SYMPOSIUM ΟΝ OSTEOPOROSIS

, GR ISSN 00 19-0950 M HNIA IA Ε ΚΔΟΣ Η ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩ Ν ΜΑΊΌΣ 1987 ΤΟΜΟΣ 5 1 Τ Ε ΥΧΟΣ 5 Ά ρθρα σύνταξης Edίtorials ΓΙΩΤΗΣ Ξ: Η οστεοπόρωση. Ένα σύγχρονο ιατρικό πρόβλημα 439 YOτJS Χ: Osteoporosίs: Α modern medical problem affectίng publίc healt h 439 ΓΡΑΠΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ : ΟΗΕΟΠΟΡΩΣΗ SYMPOSIUM ΟΝ OSTEOPOROSIS ΔΟΝΤΑΣ ΑΣ: Οστεοπόρωση. Οικονομικές και κοινω νικές πλευρές 443 DONTAS AS: Osteoporosis: Economic and social aspects 443 Λ ΥΡΠΗΣ ΓΠ, ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Δ, ΚΥΡΠΣΗΣ Γ, τσεκου ΡΑ Μ, ΓΡΙΒΑΣ ΘΒ: Η έκταση του προβλήματ ος της ι YRΠIS GP, /OAK/M/0/S Ο, KYRΠS/S G, TSEKOURA Μ, GRIVAS ThB: The ρroblem of osteoρorosίs in οστεοπόρωσης στην Ελλάδα. Παράγοντες κινδύ νου, κοινωνικό και οικονομικό κόστος 455 Greece. Risk factors and ίts f ί nancίal and socίal cost 455 ΒΑΓΕΝΑΚΗΣ ΑΓ: Ο ρόλος της ποροθορμόνης στην παθογένεια της πρωτοπαθούς οστεοπόρωσης ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ Α: Οστεοπενίο σε αλκοολικούς 465 468 VAYENAKIS Α: The role of parathyroίd hormone ίn the pathogenesis of ρrίmarγ osteoporosίs AVRAM/0/S Α: O s teo penίa ίn alcoholics 465 468 ΤΟΛΗΣ Γ: Η φ ύσ η και η θεραπεία το υ οστεοπορωτι κού συνδρό μου 47 1 TOL/S G: Nature and treat ment of the osteoporot ic sγ ndrom e 4 71 Λ ΥΡΠΗΣ ΓΠ, ΜΠΟΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Β, ΖΟΛΙΝΔΑΚΗ Μ: Θεραπε ί α της μετε μμ ηνοπ ου σ ιο κής οστεοπόρωσης με κυκλική χορ ήγ ηση φω σφόρου, καλσιτον ίν ης και ασβ εστίου 487 ι YRΠIS GP, BOUROPOULOU V, Z OLINDAKI Μ: Α rotational scheme of coherence therapy for osteoporosis 487 Ανασκοπήσεις Reνiews ΤΖΑΡΔΗΣ Π : Βαριά λοίμωξη μετά οπό σπλην ε κτομή 493 TZARDIS Ρ: Oνerwhelmίng postsp lenectomγ infec tίo n 4 93 Ερευνητικές εργασίες Origiηaι papers ΓΡΙΒΑΣ ΘΒ, ΝΤΟΥΝΗΣ Ε, ΚΥΡΠΣΗΣ Γ, Λ ΥΡΠΗΣ Γ: Μήκη ποδιού σε πα ιδιά ηλικίας 2-12 χρ όνων πληθυσμ ι ακού δ είγ ματος περ ι οχών Α θηνών 501 GR/VAS ΤΒ, DOUNJS Ε, K YRΠS I S G, L YRΠ/S G: Lengths οι the foot ίn ch ί ldr en 2-12 yea rs of age. Sample from the area of Athens 501 Ενδιαφέρουσες περιπτώσεις case reports ΠΕΤΡΑΚ/11 Κ, ΙΩΑΝΝΙΔ Ο Υ-Μ Ο ΥΖΑ ΚΑ Λ, Α ΓΝΑΝ ΤΗ ΝΙ : Αδενολίπωμα το υ μαστού PETRAKI Κ, IOANNIDOU-MOUZAKA L, AGNANτJS NJ: Breast adenolipoma 507 Επίκαιρα θέματα Aηnotations ΑΣΗΜΗΣ Ν: Είναι ανατάξιμη η χρόνια κυκλοφορική α νεπάρκε ια του περιοδικού ι ατρ ικού τ ύπ ου; 509 ASIMIS Ν: Can we so lν e the problem of cίrc ula torγ ίn s uffίc ί en c γ of the periodicals? 509 IATPOTEK 511 IATROTEK 51 1 ΜΑΥ 1987 VOL U M E 5 1 Νο 5

IATP/KH 51, 1987 ΓΡΑΠΤΟ ΣΥΜΠΟΣ/0: ΟΣΤΕΟΠΌΡΩΣΗ 455 Η έκταση του προβλήματος της " οστεοπορωσης στην Ελλάδα ΠαράγοντΕς κινδύνου, κοινωνικό και οικονομικό κόστος Γ.Π. Λυρίτης, Δ. Ιωακειμίδης, Γ. Κυρίτσης, Μ. Τσεκούρα, Θ.Β. Γρίβας Περίληψη: Στην εργασία αυτή παρουσιάζονται στοιχεία σχετικά με τη συχνότητα της οστεοπόρωσης στην Ελλάδα, τους παράγοντες κινδύνου που Προδιαθέτουν σε αυτή και τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις που συνεπάγονται τα από την οστεοπόρωση προκαλούμενο κατάγματα σε υπερήλικες. Για τη μελέτη του κόστους (κοινωνικού και οικονομικού) της οστεοπόρωσης μελετήθηκαν 534 άτομα με κάταγμα της περιοχής του ισχίου, που νοσηλεύθηκαν στην Ορθοπεδική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Νοσοκομείο Ατυχημάτων. Για τη θεραπεία τους απαιτήθηκαν 16052 η μέρες νοσηλείας. Παρόλη την επιμελημένη ιατρική και νοσηλευτική φροντίδα 6, 55% των ασθενών αυτών πέθαναν κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους, υπολογίζεται δε ότι το ποσοστό αυτό φθάνει το 1 5% σε διάστημα δύο μηνών μετά την έξοδό τους από το νοσοκομείο. Το οικονομικό κόστος της νοσηλείας των ατόμων αυτών έφθασε τα 300.000.000 δραχμές. Για τη μελέτη της οστεοπόρωσης στην Ελλάδα, εξετάσθηκαν 2 3 71 ηλικιωμένοι ( 1 200 άνδρες και 1 1 71 γυναίκες) ηλικίας μεγαλύτερης των 60 ετών. Όλοι ήταν /.lέλη των Κέντρων Ανοικτής Περίθαλψης Ηλικιωμένων (ΚΑΠΗ), από διάφορα σημεία του Ελληνικού χώρου. Μελετήθηκαν πολλές παράμετροι σχετικές με την εκδήλωση της οστεοπόρωσης και έγιναν ορισμένες aνθρωπομετρικές έρευνες (βάρος, κύφωση, ύψος ορθίου, ύψος καθημένου). Με βάση το δελτίο ταυτότητας υπολογίσθηκε η απώλεια ύψους ορθίου των ατόμων αυτών. Απώλεια αναστήματος μεγαλύτερη των 4 CΠ1 θεωρήθηκε ενδεικτική οστεοπόρωσης, μετά τον αποκλεισμό παθήσεων, που οδηγούν επlσης σε απώλεια αναστήματος. Βρέθηκε ότι το 1 5% των ατόμων αυτών είχε απώλεια ύψους ορθίου μεγαλύτερη των 4 CΠ1. Μεταξύ αυτών οι γυναίκες (19,2%) ήταν πολύ περισσότερες από τους άνδρες (11,4%). Επίσης μελετήθηκαν οι προδιαθεσικοί παράγοντες που βοηθούν στην ανάπτυξη της οστεοπόρωσης. Σπουδαιότερος βρέθηκε ότι είναι η πρόωρη εμμηνόπαυση. Η συχνότητα της οστεοπόρωσης, όπως εκφράζεται με τον αριθμό των καταγμάτων της γεροντικής κυρίως ηλικίας, αυξάνει συνεχώς κατά τα τελευταία 30 χρόνια (Gallagher et al 1980, Lawton et al 1983, Wallace 1983, Lindsay et al 1 984, Zetterberg et al 1 984, Bengner and Johnnell 1985, Falch et al 1985, Hedlυnd et al 1985, Bengner et al 1986). Είναι επομένως λογικό, με την αύ - Ερευ νητικό Κέ ντρο Ορθοπεδικής Κλι νικής Πα νεπιστημίου Αθηνών «Θ. Γαροφαλίδης». ξηση αυτή των οστεοπορωτικών καταγμάτων να διογκώνεται και το κοινωνικοοικονομικό κόστος της ιατρικής αντιμετώπισης και νοσηλείας των καταγματιών αυτών (Jensen et al 1980, Owen et al1980). Σύμφωνα με τους Lindsay et al (1984) το κόστος της θεραπείας των καταγμάτων του άνω άκρου του μηριαίου οστού στις ΗΠΑ το έτος 1970 ήταν 0,5 δισεκατομμύρια δολλάρια, το έτος 1 980 έφθασε τα 1,2 δισεκατομμύρια δολλάρια, υπολογίζεται δε ότι το έτος 2000 θα υπερβεί τα 1 Ο δισεκα τομμύρια δολλάρια. Εκτός από το οικονομικό κόστος,

456 ΓΡΑΠΤΟ ΣΥΜΠΟΣ/0 : ΟΣτΕΟΠΟΡΩΣΗ IATPIKH τα κατάγματα αυτά προκαλούν αυξημένη θνησιμότητα κατά τη γεροντική ηλικία (Simons and Limbosch 1969, Crane and Kerneck 1983, Holmberg et al 1986) και κοινωνικά προβλήματα, λόγω της προκαλούμενης αναπη ρίας. Η διερεύνηση της αιτιοπαθογένειας της οστεοπό ρωσης, των προδιαθεσικών παραγόντων (risk factors), που συμβάλλουν στην αύξηση της συχνότητάς της, καθώς και η ανεύρεση θεραπευτικών μεθόδων, που να αναστέλλουν την εμφάν ι ση οστεοπορωτικών καταγμάτων, αποτελούν πεδίο εκτεταμένης έρευνας στο διεθνή χώρο. Η σοβαρότητα του προβλήματος της οστεοπόρωσης δεν είναι η ίδια σε όλες τις περιοχές του κόσμου. Είναι γνωστό ότι φυλετικοί παράγοντες επηρεάζουν την εμφάνιση της νόσου (Bollet et al 1965, Stryd et al 1978). Στον Ελληνικό χώρο έχει μελετηθεί η φυσιολογική απώλεια οστικής μάζας με την πάροδο της ηλικίας (Ίκκος και συν 1972) χωρίς να συσχετισθούν τα ευρήματα με την ύπαρξη οστεοπόρωσης, πρόσφατα δε ερευνήθηκε η συ χνότητα οστεοπόρωσης στον Ελληνικό πληθυσμό (Lyritis et al 1986). Υπάρχουν μελέτες σχετικές με τις μεταβολές της οστικής μάζας σε άλλες παθήσεις που συνοδεύ ονται από οστεοπενία (Μουντοκαλάκης και συν 1973, Χατζηγιαννάκης και συν 1973, Βασιλόπουλος κα ι Παπαστεφάνου 1978, Λιακάκος και συν 1973, Κάλος και συν 1980) καθώς επίσης και στην παιδική ή νεαρή ηλικία ή σε μικρές ομάδες ατόμων (Lapatsanis et al 1971, Νικολόπουλος και Αλεξόπουλος 1974, Λιβαδάς και συν 1975, Κάλος και συν 1979). Λίγες αναφορές έχουν γί νει στη συχνότητα των οστεοπορωτικών καταγμάτων στην Ελλάδα (Λυρίτης και συν 1984). Στην εργασία αυτή γίνεται αναφορά στη συχνότητα των οστεοπορωτικών καταγμάτων στην Ελλάδα, στη συχνότητα της οστεοπόρωσης και των παραγόντων κινδύνου που προδιαθέτουν στο νόσημα αυτό στον Ελληνι κό χώρο, καθώς και στο κοινωνικό και οικονομικό κόστος που συνεπάγονται. Υ ΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ Στην εργασία συμπεριλήφθηκαν δύο μεγάλες πληθυσμια κ ές ομάδες. Στην πρώτη μελετήθηκαν όλες οι εισαγωγές στην Πα νεπιστημιακή Ορθοπεδική Κλινική του Νοσοκομείου Ατυχημά των τα έτη 1982 και 1983, με κάταγμα της περιοχής του άνω άκρου του μηριαίου οστού. Συνολικά 534 άτομα μελετήθηκαν έτσι, ως προς τον τύπο του κατάγματος, τη μορφή της βίας που προκάλεσε το κάταγμα, το φύλο, την ηλικία, το χρόνο παρα μονής στο νοσοκομείο, τη θνητότητα κατά το χρόνο της νοση λείας τους καθώς και στη διάρκεια του πρώτου διμήνου από τη ν έξοδό τους από το νοσοκομείο και τέλος το κόστος της νοση λείας τους κ αι το υπολογιζόμενο κόστος (οικιακής νοσηλεύτριας, φυσιοθεραπείας, ημεραργιών συγγενών με σκοπό την παρακο λούθηση των ασθενών κ. λπ. ) κατά τη διάρκεια του πρώτου δι μήνου της παραμονής τους στο σπίτι. Στη δεύτερη ομάδα πληθυσμού συμπεριλήφθηκαν 2371 άτο μα από διάφορα σημεία του ελληνικού χώρου, ηλικίας μεγαλύτερης των 60 ετών. Όλοι ήταν μέλη των ΚΑΠΗ. 1200 ήταν άνδρες και 11 71 γυ ν αίκες. Στην εικόνα 1 φαίνεται η κατανομή των ατόμων κατά περιοχές της χώρας. Όλα τα άτομα είχαν συλλ εχθεί τυχαία από το σύνολο των ΚΑΠΗ. Για την ακρίβε ι α ΕΙΚΟΝΑ 1. Κα τα νο μή τ ου π ληθυσ μι α κού δε ίγ ματ ος κ ατ ά δ ιάφ ο ρε ς π ε ρι οχ έ ς τ ης Ε λλάδας. συμπεριλήφθηκα ν ό λα τα άτομα που προσήλθαν στα ΚΑΠΗ κατά τ ην περίοδο της έρευνας. Απαντήθηκε έ ν α εκτενές ερωτη ματολόγιο, όπο υ γινόταν έλεγχος του γενικο ύ ιστορικού των ατόμων, των υγιεινοδιαιτητικών συνηθειών τους, της κοινωνι κής και οι κ ονομικής το υ ς κατάστασης και έγινε aνθρωπομετρι κός έλεγχος. Για την ακρίβεια το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε 106 παραμέτρους, που χωρ ί ζονταν στις α κόλουθες ενότητες : Ατομικό αναμνηστικ ό ( 1 Ο ερωτήσεις), χ ρήση φαρμάκων ( 11 ερωτήσεις), κατάγματα οστών ( 1 3 ερωτήσεις), παθολογικά προβλήματα (8 ερωτήσεις), τρόπος ζωής (6 ερωτήσεις), γυναι κ ο λογικό ιστορικό (7 ερωτήσεις), ανθρωπομετρική έρευνα (9 με τρήσεις), αξιολόγηση του πόνου και τω ν παραμορφώσεων (27 ερωτήσεις), εκτίμηση της κινητικής δραστηριότητας (6 ερωτή σεις). Τα ερωτηματολόγια συμπληρώθη καν από τις επισκέπτριες των ΚΑΠΗ, επιδιώχθη κ ε δε να υπάρχει σταθερή μεθοδολο γ ία στις aνθρωπομετρικ έ ς έρευνες. Οι μετρήσεις περιλάμβαναν το σωματικό βάρος, το ύψος σε όρθια και σε καθ ι στή θέση, το ανά στημα της ταυτότητας, την κύφωση, τη σκολίωση, την περ ί με τρο του θωρακικού κλωβού σε βαθιά εισπνοή και σε βαθιά ε κ πνοή. Τα ύψη ορθίου και καθημένου μετρούνταν χ ωρίς υποδή ματα κ αι με σταθερό αναστηματόμετρο. Η κ ύφωση μετριόταν σε όρθια στάση με τη χρήση ειδικής εύ κ αμπτης ράβδου που δια μορφώνονταν ανάλογα με το σχήμα της σπονδυλ ι κής στήλης. Η καμπύλη που λαμβανόταν μετατρεπόταν σε ένα απόλυτο αριθ μό, όπως φαίνεται σχηματικά στην εικόνα 2. Στο ερωτηματο λόγιο σημειωνόταν επ ί σης το αναγραφόμενο στο δελτίο ταυ τότητας ανάστημα των ατόμων. Με βάση τη διαφορά του μετρούμενου αναστήματος και του αναγραφόμενου στο δελτίο της ταυτότητας υπολογιζόταν η απώλεια αναστήματος. Η μέτρη ση αυτή, αν και πιθανολογεί σχετικό λάθος στην εκτίμηση της απώλειας ύψους, νομ ί ζουμε ότι είναι χ ρ ήσιμη και στη συγ κε κριμένη περίπτωση αξι ό πιστη, επειδή όλες οι ταυτότητες είχα ν ε κ δοθεί σε ηλικία μικρ ότερη των 50 ετών (οπότε δεν αναμενό ταν απώλεια αναστήματος) καθώς κ αι γιατί ο μεγάλος

ΙΑΤΡ/ΚΗ 51, 1987 ΓΡΑΠΤΟ ΣΥΜΠΟΣ/0 : ΟΣΤΕΟΠΌΡΩΣΗ 457 ι, D= ται η μεγάλη σημασία του κατάγματος του άνω άκρου του μηριαίου οστού στη λειτουργία των Ορθοπεδικών και Τραυματολογικών Κλινικών, όπως φαίνεται δε από την βιβλιογραφία, παρόμοιο πρόβλημα υπάρχει και στο διεθνή χώρο. Η θνητότητα των ασθενών, κατά την παραμονή τους στο νοσοκομείο έφθασε το 6,55% (35 πε ριπτώσεις). Μετά τη συμπλήρωση δύο μηνών από την έξοδό τους από το νοσοκομείο οι θάνατοι είχαν φθάσει το 15% των περιπτώσεων σε 80 τυχαίους ασθενείς από το σύνολο των 534, που μελετήθηκαν στο στάδιο αυτό. Το κόστος της νοσηλείας των 534 ασθενών υπολογίζεται ότι ξεπέρασε τα 300.000.000 δραχμές. Υπολογίσαμε συγκεκριμένα ότι τα άτομα αυτά είχαν ένα κλειστό νοσήλειο της τάξης των 12.000 δραχμών την ημέρα και ένα κόστος αποκατάστασης και φυσιοθεραπείας στο σπίτι τους του ύψους των 3.500 δραχμών την ημέρα. Από τα στοιχεία αυτά φαίνεται ότι το κόστος νοσηλείας κα ι αποκατάστασης των ασθενών με κάταγμα του άνω άκρου του μηριαίου οστού στην Ελλάδα είναι πολύ υψη λό και προσεγγίζει τα αναφερόμενα σε όλλες χώρες της Ευρώπης ποσά. Στην εικόνα 3 παρουσιάζεται η κατανο μή των 534 ασθενών κατά την ηλικία και φύλο. Φαίνεται ότι μετά την ηλικία των 60 ετών παρατηρε ί ται αύξηση της συχνότητας των καταγμάτων. Συγκεκριμένα μόνο 83 ασθενείς είχαν ηλικία μικρότερη των 60 ετών, ενώ τα υπόλοιπα άτομα χαρακτηρίζονται σαν ηλικιωμένα. ΕΙΚΟΝΑ 2. Μέθοδος υ πολ ο γισμ ο ύ το υ βαθμο ύ κύ φωση ς. Με τη βοήθεια εύ κ αμ mης ράβδου, που διαμορφώνονταν ανάλογα με το σχήμα της σπονδυλική ς στήλης ( ΑΒ) υπολογιζόταν ο λό γος : D = _ι_ I αριθμός των εξετασθέντων ατόμων περιορίζει πολύ το πιθανό λάθος στο αναγραφόμενο ανάστημα του δελτίου ταυτότητας. Το ύψος σε καθιστική θέση χρησίμευσε στην ανεύρεση του πηλίκου ύψους ορθίου προς ύψος καθημένου, το οποίο επίσης α ναμένεται να μεταβάλλεται με την πρόοδο της οστεοπόρωσης. Το υλικό της μελέτης μελετήθηκε στατιστικά με τη μέθοδο της πολλαπλής εξάρτησης (multίple regression analγsis), καθώς και τις μεθόδους t-test και χ '. 100 50 Ο γυναίκες 8 άνδρες ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Α. Συχνότητα και κόστος των καταγμάτων του άνω άκρου του μηριαίου Για τη θεραπεία των 534 ασθενών με κάταγμα του ά νω άκρου του μηριαίου οστού χρειάστηκαν 16052 ημέ ρες νοσηλείας (μέσος όρος νοσηλείας 30 ημέρες). Εάν λάβουμε υπόψη ότι η Ορθοπεδική Κλινική του Πανεπι στημίου Αθηνών είχε, κατά την περίοδο της έρευνας, 1 00 συνολικά κρεβάτια, μπορούμε να πούμε ότι κατά μέσο όρο 2 1 κρεβάτια χρησιμοποιούνταν συνεχώς για ασθενείς με κάταγμα του άνω άκρου του μηριαίου οστού ή, με άλλα λόγ ι α, ότι εάν οι ασθενείς αυτοί νοσηλεύον ταν όλοι μαζί θα χρειάζονταν, μέσα σε δύο χρόνια, 1 60 συνεχείς ημέρες αποκλειστικής απασχόλησης του τμή ματος. Με τους αριθμούς αυτούς, νομίζουμε ότι τονίζε- EIKONA 3. 60 ΒΟ Κατανομή των 534 καταγμάτων της περιοχής του άνω άκρου του μηριαίου οστού, ανάλογα με την ηλι κί α κ αι το φύλο. Ενώ σε ηλι κία μέχρι 40 ετών υπερτερούν οι άνδρ ε ς, μετά από αυτή παρο υ σιάζεται απότομη αύξηση της συχν ότητας στις γ υν α ί κε ς, μεγ αλύτερη από την αντίστοιχη στους άνδρες. Η αύξηση αυτ ή ε ί ναι σημαντική μετά το 75ο έτος της ηλικίας κ αι αντιστοιχεί στην επ ί πτωση της οστεοπόρωσης 11 ( γεροντική οστεοπόρωση ).

458 ΓΡΑΠΤΟ ΣΥΜΠΟΣ/0 : ΟΣrΕΟΠΟΡΩΣΗ IATPIKH Από τον έλεγχο του βαθμού βίας, που προκάλεσε το κάταγμα, διαπιστώθηκε ότι στο 82% των 83 ατόμων ηλικίας κάτω των 60 ετών το κάταγμα οφειλόνταν σε τροχαίο ή σοβαρό ατύχημα. Αντίθετα, στα άτομα πάνω από 60 ετών (451 ασθενείς) μόνο στο 7% το κάταγμα ήταν αποτέλεσμα μεγάλης βίας, ενώ στο 93% οφειλόταν σε απλή πτώση. Στις περιπτώσεις αυτές (419 ασθενείς) το κάταγμα ήταν αποκλειστικά αποτέλεσμα προχωρημένης οστεοπόρωσης. Β. Συχνότητσ της οστεοπόρωσης στην Ελλάδα Όλα τα στοιχεία που αναφέρονται στο τμήμα αυτό της έρευνας, προέρχονται από τη μελέτη των 2371 ηλικιωμένων, μελών των ΚΑΠΗ διάφορων περιοχών της Ελλάδας. Για την εκτίμηση της συχνότητας της οστεοπόρωσης μελετήθηκαν οι παράμετροι: ( 1) απώλεια ύψους ορθίου. (2) Κύφωση. (3) Πηλίκο ύψους ορθίου προς ύψους καθημένου. (4) Συχνότητα των καταγμάτων του κάτω άκρου της κερκίδας. 1. Απώλεια ύψους ορθίου. Στην εικόνα 4 φαίνεται η απώλεια ύψους ορθίου κατά δεκαετίες ηλικίας στο σύνολο των εξετασθέντων ατόμων. Με την πάροδο της ηλι- Άνδρες α 60-70 70 80 80 90 ηλικία Γυναίκες 60 70 70 80 80-90 ηλικία ΕΙΚΟΝΑ 4. Κατανομή του πληθυσμιακού δείγματος ανάλογα με την απώλεια ύψους ορθίου στους άνδρες (α) και στις γυναίκες (β). Παρατηρείται αύξηση της απώλειας του ύψους ορθ ί ου με την πάροδο της ηλικίας, περισσότερο χαρακτηριστική στις γυναίκες. 2 4 6 8 cm 2 4 6 8 cm κίας φαίνεται ότι φυσιολογικά παρουσιάζεται μια αύξηση της απώλειας ύψους ιδιαίτερα στις γυναίκες (εικ. 4β). Επειδή ήταν πρακτικά αδύνατο να μελετηθούν ακτινολογικά 2371 άτομα, προτιμήσαμε να θεωρήσουμε ότι η απώλεια αναστήματος μεγαλύτερη των 4 cm είναι ενδεικτική οστεοπόρωσης. Αποκλείσθηκαν περιπτώσεις που οδηγούν σε απώλεια ύψους, όπως είναι η κύφωση από αγκυλωτική σπονδυλ ί τιδα, νεανική οστεοχονδρίτιδα, συγκάμψεις των άκρων, ραιβογονία κ. λ π. Βρέθηκαν έτσι 362 άτομα (15,2%) που θεωρήθηκαν οστεοπορωτικοί. 137 από αυτούς (11,4%) ήταν άνδρες και 225 (19,2%) γυναίκες. Με την εφαρμογή της μεθόδου της στατιστικής ανάλυσης πολλαπλής εξάρτησης, έγινε συσχέτιση της απώλειας αναστήματος με τους άλλους παράγοντες, που θα αναφερθούν, και με την ηλικία των ατόμων. Στην εικόνα 5 φαίνεται η περιοχή αυτή των γυναικών σε σχέση με τους άνδρες. Διαπιστώνεται μη στατιστικά σημαντική αύξηση της απώλειας του ύψους με την πάροδο της ηλικίας στους άνδρες (εικ. 5α). Αντίθετα, υπάρχει συσχέτιση της απώλειας ύψους ορθίου με την πάροδο της ηλικίας στις γυναίκες σε επίπεδο σημαν τικότητας 1% (εικ. 5β). Το έτος 1981 (Στατιστική Επετηρίδα της Ελλάδος 1982) υπήρχαν στην Ελλάδα 1.227.087 άτομα ηλικίας μεγαλύτερης των 60 ετών. Επομένως 186.517 άτομα είχαν κατά πάσα πιθανότητα οστεοπόρωση (15,2%). 2.Κύφωση. Η παράμετρος αυτή αξιολογήθηκε λιγότερο από την απώλεια αναστήματος, επειδή βρέθηκε ότι σε μικρό βαθμό επηρεαζόταν και από άλλες παθήσεις, όπως είναι η αγκυλωτική σπονδυλίτιδα, η εκφυλιστική σπον δυλοπάθεια, η μυϊκή υποτονία κ. λπ. Έτσι, βρέθηκε ότι κύφωση της θωρακικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης παρουσίαζε το 20,66% (490 άτομα) των εξετασθέντων. Η παράμετρος αυτή έχει πάντως, ούτως ή άλλως, ιδιαίτερη κλινική σημασία, επειδή σε ακραίες περιπτώσεις συ νοδεύεται από λειτουργικά προβλήματα του καρδιοαναπνευστικού συστήματος. 3. Λόγος ύψους ορθίου προς το ύψος καθημένου. Η σημασία της παραμέτρου αυτής στηρίζεται στο γεγονός ότι η σπονδυλική στήλη επηρεάζεται περισσότερο από τα άκρα κατά την εξέλιξη της οστεοπόρωσης. Έτσι, το ύψος καθημένου, που αντιπροσωπεύει βασικά το μήκος της σπονδυλικής στήλης, ελαττώνεται κατά την οστεοπόρωση πολύ περισσότερο αναλογικά με το ύψος ορθίου. Στην εικόνα 6 φαίνεται ότι ο λόγος αυτός κατά δεκαετίες ηλικίας, τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, αυξάνει προοδευτικά. Στην εικόνα 7 φαίνεται γραφικά η απότομη αύξηση του λόγου αυτού στις γυναίκες, κυρίως μετά το 70ό έτος της ηλικίας. 4. Συχνότητα καταγμάτων του κάτω άκρου της κερκίδας. 258 άτομα (10,79%) ανάφεραν ότι είχαν υποστεί κάταγμα του κάτω άκρου της κερκίδας σε ηλικία μεγαλύτερη των 50 ετών. 62,89% ήταν γυναίκες και 37,1% άνδρες. Γ. Συχνότητα των παραγόντων κινδύνου που προδιαθέτουν στην οστεοπόρωση στην Ελλάδα. 1. Εμμηνόπαυση. Στο σύνολο των 1. 1 71 γυναικών που

IATPIKH 51, 1987 ΓΡΑΠΤΟ ΣΥΜΠΟΣ/0: ΟΣτΕΟΠΟΡΩΣΗ 459 Ε 14 12 '"" :::> 10 ο 3- :::> 8 " w -< 3 = 6 <( Άνδρες 4 2..... ι. ' '.... 50 60 70 80 90 100 14 Ε 12 gίο 3- :::> " w 8 -< 3 β.:( Γυναίκες. ' -.. ιι ι ι ι 4+------------------. "''" + ' 2...,., --...,..,...,... 50 60 70 80 90 100 Ηλικία Ιέτηl Ηλικία Ιέτηl ΕΙΚΟΝΑ 5. Στατιστική ανάλυση των εξεταζομένων παραμέτρων με τη μέθοδο της πολλαπλής εξάρτησης στους άνδρες και στις γυναίκες. 'Ανδρες 2,10 Ο Γυναίκες 2,00.-- r- 1,90 1,80 1,70 ι- r- I I 61-64 66 69 71 74 76 79 81 84 85 89 Ηλικία ΕΙΚΟΝΑ 6. Μεταβολή του λόγου ύψους ορθίου προς ύψος καθήμενου, κατά Φύ λο, με την πάροδο της ηλικίας. εξετάσθηκαν, η εμμηνόπαυση συνέβη κατά μέσο όρο στο 45ο έτος της ηλικίας. Σε 275 (23,44%) πάντως γυναίκες η εμμηνόπαυση έγινε πριν από το 40ό έτος της ηλικίας. Με τη μέθοδο της στατιστικής ανάλυσης πολλαπλής εξάρτησης βρέθηκε ότι, ενώ στο σύνολο των γυναικών που μελετήθηκαν υπάρχει αύξηση της απώλειας του ύψους ορθίου με την πρόοδο της ηλικίας σε επίπεδο σημαντικότητας 1 %, σε γυναίκες με πρόωρη εμμηνόπαυση παρατηρείται ταχύτερη απώλεια αναστήματος (Ρ< 0,01 ). Επομένως και στην Ελλάδα, ο παράγοντας πρώιμη εμμηνόπαυση είναι σημαντικός για την εμφάνιση οστεοπόρωσης..-- 2. Αριθμός κυήσεων και γαλουχία. Στο σύνολο των 1. 1 71 γυναικών ο μέσος όρος τελειομήνων κυήσεων ήταν 3, ενώ ο μέσος όρος του συνολικού χρόνου γαλουχίας ήταν 1 2 μήνες. Από τη στατιστική ανάλυση προέκυψε ότι δεν υπάρχε ι συσχέτιση μεταξύ των δύο αυτών παραμέτρων και της συχνότητας εμφάνισης της οστεοπόρωσης. 3. Σωματικό βάρος. Για να μελετηθεί ο παράγοντας αυτός στον Ελληνικό πληθυσμό, χωρίσαμε το σύνολο των ατόμων σε λιποβαρή, κανονικά και υπέρβαρα άτομα. Το βάρος των ατόμων που εξετάσθηκαν και ο διαχωρισμός σε λιποβαρή, κανονικά και υπέρβαρα έγινε με βάση τον (Ι).G; "'"" (Ι) α; a... ο πίνακα Metropolitan Life 1959, που αναφέρει τα επιθυ- '"" c:- ο '"" c:- ::ι. c:- " 2,0 ::ι. " c:- 1,9 ι; '" > Ξ "" w :;;: "" z >- L... 1,8 ΕΙΚΟΝΑ 7. 60 65 70 75 80 85 90 ηλικία Μεταβολή του λόγου ύψους ορθίου καθήμενου με την πάροδο της ηλι κίας στις γυναίκες. Η αύξηση του λόγου είναι μεγαλύτερη μετά το 70ό έτος της ηλικίας.

460 ΓΡΑΠΤΟ ΣΥΜΠΟΣ/0: ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ ΙΑΤΡΙΚΗ μητά βάρη ανδρών και γυναικών, ηλικίας μεγαλύτερης των 2 5 ετών, ανάλογα με το ύψος τους και τη σκελετική τους κατασκευή (βαρύς, κανονικός, λεπτός τύπος). Στην μελέτη μας aυτή λάβαμε υπόψη την κανονική σκε λετική κατασκευή ± 2 kg. Χαρακτηριστικό εύρημα στους άνδρες (8,76%) και περισσότερο στις γυναίκες (2,9%) είναι ο πολύ μικρός aριθμός λιποβaρών aτόμων, σε aντίθεση με τη σαφή υπεροχή των υπερβaρών. Για τη στα τιστική ανάλυση των aποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της aπλής εξάρτησης (simρle regression analysis), η δοκιμασία t και η δοκιμασία χ '. Βρέθηκε (εικ. 8) ότι δεν υπάρχει συσχέτιση οστεοπόρωσης και aπώλειας βάρους στους άνδρες, ενώ στις γυναίκες υπάρχει συσχέτιση μόνο στις ηλικίες 55-64 ετών. Συμπεραίνεται μετά aπό aυτό, ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει ο σωματικός τύπος της λεπτής και λιποβαρούς γυναίκας, που προδια θέτει στην οστεοπόρωση. ΑΝΔΡΕΣ 55-64 χ. =74, 3 50 = 13,5 χ.= 77, 3 50=11 t-test = 0,56 f = 21 65-74 χ. = 67 50=10,3 χ. =73, 2 50=11,3 t-test = 1, 13 f = 38 > 75 χ. = 70, 9 50 = 10,8 χ.= 72,3 50=12,9 t-test = 0,33 f=38 ΓΥΝΑΙΚΕΣ 55-64 χ.= 56,3 50 = 10,9 χ.= 72,2 50 = 12,9 t-test=3,51 f=30 65-74 χ. = 66,8 5D = 12,4 χ.= 68, 3 50 = 11 t-test=0,35 f = 45 > 75 χ. =59, 7 50 = 9,3 χ= 64,6 50 = 12,6 t-test = 1,15 f = 35 EIKONA 8. Στατιστική α ν άλυση της σχ έσης σωματι κού βάρ ο υς και απώλειας του αναστήματο ς ορθ ί ο υ. Σημαντικά στατιστι κ ά ευρήματα διαπιστώθη κ αν μό ν ο στις υπ έ ρβαρες γυνα ίκες η λ ι κί ας 55-64 ετών. 4.Κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων. 741 άτο μα (31,22%) βρέθηκε ότι aπόφευγαν τα γαλακτοκομικά προϊόντα και επομένως θεωρούνται ότι προσλάμβα ναν γενικά χαμηλές ποσότητες aσβεστ ί ου στις τροφές. Το 51,35% ήταν γυναίκες και το 48,61% άνδρες. Οι λόγοι aποφυγής λήψης γαλακτοκομικών προϊόντων ήταν διάφοροι (διαιτητικές συνήθειες, μη ανοχή στο γάλα, ια τρική σύσταση λόγω υπερλιπιδαιμίας κ. λπ.). Δεν βρέθηκε σημαντική συσχέτιση μεταξύ της μη κατανάλωσης γαλακτοκομικών προϊόντων και της απώλειας ύψους. 5. Χρήση aντικαταθλιπτικών φαρμάκων. Η επίδραση των ουσιών αυτών στην οστεοπόρωση, σε συνδυασμό με την ύπαρξη ψυχιατρικών νοσημάτων, δικαιολογείται κυρίως aπό την έμμεση επίδρασή τους στην κινητική δραστηριότητα των ασθενών αυτών. 395 άτομα (16,55%) έκα ναν συστηματική χρήση aντικαταθ λι πτικών φαρμάκων. Από aυτά 151 ήταν άνδρες και 244 61,78%) γυ - νaίκες. Από τη μελέτη της επίπτωσης της λήψης ψυχοφαρμάκων στην ανάπτυξη της οστεοπόρωσης, διαπιστώθηκε ότι υπάρχει μεγαλύτερη απώλεια αναστήματος στα άτομα aυτά. 6. Κάπνισμα. Παρόλο ότι υπάρχουν πολλές αναφορές στη σημασία του καπνίσματος για την ανάπτυξη οστεο πόρωσης, φαίνεται ότι στην Ελλάδα το ποσοστό καπνι στριών (ηλικίας μεγαλύτερης των 60 ετών) είναι πολύ χαμηλό. " Ετσι, στο σύνολο των 2.371 ατόμων, που με λετήθηκαν, 562 (23, 7%) κάπνιζαν περισσότερα από 1 Ο τσιγάρaτην ημέρα. Από το σύνολο των aτόμων aυτών μόνο το 18,1 5% aφορούσε σε γυναίκες. Τα ποσοστά aυτά είναι χαμηλά για την εξαγωγή συμπερασμάτων. 7. Κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών. Η κατάχρηση οινοπνευματωδών ποτών είναι στη χώρα μας σπάνια. Καμιά γυναίκα δεν βρέθηκε να καταναλώνει μεγάλες ποσότητες οινοπνευματωδών ποτών κα ι επομένως ο παράγοντας αυτός στην Ελλάδα δεν φαίνεται να συμ βάλλει στην αύξηση της συχνότητας της οστεοπόρωσης. 8. Σακχαρώδης διαβήτης. Στο σύνολο των 2.371 ατό μων βρέθηκε ότι υπήρχαν 340 διαβητικοί aσθενείς. 53,5% aπό αυτούς ήταν γυναίκες και 46,5% άνδρες. Από τη συσχέτιση της aπώλειας αναστήματος μεταξύ των ομάδων διαβητικών και μη βρέθηκε αύξηση της απώ λειας του αναστήματος στα διαβητικά άτομα. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η αύξηση του μέσου όρου ζωής έχει συμβάλει σημαντικά στη διόγκωση του προβλήματος των νοσημάτων φθοράς. τέτοια νοσήματα είναι, από πλευράς μυοσκε λετικού συστήματος, η οστεοπόρωση και η οστεοαρθρί τιδα. Στη Γαλλία υπολογίζεται ότι το 11% τ ης παρεχόμενης ιατρικής φροντίδας aφορά σε παθήσεις των οστών και των aρθρώσεων και ότι 2 εκατομμύρια aσθένείς ηλι κίας μεγαλύτερης των 50 ετών πάσχουν aπό παθήσεις του μυοσκελετικού συστήματος (Cohen and Martin 1986). Από τις παθήσεις aυτές, η οστεοπόρωση φαίνε ται ότι κατέχει τη σπουδαιότερη θέση (Aν i oli 1983). Προκειμένου να μελετηθεί επιδημιολογικά η οστεοπόρωση, πρέπει να διακριθεί σε δύο βασικούς τύπους, που ξεχωρίζουν τόσο από πλευράς συμπτωματολογίας, όσο και aπό πλευράς aιτιοπaθογένειaς (Riggs and Melton 1983). Ο τύπος I aντιστοιχεί στην καλούμενη μετεμμηvοπaυσιaκή οστεοπόρωση, αφορά κυρίως σε γυναίκες 50-65 ετών, χαρακτηρίζεται δε από aπώλεια του σπογγώδους κυρίως οστού και επομένως από κατάγματα των σπον δυλικών σωμάτων. Ο τύπος 11 αντιστοιχεί στη λεγόμενη γεροντική οστεοπόρωση, προσβάλλει κυρίως άτομα με γαλύτερα των 75 ετών και των δύο φύλων, χαρακτηρ ί ζεται δε από απώλεια του φλοιώδους κυρίως κα ι λιγότε ρο του σπογγώδους οστού και επομένως από κατάγματα του άνω άκρου του μηριαίου οστού. Στην εργασία αυτή ο τύπος 11 αντιστοιχεί κυρίως στην ομάδα των ασθε νών με κατάγματα του άνω άκρου του μηριαίου οστού, ενώ ο τύπος I στο μεγαλύτερο μέρος του γυναικείου

ΙΑΤΡΙΚΗ 51, 1987 ΓΡΑΠΤΟ Σ ΥΜΠΟΣ/0 : ΟΣΤΕΟΠΌΡΩΣΗ 4 61 πληθυσμού, μελών των ΚΑΠΗ, με απώλεια αναστήμα τος ίση ή μεγαλύτερη των 4 cm. Η συχνότητα των καταγμάτων των σπονδυλικών σωμάτων, που οφείλονται σε οστεοπόρωση τύπου I, είναι Ο, 7 5 / 1000 κατοίκους ανά έτος (Riggs and Melton 1983) και αφορούν στο 14% των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών (Smith and Rizek 1966, Richelson et al 1984). Στις εργασίες αυτές περιλήφθηκαν γυναίκες μεγαλύτερες των 50 ετών. Στη δι κή μας εργασία, όπου περιλήφθηκαν γυναίκες μεγαλύ τερες των 60 ετών το ποσοστό αυτό βρέθηκε ίσο με 19,2%. Εάν η συχνότητα εμφάνισης νέων καταγμάτων των σπονδύλων είναι παρόμοια στη χώρα μας με εκείνη των ΗΠΑ, τότε περίπου 6. 7 50 νέα κατάγματα σπονδύ λων, που οφείλονται σε οστεοπόρωση τύπου I, συμβαί νουν στην Ελλάδα κάθε χρόνο. Η συχνότητα των καταγμάτων του άνω άκρου του μηριαίου οστού (που οφείλονται στην οστεοπόρωση τύπου 11) μπορούν να υπολογιστούν με μεγαλύτερη ακρίβεια, επειδή κατά κανόνα όλα εισάγονται σε νοσοκομείο. Η συχνότητα των καταγμάτων αυτών υπολογίζεται στη Γαλλία σε 0,54/ 1000 κατοίκους /έτος (Amiot 1982), στις ΗΠΑ σε 0,5 (Ανίοlί 1983) και στη Μεγάλη Βρετανία σε 0,42 (Wallace 1983). Εάν ληφθεί σαν αντίστοιχος δεί κτης συχνότητας ο των ΗΠΑ, στην Ελλάδα συμβαίνουν κατά έτος 5.000 περίπου κατάγματα του άνω άκρου του μηριαίου οστού. Δυστυχώς στη χώρα μας δεν υπάρχουν ακριβή επιδημιολογικά στοιχεία για την πάθηση αυτή, η μεγάλη δε ιατρική και κοινωνικοοικονομική σημασία, που έχουν τα κατάγματα αυτά, επιβάλλει την επιστημονικότερη μελέτη του προβλήματος και στη χώρα μας. Η σο βαρότητα του κατάγματος αυτού φαίνεται και από το υψηλό ποσοστό θνητότητας των ηλικιωμένων ατόμων με κάταγμα του άνω άκρου του μηριαίου οστού. Η θνη τότητα φθάνει στους τρεις πρώτους μήνες από το κά ταγμα στο 26% περίπου (Amiot 1982). Στη δική μας εργασία το ποσοστό αυτό ήταν σημαντικά χαμηλότερο ( 1 5 % ), αυτό δε οφείλεται, πιθανόν, στις καλές νοσηλευτικές φροντίδες που έχει συνήθως ο Έλ λ ηνας ηλικιωμέ νος μέσα στην ο ι κογένειά του. Πάντως το υψηλό ποσοστό θνητότητας, που διαπιστώνεται διεθνώς, χαρακτηρίζει τη βαρύτητα του κατάγματος αυτού στη γεροντική ηλικία και την επισφαλή πρόγνωση (Simons and Limbosch 1969, Crane and Kerneck 1983, Holmberg et al 1986), άσχετα από τη σημαντική βελτίωση των χειρουργικών τεχνικών και της νοσοκομειακής νοσηλευτικής φροντίδας. Κύριος λόγος του υψηλού ποσοστού θνητότητας είναι οι πολύ συχνές επιπλοκές που παρουσιά ζονται στα άτομα αυτά (42, 5 % ) (Amiot 1982). Το κοινωνικοοικονομικό κόστος, που συνεπάγονται τα κατάγματα του άνω άκρου του μηριαίου οστού στη γε ροντική ηλικία, είναι πολύ μεγάλο. Στη Γαλλία (Amiot 1982) το κόστος των καταγμάτων αυτών φθάνει τα 28,35 δισεκατομμύρια δραχμές το χρόνο, στις ΗΠΑ (Ανίοlί 1983) τα 700 δισεκατομμύρια δραχμές το χρό νο και στη Μεγάλη Βρετανία (Mclntγre 1984) τα 40 δι σεκατομμύρια δραχμές. Στην εργασία αυτή υπολqγίσθηκε ότι κατά τα έτη 1 982 και 1 983 με ημερήσιο νοσήλειο 12.000 δραχμών και με κόστος νοσηλείας στο σπίτι 3.500 δραχμών την ημέρα, οι 534 ασθενείς κόστισαν 300 εκατομμύρια δραχμές. Εάν παραδεχθούμε ότι ο αριθ μός των καταγμάτων του άνω άκρου του μηριαίου σε ηλι κιωμένα άτομα στην Ελλάδα φθάνει τα 5.000 το χρό νο, το ημερήσιο νοσήλειο είναι 1 8.000 και ο μέσος χρό νος νοσηλείας 30 ημέρες, τότε μόνο για ενδονοσοκομειακή νοσηλεία ξοδεύονται στην Ελλάδα 2, 7 δισε κατομμύρια δραχμές το χρόνο. Αντίστοιχο, αλλά δυσκολότερο να υπολογισθεί, είναι το κόστος των σπονδυλι κών καταγμάτων που οφείλονται κυρίως στην οστεοπό ρωση τύπου I. Στη Γαλλία (Cohen and Martin 1986) υπολογίζεται ότι από τα 65.000 σπονδυλικά κατάγματα, που συμβαίνουν κάθε χρόνο λόγω οστεοπόρωσης, 7.000 νοσηλεύονται σε νοσοκομεία, ενώ τα υπόλοιπα σαν εξωτερικοί ασθενε ί ς. Το ετήσιο κόστος των καταγ μάτων αυτών υπολογίζεται σε 7, 55 δισεκατομμύρια δραχμές. Η επιλογή της παραμέτρου της απώλειας αναστήματος σαν κριτήριο εμφάνισης οστεοπόρωσης χρη σιμοπο ι ήθηκε και από παλαιότερους ερευνητές (Saνille and Nilson 1966, Urist et al1970). Τα ποσοστά που προ κύπτουν από την αξιολόγηση αυτή, είναι ανάλογα των διεθνών επιδημιολογικών μελετών για τη συχνότητα της οστεοπόρωσης στους άνδρες και στις γυναίκες (Aiffram 1964, Gallagher et al1980). Αντιστοιχία διαπιστώθηκε επίσης και στη συχνότητα της εμφάνισης των καταγμάτων του κάτω άκρου της κερκίδας με επιδημιολογικές μελέτες από άλλες χώρες (Aiffram 1962, Knowelden et a11964, Matkoνίc et al1979, Falch 1983, Melton and Riggs 1983, Bengner and Johnnell 1 985). Η μελέτη των παραγόντων κινδύνου που προδιαθέτουν στην εμφάνιση της οστεοπόρωσης (r ί sk factors) στηρίχτηκε στα δεδομένα της διεθνούς βιβλιογραφίας. Σπουδαιότεροι παράγοντες κινδύνου είναι η πρόωρη εμμηνόπαυση, το οικογενειακό ιστορικο οστεοπόρωσης, η περιορισμένη κινητική δραστηριότητα, τα μικρόσωμα και αδύνατα άτομα, η πτωχή πρόσληψη γαλακτοκομικών προϊόντων, η κατάχρηση καπνίσματος και οινοπνευμα τωδών ποτών, τέλος δε η συνύπαρξη άλλων νοσημάτων που προδιαθέτουν σε οστεοπενία (υπερθυροειδι σμός, σακχαρώδης διαβήτης) (Aνioli 1983, Cohen and Martίn 1986). Ο σπουδαιότερος παράγοντας, που έχει σημασία στην ανάπτυξη οστεοπόρωσης, είναι ασφαλώς η πρόωρη εμμηνόπαυση. Κατά τους Rίchelson et al (1984), γυναίκες που υποβλήθηκαν σε ωοθηκεκτομή, παρουσίαζαν σε ηλι κία 50 ετών και 20 χρόνια μετά την εγχείρηση ελάττωση της οστικής μάζας κατά 25%. Το ίδιο ποσοστό απώ λειας (25% ) παρουσίαζαν επίσης γυναίκες 70 ετών, που είχαν φυσιολογική εμμηνόπαυση πριν από 20 χρόνια. Η απώλεια οστικής μάζας μετά την εμμηνόπαυση είναι κατά τα πρώτα δύο χρόνια 2-8 % ( Genant and Cann 1981 ), τα επόμενα 8 χρόνια 1-2 % κα ι τα επόμενα 20 χρόνια 0,7-1,2%. Στην, εργασία αυτή βρέθηκε ότι ο μέσος χρόνος εμμηνόπαυσης στις Ελληνίδες είναι το 45ο έτος της ηλικίας τους. Η ηλικία αυτή είναι ασφαλώς μικρότερη από την αντίστοιχη χωρών της Βόρειας Ευρώπης, π. χ. 51,4 στην Ολλανδία (Jaszmann 1973), παίζει δε ασφαλώς επιβαρυντικό ρόλο στην εμφάνιση οστε οπόρωσης στις Ελληνίδες. Επίσης το ποσοστό πρόωρης εμμηνόπαυσης, δηλαδή πριν από το 40ό έτος της ηλι -

462 ΓΡΑΠΤΟ ΣΥΜΠΟΣ/0: ΟΣτΕΟΠΟΡΩΣΗ ΙΑΤΡΙΚΗ κίας (Cohen and Martin 1986), είναι στην Ελλάδα πολύ υψηλό (23.44%). Η σημασία του σωματικού βάρους στην εμφάνιση της οστεοπόρωσης έχει τονισθεί από πολλούς συγγραφείς (Dequecker et al 197 5). Στην Ελλάδα διαπιστώθηκε ότι ο σωματικός τύπος της μικρόσωμης και λεπτοφυούς γυναίκας είναι σπάνιος, αντίθετα δε ότι υπερτερεί ο τύπος της υπέρβαρης γυναίκας. Ο σωματι κός αυτός τύπος, διαπιστώθηκε ότι προστατεύεται από την εμφάνιση οστεοπόρωσης σε σχέση με τον κανονικό τύπο, ιδιαίτερα στις ηλικίες 55-64 ετών, οπότε και είναι μεγαλύτερη η επίπτωση της οστεοπόρωσης τύπου I. Το γεγονός αυτό ερμηνεύεται από το ότι κατά τα πρώτα χρόνια μετά την εμμηνόπαυση τα επίπεδα οιστρογόνων στο αίμα είναι συνήθως πολύ χαμηλά και φθάνουν το επίπεδο των 20 pcg/ml (Cohen and Martin 1986). Η οιστραδιόλη στο πλάσμα παραμένει σε χαμηλά επίπεδα, ανάλογα με το βαθμό μετατροπής της δέλτα-4-ανδροστε νεδιόνης προς οιστρόνη στο λιπώδη ιστό (Frumar et al 1980). Η σημασία της επαρκούς πρόσληψης ασβεστίου, κυρίως μέσω των γαλακτοκομικών προϊόντων έχει τονισθεί από πολλούς συγγραφείς (Matkoνic et al 1979, Heaney 1981 ). Η μη ανεύρεση συσχέτισης μεταξύ της μειωμένης πρόσληψης γαλακτοκομικών προϊόντων και της απώλειας αναστήματος, ττιθανό να οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό απορρόφησης ασβεστίου στο έντερο, ανάλογα με τις στάθμες της παραθορμόνης και της 1, 2 5 διυδροξυβιταμίνης D, στον πληθυσμό που μελετήσαμε (Riggs et al 1976). Η χρήση των aντικαταθλιπτικών φαρμάκων, σαν προδιαθεσικός παράγοντας για την εμφάνιση οστεοπόρω σης, δεν αναφέρεται συνήθως στη διεθνή βιβλιογραφία (Baker et al1978, Nickens 1981 ). Ερευνήθηκε στην εργασία αυτή, μετά από την κλινική διαπίστωση ότι άτομα με γνωστές ψυχοπάθειες και τα οποία υποβάλλονται σε θεραπεία, παρουσιάζουν συχνά βαριάς μορφής οστεοπόρωση. Η οστεοπόρωση αυτή εκτός των άλλων πιθανών αιτίων, οφείλεται ασφαλώς στη μειωμένη κινητική δραστηριότητα που παρουσιάζουν τα άτομα αυτά. Άσχετα πάντως με την πιθανότητα ύπαρξης ενός επιπλέον παράγοντα κινδύνου για την εμφάν ι οη οστεοπόρωσης, από την εργασία αυτή προέκυψε το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός ηλικιωμένων κάνει συστηματ ι κή χρήση ψυχοφαρμά κων, το ποσοστό δε των γυναικών (61, 78%) είναι ιδιαίτερα υψηλό, πράγμα που πιστεύουμε ότι πρέπει να μελετηθεί με προσοχή από τους ψυχιάτρους, σαν ένα σοβαρό ιατρικό αλλά και κοινωνικό φαινόμενο. Η πρόσληψη υψηλής ποσότητας πρωτεϊνών, το κάπνισμα και η χρήση μεγάλων ποσοτήτων οινοπνευματωδών ποτών αναφέρονται στην βιβλιογραφία σαν κύριοι παράγοντες κινδύνου για την ανάπτυξη οστεοπόρωσης. Στην Ελλάδα διαπιστώσαμε ότι επί του παρόντος δεν υπάρχει σοβαρός κίνδυνος από τους παράγοντες αυτούς, εκτός από την αυξημένη λήψη πρωτεϊνών. Παρόλα αυτά οι συνήθειες των προεμμηνοπαυσιακών γυναικών στην Ελλάδα έχουν ασφαλώς αλλάξει, υπάρχει δε σοβαρός λόγος να τονίζεται στις νέες ακόμα γυναίκες ο κίνδυνος του καπνίσματος και της λήψης οινοπνευματωδών ποτών, για την εμφάνιση οστεοπόρωσης. Η σωστή κινητική δραστηριότητα αποτελεί κατά γενική παραδοχή ουσιαστικό παράγοντα για τη διατήρηση της οστικής μάζας στους ηλικιωμένους (Aiioa et al 1978, Smith et al 1 981, Burr et al 1983, Krolner et al 1 983). Επειδή το δείγμα του πληθυσμού που μελετήθηκε προερχόταν από τα ΚΑΠΗ, πράγμα που σημαίνει ότι όλα τα άτομα είχαν μια τουλάχιστον ανεκτή για την ηλικία τους κινητική δραστηριότητα, δεν επιδιώχθηκε να εξαχθούν στατιστικά δεδομένα. Θεωρούμε πάντως ότι και στη χώ ρα μας η σωστή κινητικότητα είναι τελείως απαραίτητη στα ηλικιωμένα άτομα και ότι πρέπει να συνιστάται από το θεράποντα γιατρό σαν ουσιώδες μέτρο πρόληψης της απώλειας της οστικής μάζας. ABSTRACT LYRΠIS GP, /OAKIMIDIS D, KYRΠSIS G, TSEKOURA Μ, GRIVAS ThB (1987) The problem of osteoporosis in Greece. Risk factors and its financial and social cost. latriki 51, 455. Two groups of patients selected randomly from the general population were included in this study. ln the first group 534 patients with a hip fracture, mostly due to osteoporosis, were examined. The incidence of the fracture was in correlation with the sex and age of the patients and showed an increase of rate in the e/derly women. For the treatment of these patients 16052 days of hospitalisation were necessary. That means that these patients cou/d occupy the lot of the 100 beds of the University Department for 160 days exc/usively. The rate of mortality during the hospitalization of these patients was 6.55%. This percentage increased to 15% during the next two months following their discharge from the hospital. Approximately 300 million drachmas were spent only for the period of their stay in the hospital. ln the second group of population 2371 elderly people were studied. The study included a questionary concerning the medical and social problems of these patients. lt was found that in a 15% of the sample, a loss of more than 4 cm of height was noticed, with a simultaneous kyphosis and a history of pain of the dorsa/ spine. These patients are considered as osteoporotics. The risk factors for the development of osteoporosis were also examined in this study. lt was concluded that in a total Greek population of 1.227.087, aged over 60, approximately 185.000 e/derly people have symptoms and signs of osteoporosis ana' +hey need a kind of treatment for this reason.

ΙΑΤΡΙΚΗ 51, 1987 ΓΡΑΠΤΟ ΣΥΜΠΟΣ/0: ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ 463 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ALIOA JF, COHN SH, ΟSΤυΝΙ J, CANE R aπd ELLIS Κ (1978) Preνeπtioπ of oπνolutioπal boπe loss by exercise. Αππ lπterπ Med 89, 356 ALFFRAM ΡΑ aπd ΒΑυΕR GCH I 1962) Epidemiology of fractures of forearm. J Βοπe Joiπt Surg 44Α, 105 ALFFRAM Ρ ( 1964) Απ epidemiologic study of cerνical aπd trochaπteric fractures of the femur ίπ aπ urbaπ populatioπ. Acta Orthop Scaπd (Suppl) 65 AMIOT JF ( 1982) Ceπsus of the fracrures of the proximal femur. Thesis. Paris AVIOLI L ( 1983) The osteoporotic sγπdrome. Gruπe aπd Strattoπ, New York BAKER BR, DυCKWORTH Τ aπd WILKES Ε I 1978) Meπtal state aπd other progπostic factors ίπ femoral fractures of the elderlγ. J R Coll Geπ Pract 28, 557 ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ Ν και ΠΑΠΑΠΕΦΑΝΟΥ Κ (1978) Η οστική μάζα στην πνευμονικη φυματίωση. Greek Medical Jourπal 1' 43 BENGNER υ aπd JOHNNELL Ο (1985) lπcreasiπg iπcideπce of forearm fractures. Acta Orthop Scaπd 56, 158 BENGNER υ, JOHNELL Ο aπd REDLυND-JOHNELL Ι I 1986) Epίdemίologγ of aπkle fracture 1950 aπd 1980. Acta Orthop Scaπd 57, 35 ΒΟιιΕτ AJ, ENGH G aπd PERSON W I 1965) Epidem i o l og γ of osteoporosis. Arch lπterπ Med 116, 191 BυRR DB, ΜΑRτΙΝ RB aπd ΜΑRτιΝ ΡΑ I 1983) ιower extremit γ loads stimulate boπe formatioπ ίπ the νertebral columπ. lmplίcatioπs for osteoporosίs. Spiπe 8, 681 COHEN J aπd ΜΑRτιΝ Jι Ι 1986) Meπopause aπd Osteoporosis. Basle CRANE GC aπd KERNEK CB I 1983) Mortality associated with hip fractures ίπ a siπgle gerίatric hospital aπd resideπtial healthγ facilίtγ. J Am Geriatr Soc 31, 4 72 DEOυEKER J, BυRSSENS Α, GREYTENS G aπd ΒΟυΙιLΟΝ R (1975) Ageiπg of boπe. lts relatίoπ to osteoporosis aπd osteoarthritis ίπ postmeπopausal womeπ. Ιπ: Estrogeπs ίπ the post-meπopause. Vaπ Keep ΡΑ, ιauritzeπ C (eds). Froπt Horm Res 3, 116 FAιCH JA ( 1983) Epidemiologγ of fractures of the distal forearm ίπ Oslo, Norwaγ. Acta Orthop Scaπd 54, 291 FAιCH J, ΗΕΒΕΚΚ Α aπd sιυngaard υ ( 1985) Epidemiologγ of hip fractures ίπ Norwaγ. Acta Orthop Scaπd 56, 17 FRυMAR ΑΜ, MELDRυM DR, GΕΟιΑ F, SHAMONKI lm, TATARYN IV, DEHOS LJ aπd JυDD Η ι I 1980) Relatioπship of fastiπg uriπarγ calcium to circulatiπg estrogeπ aπd bodγ weight ίπ postmeπopausal womeπ. J Cliπ Eπdocriπol Metab 50, 70 GAιιAGHER JC, MEL ΤΟΝ LJ, RIGGS Β ι aπd BERGSTRATH Ε ( 1980) Epidemiologγ of fractures of the proximal femur ίπ Rochester, Miππesota Cliπ Orthop Rel Res 150, 164 GENANT ΗΚ aπd CANN CE ( 1981) Vertebral miπeral determiπatioπ usiπg quaπtatiνe computed tomographγ. Ιπ: Osteoporosis. Receπt adνaπces ίπ pathogeπesis aπd treatmeπt. De ιuca HF, Frost ΗΜ, Jee WSS, Johπstoπ CC, Parfitt ΑΜ (eds). υπίνersίtγ Park Press. Baltimore, p 37-47 ΗΕΑΝΕΥ RP ( 1981) Premeπoπopausal prophγlactic calcium supplemeπtatioπ. JAMA 245, 1362 ΗΕΟιυΝG R, ΑΗιΒΟΜ Α aπd ιιndgren υ I 1985) Hip fracture iπcideπce ίπ Stockholm 1972-1981. Acta Orthop Scaπd 57, 30 HOιMBERG S, CONRADI Ρ, ΚΑιΕΝ R aπd THORNGREN KG Ι 1986) Mortalitγ after hip fracture. Acta Orthop Scaπd 57, 8 JASZMANN ι ( 1973) Epidemiologγ of climacteric aπd postclimacteric complaiπts ίπ ageiπg aπd eostrogeπ froπtiers of hormoπe research. Karger, Basle JENSEN JS, TONDEVOιD Ε aπd SORENSEN ΡΗ I 1980) Costs of treatmeπt of hip fractures. Acta Orthop Scaπd 51, 289 ΙΚΚΟΣ ΔΓ, ΒΕΛΕΝτlΑΣ Χ, ΚΑτΣΙΧΤΗΣ Π, ΝΤΑΛΛΕΣ Κ, ΠΕΡΓΙΟΥ Λ και ΣΚΟΡΔΑΛΑΚΗΣ Ε (1972) Μεταβολαί σκελετικής μάζης ελληνικού πληθυσμού από του 1 5ου μέχρι του 90ού έτους της ηλικίας: Μορφολογικά αποτελέσματα. Ιατρική 21, 287 ΚΑΛΟΣ Α, ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Π, ΚΑΣΦΙΚΗ Α, ΚΟΥΦΟΣ Χ, ΑΝΗ ΠΑΣ Α, ΔΡΙΒΑΣ Γ και ΜΕΛΙΣΣΙΝΟΣ Κ I 1979) Σύγκρισις των διαφόρων μορφομετρικών δεικτών διά τον προσδιορισμόν της οστικής πυκνότητας. Ελλην Ακτινολ 1 2, 1 51 ΚΑΛΟΣ Α, ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Π, ΚΟΥΦΟΣ Χ, ΔΡΙΒΑΣ Γ, ΒΟΥ ΔΙ ΚΛΑΡΗ Σ και ΜΕΛΛΙΣΙΝΟΣ Κ (1980) Η οστική πυκνότης επί χρονίας νεφρικής ανεπαρκείας. Πρακτικά 1 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Νεφρολογίας, σελ. 464-472 KNOWEιDEN J, ΒυΗR AJ aπd ΟυΝΒΑR Ο I 1964) lπcideπce of fractures ίπ persoπs oνer 35 γears of age. Br J Preν Soc Med 18, 130 KROιNER Β, TOFT Β, ΝΙΕιSΕΝ SP aπd TONDEVOιD Ε ( 1983) Phγsical exercise as prophγlaxis agaiπst iπνolutioπal ν ertebral boπe loss. Α coπtrolled trial. Cliπ Sci 64, 541 ιapatsanis Ρ, CAVADIAS Α aπd VREτOS Κ ( 1971) Juνeπile osteoporosis ίπ childreπ. Arch Dis Child 46,65 ιαwτο Ν JO, BAKER MR aπd DICKSON RA (1983) Femoral πe ck fractures-two populatioπs. ιaπcet 2, 70 Λ ΙΑΚΑΚΟΣ Δ, ΙΚΚΟΣ ΔΓ, ΝΤΑΛΛΕΣ Κ, ΒΛΑΧΟΣ Ι, ΒΑΛΑΒΑΝΗ Μ κ αι ΒlτΣΑΡΑ-ΚΟΧΙΛΑ Ε (1978) Οστική μάζα επί παιδιών πασ χ ό ν τω ν εξ ομοζύγου β-μεσογειακής αναιμίας. Xlll Πα ν ε λλ ή ν ιο Παιδιατρικό Συνέδριο, Χανιά Λ ΙΒΑΔΑΣ Δ, ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥ ΛΟΣ Β, ΑΝΑΓΝΩΠΟΠΟΥ ΛΟΣ I, ΒΟvτΕτΑΚΗ-ΔΑΚΟΥ Α, ΚΩΝΠΑΝΤΕΣ Ι και ΚΟΥΤΡΑΣ ΔΑ ( 197 5) Η σκελετική μάζα κατά Extoπ-Smίth εις Ελληνόπαιδας της υπαίθρου. Ιατρική 2 7, 544 LINDSAY R, DEMPSτER DW, CLEMENS Τ, HERRINGTON BS aπd WΙι Τ S Ι 1984) lπcideπce, cost aπd risk factors of fracture of the proximal femur ίπ the υsα. Osteoporosίs pp 245-252 Λ ΥΡΙΤΗΣ Γ, ΜΠΟΥΧΛΗΣ Γ και ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ Δ I 1 984) Σχέση συχνότητας εμφανίσεως καταγμάτων της περιοχής του ισχίου και πυκνότητας της οστικής μάζας. IX Πανελλήνιο Συνέδριο Ρευματολογίας, Αθήνα ι YRiτiS GP, IOAKIMIDIS D, KYRITSIS G, TSEKOυRA Μ aπd GARIDOυ Α Ι 1986) Epidemίologic studγ for osteoporosis aπd ίts risk factors ίπ Greece. Calcified τissue lπt 39 (Suppl) 67 ιυτηjε Ρ ( 1985) lπcideπce of hip fracture ίπ Fiπlaπd. Acta Orthop Scaπd 56, 223 MATKOVITC V, ΚΟSτιΑι Κ, SIMONOVIC Ι, ΒυΖΙΝΑ R, BRODAREC Α aπd NORDIN BEC I 1979) Βοπe status aπd fracture rate ίπ two regioπs ίπyogoslaνίa. Am J Cliπ Nutr 32, 540 MciNTYRE Ι ( 1984) Osteoporosίs, risk factors aπd the effects of estrogeπ. Ιπ: Osteoporosίs, Social aπd Clίπίcal aspects. Geππari C, Segre G (eds). Excerpta Medica, Amsterdam, pp 144-148 Μ Ει ΤΟΝ LJ aπd RIGGS Βι I 1983) Epidemiologγ age-related fractures. Ιπ : The osteoporotic sγπdrome. Ανίοlί LV (ed). Gruπe aπd Strattoπ, New York, pp 45-72

464 ΓΡΑΠΤΟ Σ ΥΜΠΟΣ/0 : ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ IATPIKH ΜΟΥΝΤΟΚΑΛΑΚΗΣ Ο, ΣΥΜΒΟΥΛΙΔΗΣ Α, ΝΤΑΛΛΕΣ Κ, ΜΠΕΝΑΚΗΣ Β, ΣΟΥΛΗΣ Κ και ΙΚΚΟΣ Δ (1973) Σκελετική μάζα επί χρονίας νεφρικής ανεπαρκείας. Mat Med Greca 1, 28 ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Ν και ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ Γ (1974) Μελέτη του δείκτου του οστικού φλοιού εις άνδρας του Πολεμικού Ναυτικού. Ιατρική 26, 164 NICKENS HW (1981) Α reν i ew of factors affecting the occurence and outcome of hip fracture, with sρecial reference to psychosocial issues. J Am Geriatr Soc 31, 166 OWEN RA, MELTON LJ, GALLAGHER JC and RIGGS Β!,. (1980) The national cost of acute care of hip fractures associated with osteoporosis. Clin Orthop Rel Res 150, 172 RICHELSON LS, WAHNER HW, MELTON LJ and RIGGS BL ( 1984) Relatiνe contributions of aging and estrogen deficiency to postmenopausal bone loss. Ν Engl J Med 311, 1273 RIGGS BL and MEL ΤΟΝ LJ (1983) Eνidence of two distinct syndromes of inνolυtional osteoporosis. Am J Med 75, 899 RIGGS BL, JOESEY J, KELL Υ PJ, HOFFMAN OL and ARNAUO CO ( 1976) Effects of oral therapy with calcium and νitamin Ο in primary osteoporosis. J Clin Endocrinol Metab 42, 1139 SAVILLE ΡΟ and NILSSON BER ( 1966) Height and weight in symptomatic postmenipausal osteoporosis. Clin Orthop Rel Res 45, 49 SIMONS Μ and LIMBOSCH JM (1969) Mortalite dans les fractυres du col femoral. Acta Orthop Belg 35, 849 SΜΠΗ RW and RIZEK J ( 1966) Epidemiologic studies of osteoporosis in women of Ruerto Rico and Southeastern Michigan with special reference to age, race, national origin and to other related or associated findings. Clin Orthop 45, 31 SMITH EL, REOOAN W and SMITH ΡΕ (1981) Physical actiνi ty and calcium modalities for bone mineral increase in aged women. Med Sci Sports Exerc 13, 60 STRYO RP, GILBERSTON RJ and BRUOEN ΜΝ (1978) Α seasonal νariation study of 25-hydroxy - νitamin Ο,, serum leνels in normal humans. J Clin Endocrinol Metab 48, 771 URτιS MR, GURVEY MS and FAREEO 00 (1970) Long-term obserνations on aged women with pathologic osteoporosis. ln: Osteoporosis. Barzel US (ed). Grune and Stratton. WALLACE WA (1983) The increasing incidence of fractures of the proximal femur. Απ anthropometric epidemic. Lancet 1, 1413 ΧΑ ΠΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Bl, ΛΩΛΗΣ ΔΕ και ΚΑΡΠΑΣΠΗΣ ΝΓ (1972) Η μελέτη της οστικής πυκνότητας κατά την 5ην ημέρα της λοχείας. Ιατρ Χρον 12, 664 ZEΠERBERG C, ELMERSON S, GUNNAR BJ and ANOERSSON BJ ( 1984) Epidemiology of hip fractures in Gotebord, Sweden 1 940-1 983. Cli n Orthop Rel Res 191, 43