ε.Ε. αναδεικνύοντας τις χωρικές επιπτώσεις εναλλακτικών πολιτικών επιλογών και πιθανών διαδροµών.

4 Προσανατολισµός της εισήγησης Η εισήγηση σχολιάζει ειδικότερα τι επιφυλάσσουν για τη σχετική θέση και τη συµβολή της Ελλάδας οι δυο αυτές εκθέσεις. Ο σχολιασµός δεν έχει στόχο να αναπαράγει απλώς τα επιχειρήµατα και συµπεράσµατα αυτών των κειµένων αλλά να διατυπώσει ορισµένα κρίσιµα ερωτήµατα που αξίζει να απασχολήσουν περισσότερο τη σχετική επιστηµονική και πολιτική συζήτηση που διεξάγεται στην Ελλάδα.

5 Η έκθεση Territorial Futures: Spatial scenarios for Europe Η έκθεση αυτή υιοθετεί µια τριµερή προσέγγιση. Αρχικά σχηµατίζεται η µελλοντική εικόνα της Ευρώπης µε βάση τις υπάρχουσες τάσεις και χρονικό ορίζοντα το Στη συνέχεια εξετάζεται η µελλοντική εικόνα κάτω από δυο διαφορετικές υποθέσεις ή σενάρια. Στο πρώτο σενάριο η εικόνα διαµορφώνεται από την πολιτική επιλογή µιας Ευρώπης ανταγωνιστικής σε παγκόσµιο επίπεδο. Στο δεύτερο σενάριο η εικόνα της Ευρώπης σχηµατίζεται κάτω από τη σαφή προτεραιότητα της οικονοµικής, κοινωνικής και εδαφικής συνοχής.

6 Το σενάριο των τάσεων

7 Το σενάριο των τάσεων Εξετάζονται οι τάσεις σε ορισµένα κεντρικά ζητήµατα όπως ο πληθυσµός, το εισόδηµα, η πρόβαση, η κλιµατική αλλαγή, τα δίκτυα πόλεων και η ύπαιθρος. Το σενάριο των τάσεων διαµορφώνει µια εικόνα του ευρωπαϊκού χώρου σύµφωνα µε την οποία η κεντρική περιοχή (το λεγόµενο Πεντάγωνο) επεκτείνεται κατά µήκος των βασικών διευρωπαϊκών αξόνων µεταφοράς προς πολλές κατευθύνσεις αφήνοντας όµως πολλές άλλες περιοχές σε σχετικά δυσµενέστερη θέση.

8 Το σενάριο των τάσεων Οι περιοχές που θα υποστούν τις µεγαλύτερες πιέσεις είναι οι αγροτικές και σχετικά αποµακρυσµένες ή αποµονωµένες περιοχές οι οποίες δεν διαθέτουν κάποια ειδικά πλεονεκτήµατα (πχ. φυσικούς πόρους, τουριστικό δυναµικό, κλπ.). Πολλές περιοχές της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης ανήκουν στην κατηγορία αυτή. Οι περιοχές του ευρωπαϊκού νότου θα αντιµετωπίσουν πιέσεις, λόγω γεωµορφολογίας και πολιτιστικού αποθέµατος, ενώ παράλληλα διαθέτουν κάποιες διεξόδους κυρίως στον τουρισµό και την προσέλκυση συνταξιούχων. Παράλληλα αντιµετωπίζουν και αυξηµένους κινδύνους φυσικών καταστροφών.

9 Το σενάριο της ανταγωνιστικότητας

10 Το σενάριο της ανταγωνιστικότητας Το σενάριο βασίζεται σε µια πολιτική στροφή προς την προώθηση της ανταγωνιστικότητας. Αυτή η στροφή συνεπάγεται πολιτικές όπως: έµφαση στη διεύρυνση και την αγορά, περιορισµό των διαρθρωτικών πόρων του ΕΤΠΑ και των ενισχύσεων της ΚΑΠ, αύξηση των πόρων στις νέες τεχνολογίες και τις υποδοµές ενίσχυσης των εξαγωγών, ιδιωτικοποίηση των δηµόσιων υπηρεσιών, προσανατολισµό των δηµόσιων επενδύσεων στην αγορά, διεύρυνση της µετανάστευσης και της αγοράς εργασίας, περιορισµένα µέτρα προστασίας έναντι περιβαλλοντικών κινδύνων µε όρους οικονοµικής αποτελεσµατικότητας και ανταποδοτικότητας.

11 Το σενάριο της ανταγωνιστικότητας Οι πιθανές χωρικές συνέπειες αυτού του σεναρίου είναι η εντονότερη συγκέντρωση των δραστηριοτήτων και ο περιορισµός της επέκτασης του κεντρικού πυρήνα. Πολύ περισσότερες περιοχές θα βρεθούν εκτός των δυναµικών τάσεων ανάπτυξης και θα κινδυνεύουν µε περιθωριοποίηση, ενώ οι κεντρικές περιοχές θα υποστούν εντονότερες τις πιέσεις της κοινωνικής πόλωσης. Οι περιοχές µε ειδικά χαρακτηριστικά, όπως του εωρωπαϊκού νότου δεν θα βρεθούν σε πολύ διαφορετική κατάσταση από ότι στο σενάριο των τάσεων.

12 Το σενάριο της ανταγωνιστικότητας Γενικότερα οι αποκλίσεις από το σενάριο των τάσεων εντοπίζονται κυρίως στα εξής: η γήρανση του πληθυσµού περιορίζεται, η οικονοµική µεγέθυνση βελτιώνεται, η πόλωση και οι κοινωνικές συγκρούσεις εντείνονται, οι µητροπόλεις και οι µεγάλες αστικές συγκεντρώσεις ευνοούνται και επεκτείνονται, οι περιβαλλοντικές πιέσεις αυξάνονται και οι µειονεκτικές περιοχές υφίστανται µεγαλύτερους κινδύνους.

13 Το σενάριο της συνοχής

14 Το σενάριο της συνοχής Το σενάριο βασίζεται σε µια πολιτική στροφή προς την προώθηση της συνοχής. Αυτή η στροφή συνεπάγεται πολιτικές όπως: έµφαση στην εµβάθυνση και την πολιτική συνεργασία, διεύρυνση των διαρθρωτικών πόρων των Ταµείων, περισσότερες και πιο αποκεντρωµένες δηµόσιες επενδύσεις, περιορισµός της µετανάστευσης, ενίσχυση εναλλακτικών µορφών ενέργειας, προτεραιότητα στις λιγότερο αναπτυγµένες περιοχές, ισχυρή προστασία του περιβάλλοντος, υποστήριξη της πολυ-επίπεδης διακυβέρνησης.

15 Το σενάριο της συνοχής Οι πιθανές χωρικές συνέπειες αυτού του σεναρίου είναι η εντονότερη διάχυση των δραστηριοτήτων και η επέκταση του κεντρικού πυρήνα προς µια περισσότερο πολυκεντρική οργάνωση. Ανάπτυξη νέων περιοχών συνεργασίας και ολοκλήρωσης εκτός Πενταγώνου. Αν και αρκετές περιοχές θα βρεθούν εκτός των δυναµικών τάσεων ανάπτυξης πολλές θα αποφύγουν την περιθωριοποίηση. Οι περιοχές µε ειδικά χαρακτηριστικά, όπως του ευρωπαϊκού νότου δεν θα βρεθούν σε πολύ διαφορετική κατάσταση από ότι στο σενάριο των τάσεων αν και ενδεχόµενα θα ωφεληθούν από την ενσωµάτωση τους σε νέες ζώνες ολοκλήρωσης.

16 Το σενάριο της συνοχής Γενικότερα οι αποκλίσεις από το σενάριο των τάσεων εντοπίζονται κυρίως στα εξής: περισσότερο ισορροπηµένη κατανοµή πληθυσµού, µικρότερη αλλά καλύτερα κατανεµηµένη οικονοµική µεγέθυνση, χαµηλότερη ανταγωνιστικότητα των µητροπόλεων αλλά περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης των µεσαίων πόλεων, προώθηση της ισότιµης πρόσβασης σε περισσότερες περιοχές, ενσωµάτωση περισσότερων κοινωνικών οµάδων στην αγορά εργασίας, περισσότερες ευκαιρίες σε αγροτικές περιοχές λόγω διαφοροποίησης, ισχυρή προστασία των φυσικών πόρων και της πολιτιστικής κληρονοµοµιάς.

17 Η θέση της Ελλάδας στα σενάρια Τα σενάρια για τη µελλοντική οργάνωση του ευρωπαϊκού χώρου δεν φαίνεται να διαφοροποιούν τη σχετική θέση της Ελλάδας. Το γεγονός αυτό σηµαίνει ενδεχόµενα ότι η Ελλάδα δεν χρειάζεται να αναµειχθεί έντονα στις διαπραγµατεύσεις για το σχεδιασµό των πολιτικών για τη µελλοντική Ευρώπη, αφού έχει σταθερό ισοζύγιο κόστους-οφέλους σε όλες τις εκδοχές ακόµα και στο do-nothing σενάριο. Αυτή η κατάσταση αντανακλά εν µέρει τη σχετική γεωγραφική και γενικότερη απόσταση της Ελλάδας από το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Από την άλλη µεριά τα σενάρια είναι εξόχως µακροσ-σκοπικά και δεν εστιάζουν σε δευτερογενείς επιπτώσεις και αναδιαρθρώσεις που προκύπτουν από τις γενικές τάσεις. Εστιάζοντας ειδικότερα στην Ελλάδα µπορούµε να καταγράψουµε στον παρακάτω πίνακα τις διαφορετικές συνέπειες των πρωτογενών και κάποιων δευτερογενών επιδράσεων συγκρίνοντας τα δυο διαφορετικά σενάρια:

18 Η θέση της Ελλάδας στα σενάρια ΣΕΝΑΡΙΟ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Αύξηση της απόστασης από το ισχυρό ευρωπαϊκό κέντρο Περιορισμός χρηματοδότησης λόγω συρρίκνωσης των διαρθρωτικών πόρων Μεγαλύτερη οικονομική αποκλιση λόγω χαμηλής ανταγωνιστικότητας της χώρας Μεγαλύτερη εσωτερική πόλωση του δικτύου των οικισμών ανάμεσα κυρίως την Αθήνα και δευτερευόντως τη Θεσσαλονίκη και την υπόλοιπη χώρα Ένταση προβλημάτων που συνδέονται με τη λειτουργία της Ελλάδας ως πύλη εισόδου μεταναστών Περαιτέρω απομόνωση ορεινών και απομονωμένων περιοχών Αύξηση των πιέσεων στις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές λόγω τουρισμού Επιδείνωση των κινδύνων και των επιπτώσεων από φυσικές καταστροφές και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής λόγω περιορισμού των σχετικών πολιτικών Εκτροπή της προσπάθειας δημοσίων επενδύσεων σε υποδομές και εξυπηρετήσεις προς τις ανάγκες τουριστών και συνταξιούχων ΣΕΝΑΡΙΟ ΣΥΝΟΧΗΣ Μείωση της απόστασης από το ισχυρό ευρωπαϊκό κέντρο Περισσότερες ευκαιρίες χρηματοδότησης από διαρθρωτικούς πόρους Σχετική οικονομική σύγκλιση λόγω μικρότερης συνολικής ανάπτυξης της Ε.Ε. Μικρότερη πόλωση και προοπτικές για ισόρροπη ανάπτυξη του δικτύου των πόλεων Ένταση προβλημάτων που συνδέονται με τον έλεγχο εισόδου μεταναστών Περιθώρια πολιτικών άρσης της απομόνωσης ορεινών και απομονωμένων περιοχών Αύξηση των πιέσεων στις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές λόγω τουρισμού Μεγαλύτερη δυνατότητα αντιμετώπισης των κινδύνων και των επιπτώσεων στο περιβάλλον Καλύτερη κατανομή δημοσίων επενδύσεων σε εξυπηρετήσεις και υποδομές Προοπτικές δημιουργίας μιας ευρύτερης ζώνης συνεργασίας και ολοκληρωσης της ΝΑ Ευρώπης

19 Η έκθεση Europe in the World: territorial evidence and visions THE CONTINENT VISION: προς μια προστατευμένη και κλειστή ήπειρο THE CENTRE-PERIPHERY VISION: προς ένα ασύμμετρο Ευρω-Μεσογειακό σχηματισμό

20 Η ευρωπαϊκή ήπειρος Στην εκδοχή της κλειστής ευρωπαϊκής ηπείρου η Ελλάδα θα ωφεληθεί προσωρινά από προγράµµατα διαρθρωτικής υποστήριξης, από τον ενιαίο σχεδιασµό των βασικών διευρωπαϊκών δικτύων και υποδοµών, την εισροή επενδύσεων που θα αναζητούν περιοχές χαµηλού κόστους εντός της Ε.Ε. και από την εξασφάλιση των ευρωπαϊκών συνόρων. Σε δεύτερο χρόνο θα χάσει τα πλεονεκτήµατα της διαµεσολάβησης ως πύλης εισόδου ανάµεσα στις γειτονικές χώρες και το αναπτυγµένο ευρωπαϊκό κέντρο και θα αποµονωθεί ως µια από τις σχετικά λιγότερο προσβάσιµες περιοχές µια γηράσκουσας Ευρώπης-φρούριο.

21 Η ευρω-µεσογειακή ζώνη Στην εκδοχή µιας Ευρω-Μεσογειακής ζώνης ολοκλήρωσης η Ελλάδα θα ωφεληθεί από την αναπτυξιακή δυναµική της ευρύτερης περιοχής της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας και θα µπορέσει να παίξει ρόλο παροχής υπηρεσιών και προϊόντων σε µια βάση που θα είναι πιο κοντά στις δικές της τεχνολογικές ικανότητες και επίπεδα ανταγωνιστικότητας. Τα αρνητικά αυτής της δυναµικής για την Ελλάδα θα είναι οι αυξηµένες περιβαλλοντικές πιέσεις στη Μεσόγειο αλλά και οι έντονες µεταναστευτικές πιέσεις µεταναστών χαµηλής ειδίκευσης κυρίως από τις εκτός ΕΕ Μεσογειακές χώρες.

22 THE ARCHIPELAGO VISION: προς εντεινόμενες χωρικές ανισότητες THE REGIONAL VISION: προς μια στρατηγική περιφερειακής ουγκρότησης

23 Το ευρωπαϊκό Αρχιπέλαγος Στη λογική ενός ευρωπαϊκού Αρχιπελάγους οι µεγάλες µητροπολιτικές συγκεντρώσεις θα διεθνοποιηθούν περαιτέρω και θα διασυνδεθούν σε ένα παγκόσµιο πλέγµα ανταγωνιστικών κέντρων µε αποτέλεσµα να αυξηθεί η ενδο-ευρωπαϊκή πόλωση, να συρρικνωθούν τα περιθώρια διαρθρωτικής χρηµατοδότησης των λιγότερο αναπτυγµένων περιοχών και να χαθούν τα όποια πλεονεκτήµατα έχουν οι περιφερειακές πόλεις. Στην Ελλάδα θα διασωθεί πιθανώς η Αθήνα αλλά µε αυξηµένες κοινωνικές πιέσεις, ενώ παράλληλα θα έχουν αποσταθεροποιηθεί οι γειτονικές οικονοµίες και δεν θα παρέχουν ικανοποιητικές διεξόδους εξαγωγής προϊόντων και υπηρεσιών.

24 Η περιφερειακή συνεργασία Η συγκρότηση µιας ολοκληρωµένης περιφερειακής συνεργασίας θα επιτρέψει τη δηµιουργία σχέσεων συνεργασίας και συµπληρωµατικότητας µε τις γειτονικές χώρες και τη δηµιουργία πλαισίων συµφωνίας σε µια σειρά από κρίσιµους τοµείς όπως είναι η µετανάστευση, η ενέργεια, το περιβάλλον, κλπ. Με την εκδοχή αυτή η Ευρώπη γίνεται ισχυρότερος παγκόσµιος παίκτης, ενώ οι γειτονικές χώρες αντλούν τα οφέλη µιας ουσιαστικής ενσωµάτωσης σε µια διευρυµένη περιφερειακή συνεργασία. Η Ελλάδα λόγω γεωγραφικής θέσης θα κληθεί να αναλάβει αυξηµένο ρόλο για τη συγκρότηση της ζώνης συνεργασίας στην ευρύτερη περιοχή της.

25 Συνθετικά συµπεράσµατα για την Ελλάδα Σε µια τόσο µακροσκοπική θεώρηση οι ευστοχίες είναι εξίσου πιθανές µε τις αστοχίες και οι αρχικές εκτιµήσεις θα πρέπει να επανεξεταστούν πριν θεωρηθούν σταθερές για τη διαµόρφωση των κατάλληλων πολιτικών επιλογών και στρατηγικών προτεραιοτήτων. Θα µπορούσε ωστόσο κανείς να αντιπαραθέσει δυο πιθανές συνθέσεις των εσωτερικών και εξωτερικών σεναρίων για την Ευρώπη από την ιδιαίτερη σκοπιά της Ελλάδας.

26 Συνθετικά συµπεράσµατα για την Ελλάδα Στη πρώτη περίπτωση όπου δίνεται προτεραιότητα στην ανταγωνιστικότητα και σε λογικές τύπου Αρχιπελάγους, η Ελλάδα καθίσταται ένας ανασφαλής, αδύναµος και λιγότερο αναπτυγµένος κρίκος σε µια Ευρώπη πολωµένη αν και διεθνώς ανταγωνιστική. Τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα της χώρας θα την οδηγήσουν σε µια οικονοµία υπηρεσιών εξυπηρέτησης τουριστών και συνταξιούχων που θα προέρχονται από τις περισσότερο αναπτυγµένες περιοχές της Ευρώπης.

27 Συνθετικά συµπεράσµατα για την Ελλάδα Στη δεύτερη περίπτωση η έµφαση στη συνοχή και τη διευρυµένη συνεργασία είτε της Ευρω-Μεσογειακής ζώνης είτε µιας ευρύτερης περιφερειακής συνεργασίας θα επιτρέψει στην Ελλάδα να σταθεροποιηθεί, αφού πρώτα περάσει µέσα από εντάσεις εσωτερικών και εξωτερικών πιέσεων, ώστε να αναλάβει ρόλους διαµεσολάβησης στην οργάνωση σηµαντικού µέρους της ζώνης περιφερειακής συνεργασίας η οποία θα έχει πολλαπλά οφέλη για όλες τις συµµετέχουσες χώρες.