ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΙΘ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η ιαχρονική Εξέλιξη της Στάσης του ΑΚΕΛ απέναντι στο Κυπριακό. ΟΝΟΜΑ: Αθανασία Παπαγγελοπούλου ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Αντρέας Στεργίου Αθήνα, Νοέµβριος 2008
ABSTRACT This paper examines the stance of the oldest and biggest party of Cyprus, AKEL, towards the Cyprus issue. AKEL has been in the limelight of Cypriot politics for more than half a century. Its predecessor, the Communist Party of Cyprus was founded in 1926 and AKEL itself in 1941. Before 1974, when the Turkish army invaded Cyprus, the attitude of the communist party towards the Cyprus issue had oscillated from the negation of ethnic nationalism in the name of workers solidarity to the adoption of the demand for Enosis (Union) of Cyprus with Greece. Since 1974, AKEL has steadily supported the independence of Cyprus being in favour of a settlement to the division of the island which will lead to a bicommunal, bizonal state. The party has also maintained good relationships with the Turkish Cypriot community, especially the Left parties and has been a forerunner of rapprochement. Although Cyprus has entered the European Union divided after the rejection of the Annan plan in the Greek Cypriot referendum in April 2004, the election of Dimitris Hristofias, the leader of AKEL, as the President of the Republic of Cyprus in February 2008 has raised hopes that a new initiative for the resolution of the Cyprus problem will be successful in the near future. Keywords: AKEL, Cyprus, communist, Enosis, solution, referendum, European Union
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείµενο αυτής της µελέτης αποτελεί η στάση του παλαιότερου και µεγαλύτερου κόµµατος της Κύπρου, του ΑΚΕΛ απέναντι στο Κυπριακό ζήτηµα. Το ΑΚΕΛ βρίσκεται στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής στην Κύπρο για πάνω από µισό αιώνα. Ιδρύθηκε το 1941 και ο προκάτοχός του, το Κοµµουνιστικό Κόµµα Κύπρου το 1926. Η στάση του κόµµατος απέναντι στο Κυπριακό ζήτηµα πριν την τουρκική εισβολή του 1974 παρουσίασε διακυµάνσεις, από την άρνηση του εθνικισµού στο όνοµα της εργατικής αλληλεγγύης µέχρι την υιοθέτηση του αιτήµατος για Ένωση µε την Ελλάδα. Μετά το 1974, το ΑΚΕΛ έχει ταχθεί σταθερά υπέρ της επίλυσης του Κυπριακού µε τη δηµιουργία δικοινοτικής, διζωνικής οµοσπονδίας και έχει διατηρήσει καλές σχέσεις µε την Τουρκοκυπριακή κοινότητα ιδίως τα αριστερά κόµµατα επιδιώκοντας την επαναπροσέγγιση. Παρόλο που η Κύπρος εισήλθε στην Ευρωπαϊκή Ένωση διαιρεµένη µετά την απόρριψη του σχεδίου Αννάν από τους Ελληνοκυπρίους στο δηµοψήφισµα του Απριλίου του 2004, η εκλογή του ηγέτη του ΑΚΕΛ, ηµήτρη Χριστόφια, στο αξίωµα του Προέδρου της Κυπριακής ηµοκρατίας τον Φεβρουάριο του 2008 έχει δηµιουργήσει µια νέα προοπτική για την επίλυση του Κυπριακού στο προσεχές µέλλον. Λέξεις-κλειδιά: ΑΚΕΛ, κοµµουνιστικό, Κυπριακό, Ένωση, επίλυση, δηµοψήφισµα, Ευρωπαϊκή Ένωση
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή...σελ.5 2. Η θέση του ΑΚΕΛ στο πολιτικό σύστηµα της Κύπρου.σελ.12 3. Το ζήτηµα της Ένωσης, το ΑΚΕΛ και οι Τουρκοκύπριοι..σελ.19 4. Κυπριακό και η στάση του ΑΚΕΛ µετά το 1974..σελ.24 5. Η ευρωπαϊκή προοπτική και η άνοδος του ΑΚΕΛ στην εξουσία.σελ.27 6. Συµπεράσµατα..σελ.41 Βιβλιογραφία...σελ.46 Παραρτήµατα...σελ.54
1. Εισαγωγή Το Κυπριακό πρόβληµα αποτελεί ένα από τα πιο δύσκολα και επίµονα στο χρόνο ζητήµατα της διεθνούς πολιτικής. Χρονολογείται τουλάχιστον από τη δεκαετία του 50, όταν ξέσπασαν οι πρώτες σοβαρές συγκρούσεις µεταξύ των δύο κυριότερων κοινοτήτων του νησιού, της ελληνοκυπριακής και της τουρκοκυπριακής. Επρόκειτο για µια περίοδο κατά την οποία ο ελληνικός και τουρκικός εθνικισµός στην Κύπρο κέρδισαν έδαφος δεδοµένων και των αντικρουόµενων επιδιώξεων της ηγεσίας των δύο κοινοτήτων. 1 Παρά την πρόσκαιρη ανακωχή µε τη συµφωνία ίδρυσης της ανεξάρτητης Κυπριακής ηµοκρατίας το 1960, της οποίας το νέο Σύνταγµα προέβλεπε ουσιαστικά ένα δικοινοτικό σύστηµα εκπροσώπησης στα κρατικά όργανα, οι διαµάχες µεταξύ της ελληνοκυπριακής και της τουρκοκυπριακής ηγεσίας συνεχίστηκαν σε σχέση µε ουσιώδη ζητήµατα διακυβέρνησης του νέου κράτους. Το δικοινοτικό σύστηµα διακυβέρνησης κατέρρευσε τα Χριστούγεννα του 1963, όταν οι Τουρκοκύπριοι αποχώρησαν από τα πολιτειακά όργανα και σηµειώθηκαν αιµατηρά επεισόδια µεταξύ των δύο κοινοτήτων στο κέντρο της Λευκωσίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο φυσικός διαχωρισµός και η αποξένωση των δύο κοινοτήτων συνεχίστηκαν µε τις ηγεσίες τους να είναι προσηλωµένες σε διαµετρικά αντίθετους στόχους. Αν και το 1968 ξεκίνησαν διακοινοτικές διαπραγµατεύσεις για την εξεύρεση κοινά αποδεκτής λύσης, τα γεγονότα του 1974 σφράγγισαν τη διχοτόµηση. Η εισβολή του τουρκικού στρατού στο νήσι µε αφορµή το ελληνοκυπριακό πραξικόπηµα εναντίον του προέδρου Μακαρίου το καλοκαίρι του 1 Η δεκαετία του 50 υπήρξε κρίσιµη για τις µελλοντικές εξελίξεις στην Κύπρο γιατί σηµατοδότησε την έναρξη της διπλωµατικής και κατόπιν ένοπλης µάχης των Ελληνοκυπρίων για Ένωση την νήσου µε την Έλλαδα. Το αίτηµα για Ένωση πυροδότησε σοβαρές αντιδράσεις στην τουρκοκυπριακή κοινότητα, η ηγεσία της οποίας έχοντας την τουρκική υποστήριξη αντιπαρέταξε το σύνθηµα ιχοτόµηση ή Θάνατος. Για µια πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση της ανάπτυξης του ελληνικού και τουρκικού εθνικισµού στην Κύπρο βλ. Κιζιλγιουρέκ, Ν. (1999) Κύπρος: Το αδιέξοδο των εθνικισµών. Αθήνα: Εκδόσεις Μαύρη Λίστα και Μαυράτσας, Κ. (1998) Όψεις του ελληνικού εθνικισµού στην Κύπρο. Αθήνα: Εκδόσεις Κατάρτι καθώς και την αδηµοσίευτη διδακτορική διατριβή Papadakis, Y. (1993) Perceptions of History and Collective Identity: A Study of Contemporary Greek Cypriot and Turkish Cypriot Nationalism. University of Cambridge.
1974 οδήγησε στην παγίωση ενός πρωτόγνωρου και ιδιότυπου εδαφικού και πολιτικού status quo που παραµένει σχεδόν αµετάβλητο από τότε. Από τη µία πλευρά, ο τουρκικός στρατός κατέλαβε περίπου το 37% της Κύπρου και στο συγκεκριµένο τµήµα ζουν οι Τουρκοκύπριοι που συγκεντρώθηκαν εκεί µετά την εισβολή απ όλο το νησί καθώς και οι έποικοι που ήρθαν από την Τουρκία και οι οποίοι συνεχίζουν να εισρέουν. 2 Το 1983, η τουρκοκυπριακή ηγεσία µε την υποστήριξη της Τουρκίας και κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου προχώρησε στην µονοµερή ανακήρυξη των κατεχοµένων ως κρατικής οντότητας µε την ονοµασία Τουρκική ηµοκρατία της Βόρειας Κύπρου. Εκτός από την Τουρκία, κανένα άλλο κράτος διεθνώς δεν έχει αναγνωρίσει την Τουρκική ηµοκρατία της Βόρειας Κύπρου. Από την άλλη πλευρά, µετά την εισβολή το σύνολο σχεδόν του ελληνοκυπριακού πληθυσµού µετακινήθηκε στο νότιο τµήµα του νησιού. 3 Η ελληνοκυπριακή κυβέρνηση είναι αναγνωρισµένη ως η νόµιµη κυβέρνηση της Κυπριακής ηµοκρατίας και εκπροσωπεί διεθνώς το σύνολο του νησιού µε το βόρειο τµήµα να θεωρείται ως κατεχόµενο από την Τουρκία. Οι ηγεσίες των δύο κοινοτήτων έχουν προσέλθει πολλές φορές από το 1974 στο τραπέζι των διαπραγµατευσεων για την επίτευξη συµφωνίας λύσης του προβλήµατος χωρίς όµως επιτυχία. 4 Ως πάγια θέση της τουρκοκυπριακής πλευράς έχει παρουσιαστεί η δηµιουργία κρατικής οντότητας συνοµοσπονδιακού τύπου που θα 2 Υπολογίζεται ότι οι έποικοι στα κατεχόµενα της Κύπρου είναι γύρω στις 162.000, ενώ οι Τουρκοκύπριοι υπολογίζονται στους 88.100. Από το 2004, υπολογίζεται ότι έχουν έλθει στην Κύπρο περισσότεροι από 40.000 νέοι έποικοι. Πηγή: Επίσηµη ιστοσελίδα Κυπριακού Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών http://www.cyprus.gov.cy/moi/pio/pio.nsf/all/64d1ebf5e4cdd878c2256d7a003cb539?opendo cument 3 Μετά την εισβολή, µερικές χιλιάδες Ελληνοκύπριοι παρέµειναν στο βόρειο τµήµα του νησιού, κυρίως στην περιοχή της Καρπασίας. Στη συνέχεια οι περισσότεροι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στον νότο λόγω των δυσκολιών που αντιµετώπισαν από το κατοχικό καθεστώς. Σύµφωνα µε τα τελευταία στοιχεία, µέχρι το εκέµβριο του 2007 µόνο 493 άτοµα παραµένουν στα κατεχόµενα. Πηγή: Επίσηµη ιστοσελίδα Κυπριακού Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών http://www.cyprus.gov.cy/moi/pio/pio.nsf/all/ab033773f7a18ab8c2256d7a003c5c24?opendocu ment 4 Για τις διαπραγµατευτικές θέσεις των δύο πλευρών δες Anastasiou, H. (2000) Negotiating the solution to the Cyprus Problem: From Impasse to post-helsinki hope, Cyprus Review, 12 (1), 11-33, Bolukbasi, S. (1998) The Cyprus Dispute and the United Nations: Peaceful Non-Settlement between 1954 and 1996, International Journal of Middle East Studies, 30 (3), 411-434, Coughlan, R. (1991) Negotiating the Cyprus Problem: Leadership perspectives from both sides of the Green Line, Cyprus Review, 3 (2), 80-102. Ακόµη το παλαιότερο άρθρο του Polyviou, P. G. (1976) Cyprus: What is to be Done? International Affairs, 52 (4), 582-597, από το οποίο µπορούµε να συµπεράνουµε ότι οι θέσεις των δύο πλευρών σχετικά µε την διευθέτηση του προβλήµατος ελάχιστα έχουν αλλάξει.
απαρτίζεται από δύο ήδη αναγνωρισµένα κράτη, ενώ η ελληνοκυπριακή πλευρά συζητά µόνο τη δηµιουργία οµοσπονδιακού κράτους µε ενιαία νοµική προσωπικότητα. Εκτός από αυτή τη βασική διαφορά ως προς τη µορφή που θα έχει το νέο κυπριακό κράτος, υπάρχουν σοβαρές διαφωνίες σχετικά µε άλλα θέµατα, κυριότερα των οποίων είναι το ζήτηµα της παρουσίας του τουρκικού στρατού στο νησί, το ποσοστό των Τούρκων εποίκων που θα επιτραπεί να παραµείνουν και η επιστροφή των περιουσιών. Τα τελευταία δέκα χρόνια, παρατηρήθηκε αυξηµένη κινητικότητα για την εξεύρεση λύσης στο Κυπριακό, η οποία µπορεί να αποδωθεί στις εξής σηµαντικές εξελίξεις: Στην απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης να δεχτεί την Κυπριακή ηµοκρατία ως νέο κράτος µέλος. Στην εκλογή στην Τουρκία του Ταγίπ Ερντογάν ως πρωθυπουργού. 5 Στην αποχώρηση του Ντενκτάς από την ηγεσία της τουρκοκυπριακής κοινότητας και την άνοδο στην εξουσία του αριστερού κόµµατος CTP (Τουρκικό Ρεπουµπλικανικό Κόµµα) του Μεχµέτ Αλί Ταλάτ. 6 Ειδικότερα, η διαδικασία που δροµολογήθηκε τη δεκαετία του 90 από την κυβέρνηση της Κυπριακής ηµοκρατίας για ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) δηµιούργησε µια νέα προοπτική για την επίλυση του προβλήµατος της διαίρεσης του νησιού. Στα τέλη του 2001, ο Πρόεδρος της Κυπριακής ηµοκρατίας 5 Το Κόµµα της ικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ταγίπ Ερντογάν ανήλθε για πρώτη φορά στην εξουσία τον Νοέµβρη του 2002 ενώ κέρδισε και τις εκλογές του 2007 αυξάνοντας εντυπωσιακά το ποσοστό του (από 34% σε σχεδόν 47%). Πρόκειται για ένα κόµµα το οποίο έχει υποστηρίξει σταθερά τον ευρωπαϊκό προσανατολισµό της Τουρκίας και τη µελλοντική ένταξη στους κόλπους της ΕΕ. Σε αυτό το πλαίσιο, το κόµµα του Ερντογάν έχει εκφραστεί υπέρ της επίλυσης του Κυπριακού στη βάση του σχεδίου Αννάν σε αντίθεση µε την προηγούµενη τουρκική κυβέρνηση του Ετζεβίτ που στήριζε την αδιάλλαχτη στάση του τουρκοκύπριου ηγέτη Ραούφ Ντενκτάς (βλ. Richter, H. A. (2001) Ankara s policy towards Cyprus and the European Union, Cyprus Review, 13 (2), 29-45). Γι αυτό µε την εκλογή του, η τουρκοκυπριακή αντιπολίτευση έκανε έκκληση στη νέα κυβέρνηση για να βοηθήσει ώστε να τεθεί ο αδιάλλαχτος Ντενκτάς στο περιθώριο, βλ. Robins, P. (2003) Confusion at home, confusion abroad: Turkey between Copenhagen and Iraq, International Affairs, 79 (3), 547-566. 6 To CTP ιδρύθηκε το 1970 και αποτέλεσε από τότε κύρια αντιπολιτευτική δύναµη στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Ο ιδρυτής του Μπερµπέρογλου άσκησε την εποχή εκείνη κριτική για την αποµόνωση της κοινότητας, το ρόλο των Τούρκων αξιωµατικών που είχαν φτάσει στην Κύπρο και την καταδίωξη των αντιφρονούντων (Attalides, M. (1979) Cyprus: Nationalism and International Politics. Edinburgh: Q Press, σελ.93). Στις εκλογές που έγιναν το 1973 στην τουρκοκυπριακή κοινότητα αναγκάστηκε να αποσύρει την υποψηφιότητά του ύστερα από τις απειλές που δέχτηκε από την εθνικιστική τουρκοκυπριακή ηγεσία µε επικεφαλής τον Ραούφ Ντενκτάς (Ταχσίν, Α. (2001) Η Άνοδος του Ντενκτάς στην Κορυφή. Λευκωσία: Εκδόσεις ιαφάνεια, σελ.191). Το CTP πάντως συνέχισε να ασκεί κριτική στον Ντενκτάς και µετά την εισβολή και τάχθηκε υπέρ της επαναπροσέγγισης µε τους Ελληνοκυπρίους διατηρώντας καλές σχέσεις µε το ΑΚΕΛ.
Γλαύκος Κληρίδης και ο τουρκοκύπριος ηγέτης Ραούφ Ντενκτάς συµφώνησαν να ξεκινήσουν απευθείας συνοµιλίες. Ένα χρόνο αργότερα, ο Γενικός Γραµµατέας του ΟΗΕ Κόφι Αννάν παρενέβη ενεργά στη διαδικασία καταθέτοντας λεπτοµερές σχέδιο επίλυσης του Κυπριακού, το οποίο οι δύο πλευρές αποδέχτηκαν ως βάση διαπραγµάτευσης. 7 Στα τέλη Φεβρουαρίου του 2003, ο Κόφι Αννάν κατέθεσε το σχέδιό του αναθεωρηµένο στον Ντενκτάς και τον νεοεκλεγέντα Πρόεδρο της Κυπριακής ηµοκρατίας Τάσσο Παπαδόπουλο και ζήτησε να απαντήσουν ως τις 10 Μαρτίου αν το αποδέχονταν και αν θα το υπέβαλαν για δηµοψήφισµα στις κοινότητές τους. Το αναθεωρηµένο σχέδιο Αννάν ναυάγησε γιατί το απέρριψε ο Ραούφ Ντενκτάς. 8 Έτσι, η Κυπριακή ηµοκρατία υπέγραψε τον Απρίλη του 2003 τη Συνθήκη Προσχώρησης στην ΕΕ διαιρεµένη. Στη συνέχεια σηµειώθηκαν σηµαντικές εξελίξεις στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Κατ αρχάς ο Ντεκτάς ανακοίνωσε στα τέλη Απριλίου το άνοιγµα της Πράσινης Γραµµής σε ορισµένα σηµεία διέλευσης. Επρόκειτο για µια απόφαση που ο Τουρκοκύπριος ηγέτης προφανώς πήρε για να κάνει κίνηση εντυπωσιασµού λόγω του αρνητικού κλίµατος που είχε διαµορφωθεί για το πρόσωπό του εξαιτίας της αδιάλλαχτης στάσης του σχετικά µε το σχέδιο Αννάν. 9 Η απόφαση όµως υπήρξε ιστορική γιατί επέτρεψε την µετακίνηση των Κυπρίων από την µία πλευρά της Γραµµής στην άλλη, δηλαδή επέτρεψε την επικοινωνία και επαφή µεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. 10 7 Ο Κόφι Αννάν κατέθεσε το σχέδιο θεωρώντας τη συγκυρία ευνοϊκή εν όψει της ένταξης της Κύπρου στην ΕΕ. Χαρακτηριστικά στην επιστολή του προς τους δύο ηγέτες τόνιζε, Η Κύπρος έχει ραντεβού µε την ιστορία. Αυτό δεν πρέπει να χαθεί. Πηγή: Επίσηµη ιστοσελίδα του Κυπριακού Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών, ενότητα: Εξελίξεις στο Κυπριακό, http://www.moi.gov.cy/moi/pio/pio.nsf/developments_gr/developments_gr?opendocument 8 Μετά την άρνηση του Ντενκτάς να υποβάλει το σχέδιο σε δηµοψήφισµα, ο Γ.Γ. του ΟΗΕ Κόφι Ανναν τον κατηγόρησε ευθέως στην έκθεσή του για αδιάλλαχτη και αναχρονιστική συµπεριφορά και για ανικανότητα να αντιληφθεί τις τεράστιες αλλαγές που έχουν συντελεστεί στην Ευρώπη. Πηγή: The UN Secretary-General Report is Denktash s mortification, Fileleftheros Newspaper, 05/04/2003, http://www.cyprusmedianet.com/en/article/2472 9 Βλ. συνέντευξη ενός από τους ηγέτες της τουρκοκυπριακής αντιπολίτευσης στην ελληνοκυπριακή εφηµερίδα Πολίτης, Mustafa Akinci: An interview, Politis Newspaper, 01/05/03, http://www.cyprusmedianet.com/en/article/4104 10 Στα άρθρα των Gumpert, G. and Drucker, S. J. (1997) The question of identity in a divided media landscape: the case of Cyprus, Res publica, 39 (2), 281-292 και (1998) Communication Across Lands Divided: The Cypriot Communications Landscape, in V.Calotychos (ed.) (1998) Cyprus and its people: nation, identity and experience in an unimaginable community, 1955-1997. Boulder, Colo.: Westview Press, pp.237-249 περιγράφονται οι σοβαρές δυσκολίες που εµπόδιζαν την επικοινωνία και προσέγγιση µεταξύ των δύο κοινοτήτων. Ουσιαστικά τα µόνα σηµεία επαφής πριν το άνοιγµα της Πράσινης Γραµµής ήταν οι οργανωµένες δικοινοτικές συναντήσεις στη νεκρή ζώνη και τα τελευταία χρόνια η επικοινωνία µέσω Ίντερνετ.
Στην τουρκοκυπριακή κοινότητα παρόλα αυτά η δυσαρέσκεια για το πρόσωπο του Ντενκτάς µεγάλωνε. Στις εκλογές που έγιναν τον εκέµβρη του 2003, η δυσαρέσκεια αυτή εκφράστηκε µε νίκη της αντιπολίτευσης, η οποία είχε ταχθεί υπέρ του σχεδίου Αννάν. Παράλληλα, ο Γ.Γ. του ΟΗΕ διαβλέποντας την νέα προοπτική που παρουσιάστηκε για επίλυση κάλεσε τις πλευρές για νέες διαπραγµατεύσεις τον Ιανουάριο του 2004. Για πρώτη φορά στην ιστορία των διαπραγµατεύσεων των δύο κοινοτήτων από τη δεκαετία του 60, αποχώρησε ως συνοµιλητής της τουρκοκυπριακής κοινότητας ο Ντενκτάς λόγω της αντίθεσής του µε το σχέδιο Αννάν και τη θέση του πήρε ο ηγέτης της πρώην αντιπολίτευσης Μεχµέτ Αλί Ταλάτ, ο οποίος στο µεταξύ είχε αναδειχθεί νικητής των βουλευτικών εκλογών στα κατεχόµενα. Οι διαπραγµατεύσεις των πλευρών ολοκληρώθηκαν µε την υποβολή του τελικού σχεδίου Αννάν σε χωριστά δηµοψηφίσµατα στις δύο κοινότητες τον Απρίλη του 2004. Ο πρόεδρος Τάσσος Παπαδόπουλος, ο οποίος είχε εκλεγεί µε την υποστήριξη του ΑΚΕΛ (Ανορθωτικό Κόµµα Εργαζόµενου Λαού), τάχθηκε κατά του σχεδίου και κάλεσε την ελληνοκυπριακή κοινότητα να το καταψηφίσει. Οι Ελληνοκύπριοι πράγµατι απέρριψαν το σχέδιο στην πλειοψηφία τους ενώ οι Τουρκοκύπριοι το αποδέχτηκαν. 11 Το αποτέλεσµα ήταν ότι το σχέδιο ναυάγησε οριστικά και η Κύπρος εισήλθε στην Ευρωπαϊκη Ένωση τον Μάϊο του 2004 διχοτοµηµένη. Το αρνητικό αποτέλεσµα στην ελληνοκυπριακή κοινότητα προκάλεσε ένα πάγωµα οποιασδήποτε νέας ουσιαστικής πρωτοβουλίας για το Κυπριακό. Στις πρόσφατες όµως προεδρικές εκλογές, το ΑΚΕΛ απέσυρε τη στήριξη του προς τον Τάσσο Παπαδόπουλο και κατόρθωσε να εκλέξει Πρόεδρο της ηµοκρατίας το δικό του υποψήφιο, τον ηγέτη του ηµήτρη Χριστόφια. 12 Έχοντας υιοθετήσει µια µετριοπαθέστερη στάση σε σχέση µε τον προκάτοχό του και διατηρώντας εδώ και δεκαετίες πολύ καλές σχέσεις µε το ιδεολογικά όµορο Τουρκικό Ρεπουµπλικανικό Κόµµα του Μεχµέτ Αλί Ταλάτ, ο νέος Κύπριος πρόεδρος έχει εκφράσει 11 Τα αποτελέσµατα των δύο δηµοψηφισµάτων ήταν 75,83% κατά του σχεδίου Αννάν στην ελληνοκυπριακή κοινότητα και 64,91% υπέρ του σχεδίου στην τουρκοκυπριακή. 12 Οι τελευταίες προεδρικές εκλογές έγιναν τον Φεβρουάριο του 2008 και ανέδειξαν Πρόεδρο της Κυπριακής ηµοκρατίας τον ηµήτρη Χριστόφια µε ποσοστό 53,36%. Βλ. Παράρτηµα Ι για τους νικητές των προεδρικών εκλογών στην Κύπρο µετά το 1974 καθώς και τα κόµµατα που στήριξαν την υποψηφιότητά τους.
επανειλληµένως την πρόθεση να βρεθεί λύση στο Κυπριακό επί προεδρίας του σε συνεργασία µε τους Τουρκοκυπρίους. 13 Στην παρούσα εργασία, αντικέιµενο µελέτης θα αποτελέσει η διαχρονική στάση του ΑΚΕΛ απέναντι στο Κυπριακό ζήτηµα. Το ενδιαφέρον της εργασίας αντλείται από τις ιδιαιτερότητες του συγκεκριµένου κόµµατος και τις εξελίξεις στο πολιτικό σκηνικό της Κύπρου τα τελευταία χρόνια. Κατ αρχάς, το ΑΚΕΛ είναι το µακροβιότερο κόµµα της Κύπρου και το µεγαλύτερο σε αριθµό µελών. Ανήκει στην κοµµουνιστική Αριστερά 14 και κατάφερε να ανέλθει στην εξουσία σε µια περίοδο που τα αριστερά κόµµατα στην Ευρώπη βρίσκονται σε αναζήτηση ταυτότητας και βλέπουν τα εκλογικά τους ποσοστά να µειώνονται. 15 Επίσης, το ΑΚΕΛ είχε ανέκαθεν ερείσµατα στην τουρκοκυπριακή κοινότητα και διατηρούσε επαφές µε αυτή, ιδίως µε την τουρκοκυπριακή Αριστερά. Η εκλογή του αρχηγού του ΑΚΕΛ στην Προεδρία της ηµοκρατίας σε συνδυασµό µε την αντίστοιχη εκλογή του Ταλάτ στην ηγεσία της τουρκοκυπριακής κοινότητας έχει δηµιουργήσει µια νέα δυναµική για την προοπτική επίλυσης του Κυπριακού. Στην πρώτη ενότητα της εργασίας, θα γίνει αναφορά στην ιστορική πορεία του ΑΚΕΛ και τη θέση του στο πολιτικό σύστηµα της Κύπρου από την ίδρυσή του ως σήµερα. Στη συνέχεια, θα ερευνηθούν η στάση του ΑΚΕΛ απέναντι στο ζήτηµα της Ένωσης της Κύπρου µε την Ελλάδα από τη δηµιουργία του κόµµατος τη δεκαετία του 40 ως την τουρκική εισβολή του 1974 αλλά και οι σχέσεις του κόµµατος µε την τουρκοκυπριακή κοινότητα την ίδια χρονική περίοδο. Στην τρίτη ενότητα, θα 13 Χαρακτηριστικά µετά τη νίκη του ο ηµήτρης Χριστόφιας τόνισε ότι απλώνει χέρι φιλίας και συνεργασίας προς τους Τουρκοκύπριους και την πολιτική τους ηγεσία και τους κάλεσε να εργασθούν µαζί για τον κοινό στόχο, µια πατρίδα ειρήνης, συνεργασίας και ανάπτυξης. Πηγή: ιστοσελίδα ΑΝΤΕΝΝΑ, http://www.ant1online.gr/politics/cyprus/pages/20082/19d11357-deaa-44d7-877e- 9dfb48449377.aspx 14 Το ΑΚΕΛ ιδεολογικά είναι κοµµουνιστικό κόµµα το οποίο υπήρξε σταθερά φιλοσοβιετικό µέχρι την κατάρρευση του ανατολικού µπλοκ. εδοµένων των ριζικών αλλαγών που συντελέστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 80, το ΑΚΕΛ υιοθέτησε πιο µετριοπαθείς απόψεις (αναγνωρίζοντας για παράδειγµα τα θετικά της σοσιαλδηµοκρατίας) διατήρησε όµως την πίστη του στον σοσιαλισµό µε βάση τις µαρξιστικές-λενινιστικές αρχές. Για την αντίληψη του ΑΚΕΛ περί σοσιαλισµού όπως αυτή διαµορφώθηκε µετά τα γεγονότα στο κοµµουνιστικό µπλοκ, βλ. Επίσηµη ιστοσελίδα ΑΚΕΛ, Η δική µας αντίληψη για τον σοσιαλισµό, Οκτώβρης 1990, http://www.akel.org.cy/kathodighsh.html 15 Βλ. το άρθρο του Charalambous, G. (2007) The Strongest Communists in Europe: Accounting for AKEL s Electoral Success, Journal of Communist Studies and Transition Politics, 23 (3), 425-456 για τους λόγους που το ΑΚΕΛ έχει καταφέρει να διατηρήσει την εκλογική του δύναµη σε αντίθεση µε την κρίση που έχουν βιώσει τα κοµµουνιστικά κόµµατα στην Ευρώπη.
παρουσιαστεί η τοποθέτηση του ΑΚΕΛ απέναντι στην επίλυση του Κυπριακού όπως διαµορφώθηκε µετά τη διχοτόµηση του 1974. Στην τέταρτη ενότητα, θα αναλυθεί ο ρόλος του ΑΚΕΛ ως προς την προοπτική διευθέτησης του Κυπριακού που προέκυψε από την ευρωπαϊκή πορεία ένταξης και την άνοδο του κόµµατος αυτού στην εξουσία.
2. Η θέση του ΑΚΕΛ στο πολιτικό σύστηµα της Κύπρου Το πολιτικό σύστηµα της Κύπρου Το πολιτειακό σύστηµα της Κυπριακής ηµοκρατίας χαρακτηρίζεται ως προεδρικό και φέρει µεγάλες οµοιότητες µε το αντίστοιχο των Ηνωµένων Πολιτειών. Στο συγκεκριµένο σύστηµα υπάρχει πλήρης διάκριση των τριών λειτουργιών, της εκτελεστικής, της νοµοθετικής και της δικαστικής. Ο Πρόεδρος της ηµοκρατίας εκλέγεται άµεσα από το εκλογικό σώµα για πέντε έτη και κατόπιν σχηµατίζει την κυβέρνηση η οποία δεν λαµβάνει ψήφο εµπιστοσύνης από τη Βουλή όπως συµβαίνει στα κοινοβουλευτικά συστήµατα. Η επιλογή και η παύση των µελών του Υπουργικού Συµβουλίου ανήκει στην αποκλειστική αρµοδιότητα του Προέδρου της ηµοκρατίας. Η άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας ανήκει στο Πρόεδρο της ηµοκρατίας και το Υπουργικό Συµβούλιο. 16 Η εκλογή των µελών της Βουλής των Αντιπροσώπων γίνεται µε ξεχωριστές εκλογές, τις βουλευτικές, οι οποίες πραγµατοποιούνται κάθε πέντε χρόνια. Ο Πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων εκλέγεται από την Ολοµέλεια. Η Βουλή δεν µπορεί να διαλυθεί από τον Πρόεδρο της ηµοκρατίας όπως ισχύει στα κοινοβουλευτικά συστήµατα παρά µόνο µε απόφαση της Ολοµέλειάς της. Κύριο έργο της Βουλής είναι η θέσπιση των νόµων και η άσκηση κοινοβουλευτικού ελέγχου στην κυβέρνηση. 17 Θα πρέπει βέβαια να σηµειώσουµε ότι το Σύνταγµα της Κυπριακής ηµοκρατίας χαρακτηρίζεται από ιδιοµορφίες που σχετίζονται µε τις πρόνοιες για εξασφαλισµένη εκπροσώπηση της τουρκοκυπριακής κοινότητας στα όργανα του κράτους. Το Σύνταγµα προέβλεπε τη θέση Τουρκοκύπριου Αντιπροέδρου µε δικαίωµα βέτο σε διάφορα ζητήµατα, τη σύσταση ξεχωριστής ελληνοκυπριακής και τουρκοκυπριακής Κοινοτικής Συνέλευσης µε αρµοδιότητες κυρίως σε θέµατα παιδείας, θρησκείας και 16 Πηγή: Κυπριακή Κυβερνητική Πύλη ιαδικτύου, Πολιτειακό Σύστηµα: Εκτελεστική Εξουσία, http://www.cyprus.gov.cy/portal/portal.nsf/all/6ce94c478519b7b3c2256f490057fa9d?opendocu ment 17 Πληροφορίες από την επίσηµη ιστοσελίδα της Κυπριακής Βουλής των Αντιπροσώπων για ανάδειξη, συγκρότηση και διάλυση της Βουλής και για πολιτικό ρόλο και για πολιτικό ρόλο και αρµοδιότητες της Βουλής, http://www.parliament.cy/parliamentgr/002.htm
εποπτείας των οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης, εγγυηµένη συµµετοχή των Τουρκοκυπρίων για το 30% των θέσεων στη Βουλή των Αντιπροσώπων και του Υπουργικού Συµβουλίου και χωριστές διοικήσεις των δύο κοινοτήτων στους µεγάλους ήµους της Κύπρου. Μετά τις ταραχές του 1963 και την αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από τα επίσηµα πολιτειακά όργανα, οι περισσότερες από αυτές τις διατάξεις παραµένουν ανενεργές ενώ άλλες αναθεωρήθηκαν µε νόµους της Βουλής των Αντιπροσώπων ή de facto. 18 Όπως παρατηρούµε από την παραπάνω συνοπτική παρουσίαση του κυπριακού πολιτειακού συστήµατος, η νίκη ενός κόµµατος στις βουλευτικές εκλογές είναι σηµαντική γιατί έτσι το κόµµα αυτό αποκτά τον έλεγχο στη Βουλή των Αντιπροσώπων. Η κυβέρνηση όµως σχηµατίζεται από τον Πρόεδρο της ηµοκρατίας, ο οποίος για να εκλεγεί πρέπει να συγκεντρώσει τουλάχιστον το 50% των ψήφων στον πρώτο ή το δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών. Εποµένως, αυτό πρακτικά σηµαίνει ότι για να εκλεγεί κάποιο πρόσωπο Πρόεδρος της ηµοκρατίας θα πρέπει να συγκεντρώνει την υποστήριξη των ψηφοφόρων τουλάχιστον δύο από τα µεγάλα κόµµατα της Κυπριακής ηµοκρατίας. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα σηµαντικό συµπέρασµα για τη θέση των κοµµάτων και του ΑΚΕΛ ειδικότερα στο πολιτικό σύστηµα της χώρας όπως θα δούµε παρακάτω. Η θέση του ΑΚΕΛ Το ΑΚΕΛ ως κόµµα ιδρύθηκε το 1941, πρόδροµος του όµως θεωρείται το Κοµµουνιστικό Κόµµα Κύπρου που ιδρύθηκε το 1926. Πρόκειται δηλαδή για το παλαιότερο κόµµα της Κύπρου, το οποίο µάλιστα έχει διατηρήσει τη µεγάλη απήχησή του στην κυπριακή κοινωνία όλες αυτές τις δεκαετίες. 19 Αν και εκπροσωπεί κυρίως την εργατική τάξη, υποστηρίζεται και από µεγάλη µερίδα της µεσαίας τάξης, η οποία αποτελεί σηµαντικό κοµµατι της σύγχρονης ελληνοκυπριακής κοινωνίας. 18 Μετά τα γεγονότα του 1963, οι τρεις θέσεις του Υπουργικού Συµβουλίου που προορίζονταν για τους Τουρκοκύπριους κατελήφθησαν από Ελληνοκύπριους. To Υπουργικό Συµβούλιο από τότε διορίζεται µόνο από τον Πρόεδρο της ηµοκρατίας. Επίσης, το 1965 µε νόµο της Βουλής των Αντιπροσώπων καταργήθηκε η ελληνοκυπριακή Κοινοτική Συνέλευση και οι περισσότερες αρµοδιότητές της µεταβιβάστηκαν είτε στη Βουλή είτε στο νεοσυσταθέν Υπουργείο Παιδείας. Πηγή: επίσηµη ιστοσελίδα της Βουλής των Αντιπροσώπων, Ιστορική Ανασκόπηση, http://www.parliament.cy/parliamentgr/002_01.htm 19 Για την εκλογική δύναµη του ΑΚΕΛ µετά το 1974 βλ.παράρτηµα ΙΙ.
Ήδη από τη δεκαετία του 40, το ΑΚΕΛ είχε µεγάλη δύναµη στο κυπριακό πολιτικό σύστηµα. Την ίδια εποχή που το ελληνικό κοµµουνιστικό κόµµα αγωνιζόταν για την επιβίωσή του σε ένα σκληρό εµφύλιο πόλεµο που τελικά το οδήγησε σε ήττα, οι Κύπριοι κοµµουνιστές απολάµβαναν νοµιµοποίησης και σηµαντικής εκλογικής υποστήριξης. Η µεγάλη επιτυχία του ΑΚΕΛ στις δηµοτικές εκλογές του 1946 ανησύχησαν σοβαρά τόσο την Εκκλησία της Κύπρου όσο και την κυπριακή αστική τάξη, 20 δηλαδή τις δύο συντηρητικές κυρίαρχες κοινωνικές δυνάµεις για τις οποίες ο κοµµουνισµός ήταν θανάσιµος εχθρός. Ο ρόλος του ΑΚΕΛ υποβαθµίστηκε αισθητά τη δεκαετία του 50, εποχή κατά την οποία κυριάρχησε ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας των Ελληνοκυπρίων για Ένωση µε την Ελλάδα. Αν και το ΑΚΕΛ τάχθηκε υπέρ της Ένωσης στο δηµοψήφισµα που διοργάνωσε η Εκκλησία τον Ιανουάριο του 1950 21, στη συνέχεια έπαιξε περιθωριακό ρόλο στον αγώνα της ΕΟΚΑ για Ένωση της Κύπρου µε την Ελλάδα γιατί την ηγεµονία της οργάνωσης είχαν αναλάβει η Εκκλησία της Κύπρου και ο ακροδεξιός στρατιωτικός Γεώργιος Γρίβας. Μετά την ίδρυση όµως της Κυπριακής ηµοκρατίας, της οποίας πρώτος Πρόεδρος εξελέγη ο Αρχιεπίσκοπος, το ΑΚΕΛ υπήρξε ένας από τους πιο σηµαντικούς υποστηρικτές του Μακάριου. Αν και η αρχική εκλογική βάση του Αρχιεπισκόπου ήταν µία ευρεία συµµαχία δεξιών δυνάµεων υπό το όνοµα Πατριωτικό Μέτωπο, ο Μακάριος µπόρεσε σύντοµα να κερδίσει την ευρεία υποστήριξη των Ελληνοκυπρίων υπό την ιδιότητα του θρησκευτικού και πολιτικού ηγέτη της κοινότητας. 22 20 Coufoudakis, V. (1983) Cyprus, in V. Mchale (ed.) Political Parties of Europe. Westport, Connecticut: Greenwood Press, σελ.105 21 Η Εκκλησία της Κύπρου οργάνωσε τον Ιανουάριο του 1950 δηµοψήφισµα για την Ένωση της Κύπρου µε την Ελλάδα, στο οποίο οι Ελληνοκύπριοι µε ποσοστό πάνω από 90% τάχθηκαν υπέρ της Ένωσης. Το δηµοψήφισµα, όπως ήταν αναµενόµενο, µποϋκόταραν οι Τουρκοκύπριοι. Λίγους µήνες αργότερα, πέθανε ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ΙΙ και τον διαδέχτηκε ο Μακάριος ΙΙΙ, ο οποίος είχε διαδραµατίσει πρωταγωνιστικό ρόλο ως Μητροπολίτης Κιτίου στη διεξαγωγή του δηµοψηφίσµατος. Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος υπήρξε ηγετική µορφή του αγώνα των Ελληνοκυπρίων για Ένωση και ιδρυτικό στέλεχος της ΕΟΚΑ (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών). Σκοπός της ΕΟΚΑ ήταν η Ένωση δια της ενόπλου µάχης κατά της Βρετανικής ιοίκησης. Η οργάνωση ξεκίνησε τις δραστηριότητές της τον Απρίλη του 1955. 22 Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος εξελέγη Πρόεδρος της Κυπριακής ηµοκρατίας τρεις φορές, το 1959, το 1968 και το 1973. Ο Αρχιεπίσκοπος εξελέγη Πρόεδρος το 1959 µε ποσοστό 66,85%, το 1968 µε το εκπληκτικό 93,45% ενώ το 1973 δεν έγινε ψηφοφορία γιατί ήταν ο µοναδικός υποψήφιος. (Πηγή:επίσηµη ιστοσελίδα Κυπριακού Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών, http://www.ekloges.pio.gov.cy). Το ΑΚΕΛ δεν υποστήριξε την υποψηφιότητά του Μακάριου στην πρώτη εκλογή κυρίως γιατί δεν ικανοποιήθηκε το αίτηµά του για µεγαλύτερη συµµετοχή του κόµµατος στη διακυβέρνηση αλλά στήριξε τον Αρχιεπίσκοπο στις δύο επόµενες εκλογικές αναµετρήσεις.
Όσον αφορά συγκεκριµένα το ΑΚΕΛ, ο Μακάριος εξασφάλισε την εκλογική στήριξή του προσφέροντας ως αντάλλαγµα εγγυηµένη εκπροσώπηση του κόµµατος στην Βουλή των Αντιπροσώπων. Από την πλευρά του Μακαρίου επρόκειτο για κίνηση πολιτικής σκοπιµότητας, και όχι αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων. Η παραπάνω άποψη στηρίζεται στο γεγονός ότι ποτέ κανένα στέλεχος του ΑΚΕΛ επί κυβερνήσεων Μακαρίου δεν κατείχε υπουργική ή άλλη ανώτατη θέση στη δηµόσια διοίκηση της Κύπρου. 23 Έχει ακόµη καταγραφεί σε στρατιωτικό έγγραφο του 1964 που στάλθηκε στον τότε Πρωθυπουργό της Ελλάδας Γεώργιο Παπανδρέου δήλωση του Αρχιεπισκόπου σε συνάντηση µε 80 Έλληνες στρατιωτικούς αξιωµατούχους και τον πρώην αρχηγό της ΕΟΚΑ Γεώργιο Γρίβα στην οποία τους διαβεβαιώνει για τα αντικοµµουνιστικά του αισθήµατα 24. Από την άλλη πλευρά, στη βάση της σύναψης της εκλογικής συµµαχίας του ΑΚΕΛ µε τον Μακάριο βρισκόταν το άνοιγµα του Αρχιεπισκόπου προς τη Σοβιετική Ένωση και η αντινατοϊκή του στάση. Ο Μακάριος διατηρούσε καλές σχέσεις µε τη Σοβιετική Ένωση στο πλαίσιο της αναζήτησης υποστηριχτών για το Κυπριακό και ως αντιστάθµισµα στις αµερικανικές πιέσεις για συµβιβασµό µε την Τουρκία και τους Τουρκοκύπριους. 25 Το ΑΚΕΛ συµφωνούσε µε την πολιτική του Μακαρίου ως κοµµουνιστικό φιλοσοβιετικό κόµµα. Επίσης, το ΑΚΕΛ οφελήθηκε εν µέρει και από τη συµφωνία µε τον Αρχιεπίσκοπο για τις εξασφαλισµένες θέσεις στη Βουλή των Αντιπροσώπων. 26 Τέλος, δεν θα πρέπει να παραβλέψουµε ότι η στήριξη του ΑΚΕΛ στον Μακάριο έγινε σε µια εποχή έντονου Παραδόξως, ο υποψήφιος που υποστηρίχθηκε από το ΑΚΕΛ στις εκλογές του 1959, ο πρώην δήµαρχος Λευκωσίας Ιωάννης Κληρίδης, στηρίχτηκε επίσης και από µέρος της εθνικιστικής εξιάς, η οποία ήταν δυσαρεστηµένη από τις συµφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου που απέκλειαν την Ένωση της Κύπρου µε την Ελλάδα. 23 Markides, K. C. (1977) The Rise and Fall of the Cyprus Republic. New Haven, CT: Yale University Press, σελ.49. 24 Παπαγεωργίου, Σ. (1983) Τα Κρίσιµα Ντοκουµέντα του Κυπριακού (1959-1967), τόµος ΙΙΙ. Αθήνα: Εκδόσεις Γ.Λαδιά, σελ.14. 25 Για τα κίνητρα του Μακαρίου όσον αφορά την προσέγγιση µε την Σοβιετική Ένωση και για την αντιφατική πολιτική της τελευταίας απέναντι στο Κυπριακό ζήτηµα βλ. Stergiou, A. (2007) Soviet Policy toward Cyprus, Cyprus Review, 19 (2), 83-106. 26 Θα πρέπει βέβαια να αναφέρουµε ότι η προσυµφωνηµένη κατανοµή θέσεων στη Βουλή των Αντιπροσώπων δεν ήταν πάντα προς όφελος του ΑΚΕΛ. Στις βουλευτικές εκλογές του 1970, ενώ το ΑΚΕΛ κέρδισε µε ποσοστό 34%, έλαβε µόνο 9 θέσεις στη Βουλή σε αντίθεση µε τη δεξιά παράταξη που αν και πήρε µικρότερο ποσοστό έλαβε 15, πηγή: Adams, T. W.(1971) AKEL: The Communist Party of Cyprus. Stanford: Hoover Institution Press.
φιλοµακαρισµού στην ελληνοκυπριακή κοινωνία, οπότε θα µπορούσαµε να πούµε ότι ήταν µέρος µιας τακτικής του ΑΚΕΛ να εναρµονιστεί µε τα κυρίαρχα αισθήµατα της πλειοψηφίας για να είναι αρεστό ως κόµµα στην κοινή γνώµη. 27 Μετά το πραξικόπηµα και τη διχοτόµηση της Κύπρου από τον Τουρκικό στρατό, το πολιτικό σύστηµα της Κυπρου βιώνει µεγάλες αλλάγες. Κατ αρχάς, δηµιουργούνται δύο νέα κόµµατα το 1976, ο ΗΣΥ ( ηµοκρατικός Συναγερµός) και το ΗΚΟ ( ηµοκρατικό Κόµµα), τα οποία κατέχουν από τότε κεντρική θέση στο πολιτικό σκηνικό της Κύπρου. Ο ΗΣΥ δηµιουργήθηκε από τον Γλαύκο Κληρίδη, πρώην προέδρο της Βουλής των Αντιπροσώπων και βασικό εκπρόσωπο της ελληνοκυπριακής κοινότητας στις διακοινοτικές συνοµιλίες από το 1968. Ο Κληρίδης υπήρξε πολιτικός σύµµαχος του Μακαρίου τον οποίο αντικατέστησε για λίγο χρονικό διάστηµα στην Προεδρία της ηµοκρατίας µετά την τουρκική εισβολή. Το κόµµα του υπήρξε η µετεξέλιξη του Ενιαίου Κόµµατος το οποίο επίσης είχε ιδρύσει ο ίδιος το 1969. Το Ενιαίο Κόµµα εξέφραζε την µακαριακή εξιά και είχε την πλειοψηφία στη Βουλή των Αντιπροσώπων µετά τις εκλογές του 1970. Ο ΗΣΥ επίσης από την ιδρύση του ως σήµερα εκπροσωπεί το δεξιό πολιτικό χώρο. 28 Το ΗΚΟ ιδρύθηκε από τον επίσης στενό συνεργάτη του Μακάριου, Σπύρο Κυπριανού, ο οποίος είχε διατελέσει Υπουργός Εξωτερικών των κυβερνήσεων του Αρχιεπισκόπου µέχρι την παραίτησή του το 1972 εξαιτίας της διαφωνίας του µε τη Χούντα. Μετά τον θάνατο του Μακάριου το 1977, ο Σπύρος Κυπριανού εξελέγη Πρόεδρος της ηµοκρατίας, θέση στην οποία παρέµεινε ως το 1988. Το ΗΚΟ ιδεολογικά τοποθετείται στο κέντρο του πολιτικού φάσµατος θεωρώντας ως αποτελεσµατικότερο οικονοµικό σύστηµα το µεικτό, αυτό δηλαδή που συνδυάζει την ιδιωτική πρωτοβουλία µε τον κρατικό σχεδιασµό. 29 27 Όπως έχει υποστηριχτεί, σε κοινωνίες που βρίσκονται σε µετάβαση ο πληθυσµός τείνει να αυτοπροσδιορίζεται µε βάση την εθνική ταυτότητα µε συνέπεια οι πολιτικές ελίτ να συµµορφώνονται µε το κυρίαρχο εθνικό αίσθηµα για να επιβιώσουν, Carment, D. and James, P. (1995) Internal Constraints and Interstate Ethnic Conflict : Towards a Crisis-Based Assessment of Irredentism, Journal of Conflict Resolution, 39 (1), σελ.93. 28 Για το κείµενο της ιδρυτικής διακήρυξης του ΗΣΥ στις 4 Ιουλίου 1976 βλ. επίσηµη ιστοσελίδα του κόµµατος, http://www.disy.org.cy/images/public/misc/diak1.doc 29 Από την Ιδεολογική ιακήρυξη του ηµοκρατικού Κόµµατος που εγκρίθηκε το 2000. Πηγή: επίσηµη ιστοσελίδα ΗΚΟ, http://www.diko.org.cy
Μία ακόµη σηµαντική εξέλιξη µετά τα γεγονότα του 1974 ήταν ότι το σύνολο των ελληνοκυπριακών κοµµάτων αναγκάζεται να αναπροσαρµόσει την πολιτική του για το Κυπριακό. Το όραµα της Ένωσης µε την Ελλάδα παραµερίζεται και ως προτεραιότητα προβάλει η ανατροπή των δεδοµένων που επέφερε η τουρκική εισβολή και κυρίως η επανένωση της Κύπρου. Επιπλέον, ο θάνατος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου το 1977 σηµατοδότησε µια νέα εποχή για το κυπριακό πολιτικό σύστηµα. Ο Αρχιεπίσκοπος είχε διατελέσει ο µοναδικός ως τότε Πρόεδρος της Κυπριακής ηµοκρατίας και όπως είδαµε το πρόσωπό του είχε καθολικής σχεδόν αποδοχής από τις κυπριακές πολιτικές δυνάµεις µεταξύ των οποίων και το ΑΚΕΛ. Όπως έχει υποστηριχτεί, ο θάνατος του Μακαρίου έβγαλε τους κοµµουνιστές από την παράδοξη θέση να υποστηρίζουν τον Αρχιεπίσκοπο ως αρχηγό του κράτους. 30 Ο θάνατός του Μακαρίου είχε εποµένως ως αποτέλεσµα για πρώτη φορά από την ίδρυση της Κυπριακής ηµοκρατίας να αποκτήσει το ΑΚΕΛ πιο ανεξάρτητη φωνή και οντότητα ως πολιτική δύναµη. Από την άλλη πλευρά, κύρια εκλογική τακτική του ΑΚΕΛ για την ανάδειξη Προέδρου της ηµοκρατίας από το 1977 υπήρξε η σύναψη συµµαχιών, κυρίως µε το ΗΚΟ, το οποίο αν και δεν είναι αριστερό κόµµα, οι θέσεις του υπέρ της σοσιαλδηµοκρατίας είναι συµβατές µε την ιδεολογία του ΑΚΕΛ. Οι συµµαχίες µε το ΗΚΟ κρίθηκαν ουσιαστικά απαραίτητες από την ηγεσία του ΑΚΕΛ ώστε να µην εκλεγεί ο εκάστοτε υποψήφιος του αντίπαλου ιδεολογικά δεξιού κόµµατος ΗΣΥ. 31 Με την υποστήριξη του ΑΚΕΛ εκλέχτηκε Πρόεδρος της ηµοκρατίας ο Σπύρος Κυπριανού 32 (1983) και µία φορά (2003), ο Τάσσος Παπαδόπουλος αν και στις προεδρικές εκλογές του 1988, το ΑΚΕΛ υποστήριξε τον ανεξάρτητο υποψήφιο, Γιώργο Βασιλείου. Οι κυπριακές προεδρικές εκλογές του Απρίλη του 2008 υπήρξαν ορόσηµο για την πορεία του ΑΚΕΛ στο πολιτικό σύστηµα της Κύπρου. Για πρώτη φορά, το κόµµα 30 Walker, A. M. (1984) Enosis in Cyprus: Dhali, A Case Study, Middle East Journal, 38 (3), σελ.490. 31 Για παράδειγµα, η ασυνήθιστη συνεργασία του ΑΚΕΛ µε τον Τάσσο Παπαδόπουλο, πολιτικό γνωστό για τα αντικοµµουνιστικά του συναισθήµατά, υπαγορεύτηκε κυρίως από την προτεραιότητα που έδωσε το ΑΚΕΛ στο να µην επανεκλεγεί Πρόεδρος της ηµοκρατίας ο υποψήφιος του ΗΣΥ Γλαύκος Κληρίδης, Dunphy, R. and Bale, T. (2007) Red Flag Still Flying? Explaining AKEL- Cyprus s Communist Anomaly Party Politics, Party Politics, 13 (3), σελ.295. 32 Ο Σπύρος Κυπριανού εξελέγη για πρώτη φορά Πρόεδρος της ηµοκρατίας το 1978 χωρίς ψηφοφορία γιατί δεν υπήρχε άλλος υποψήφιος.
πρότεινε δικό του υποψήφιο, ο οποίος µάλιστα ήταν ο ίδιος ο αρχηγός του κόµµατος. Ο ηµήτρης Χριστόφιας, ηγέτης του ΑΚΕΛ από το 1988, εξελέγη Πρόεδρος της Κυπριακής ηµοκρατίας στο δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών εγκαινιάζοντας µια νέα εποχή στην ιστορία του κόµµατος. Η εκλογική επιτυχία του ηµήτρη Χριστόφια επιβεβαίωσε την µεγάλη υποστήριξη που απολαµβάνει το ΑΚΕΛ στο ελληνοκυπριακό εκλογικό σώµα και την ικανότητά του να εκλέξει αυτοδύναµα τον αρχηγό του στο ανώτατο πολιτικό αξίωµα της χώρας, αποκτώντας για πρώτη φορά πραγµατικά κυρίαρχη θέση στο πολιτικό σύστηµα της Κύπρου.
3. Το ζήτηµα της Ένωσης, το ΑΚΕΛ και οι Τουρκοκύπριοι Το ζήτηµα της Ένωσης της Κύπρου µε την Ελλαδά προέκυψε για πρώτη φορά στα τέλη του 19 ου αιώνα, όταν η Κύπρος παραχωρήθηκε από την Οθωµανική Αυτοκρατορία στους Βρετανούς. Με την άφιξη του Βρετανού διοικητή στο νησί, η ηγεσία της Εκκλησίας της Κύπρου εξέφρασε την επιθυµία των Ελληνοκυπρίων για Ένωση µε την Ελλάδα. 33 Στη συνέχεια, το αίτηµα των Ελληνοκυπρίων για Ένωση ισχυροποιήθηκε ακόµη περισσότερο τα πρώτα χρόνια της Βρετανικής ιοίκησης λόγω της δυσαρέσκειας τους για την οικονοµική κατάσταση του νησιού 34 και για την έλλειψη πραγµατικής πολιτικής δύναµης 35. Η στάση του προκατόχου του ΑΚΕΛ, του Κοµµουνιστικού Κόµµατος Κύπρου, στα χρόνια του Μεσοπολέµου, υπήρξε πάντως αρνητική απέναντι στον εθνικισµό της ελληνοκυπριακής ελίτ και αδελφική απέναντι στην τουρκοκυπριακή εργατική τάξη. 36 Σύµφωνα µε την κοµµουνιστική κοσµοθεωρία, ο εθνικισµός νοείτο ως προϊόν του καπιταλισµού και αυτό που έχει σηµασία είναι οι κοινωνικές αντιθέσεις ανεξαρτήτου εθνικότητας. Γι αυτό και στο πολιτικό µανιφέστο που δηµοσιεύτηκε µετά το πρώτο συνέδριο του ΚΚΚ, τονίστηκε ότι η πραγµατική διάκριση δεν ήταν αυτή µεταξύ Ελλήνων και Τούρκων αλλά αυτή µεταξύ πλούσιων και φτωχών. 37 Στο ίδιο κείµενο καταγράφεται αποδοκιµασία του κόµµατος για τους ελληνοκύπριους πολιτικούς που µε όχηµα το σύνθηµα της Ένωσης αδιαφορούσαν για την φτώχεια των αγροτών και των εργατών. 38 Πάντως, το ΚΚΚ πολύ σύντοµα στράφηκε στο αίτηµα για αυτοδιάθεση των Κυπρίων και συµµετείχε στην εξέργεση των Ελληνοκυπρίων 33 Kitromilides, P. M. (1979) The Dialectic of Intolerance: Ideological Dimensions of Ethnic Conflict, Journal of the Hellenic Diaspora, 6 (4), σελ.19. 34 Hill, Sir G. F. (1972) A history of Cyprus. Cambridge: Cambridge University Press, σελ.503 και Crawshaw, N. (1978) The Cyprus Revolt. Boston: George Allen and Unwin, σελ.27. Το βιβλίο του Hill αποτελεί ένα λεπτοµερές χρονικό του αιτήµατος των Ελληνοκυπρίων για Ένωση στα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας. 35 Οι µορφωµένοι Ελληνοκύπριοι αισθάνονταν πικρία γιατί όλες οι κυβερνητικές θέσεις και οι ανώτερες θέσεις στην δηµόσια διοίκηση ήταν κατηλλειµένες από Άγγλους (Orr, Captain C. W. J. (1972) Cyprus under British rule. London: Zeno Publishers, σελ.168-169). Επίσης, το σύστηµα στο Νοµοθετικό Συµβούλιο του νησιού ήταν τέτοιο που οι Ελληνοκύπριοι δεν µπορούσαν να έχουν ποτέ την πλειοψηφία, Yavuz, M. H. (1991) The evolution of ethno-nationalism in Cyprus under the Ottoman and British systems, Cyprus Review, 3 (2), σελ.67. 36 Kitromilides, P. M. (1977) From Coexistence to Confrontation: The Dynamics of Ethnic Conflict in Cyprus, in M. Attalides (ed.) Cyprus Reviewed. Nicosia: Jus Cypri Association, σελ.46. 37 ΑΚΕΛ, Το Κόµµα του Εργαζόµενου Λαού, σελ.276. 38 Richter, H. A. (2003) The Cypriot Communist Party and the Comintern, Cyprus Review, 15 (1), σελ.104.
εναντίον της Αγγλικής ιοίκησης το 1931 µε το σύνθηµα της αναγκαιότητας του αγωνά ενάντια στους Βρετανούς ιµπεριαλιστές. 39 Η ίδρυση του ΑΚΕΛ στα χρόνια του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου συνέπεσε µε την ανάπτυξη ενός ισχυρού αντιστασιακού κινήµατος από το Κοµµουνιστικό Κόµµα Ελλάδας το οποίο είχε µεγάλη λαϊκή απήχηση. Τότε, για πρώτη φορά, οι Κύπριοι κοµµουνιστές εξέφραξαν υποστήριξη για το αίτηµα της Ένωσης λόγω της προοπτικής της πολιτικής επικράτησης των Κοµµουνιστικού Κόµµατος Ελλάδος. Η ευνοϊκή αυτή στάση των Ελληνοκυπρίων κοµµουνιστών απέναντι στην Ενωση οδήγησε όµως στην αντίδραση των Τουρκοκυπρίων, οι οποίοι το 1945 προχώρησαν στην ίδρυση του πρώτου ανεξάρτητου µαζικού τουρκοκυπριακού συνδικάτου. 40 Μετά το τέλος του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου, οι κοµµουνιστές δεν κατάφεραν να ανέλθουν στην εξουσία στην Ελλαδα και ξεκίνησε εµφύλιος πόλεµος. Οι εξελίξεις αυτές θορύβησαν το ΑΚΕΛ, γι αυτό και όταν οι Βρετανοί πρότειναν το 1947 τη σύσταση Συνέλευσης µε τη συµµετοχή Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων για την προετοιµασία ενός Συντάγµατος που θα προσέφερε αυτοκυβέρνηση, η ηγεσία του ΑΚΕΛ αποφάσισε να συµµετάσχει. Η Εκκλησία της Κύπρου και η εθνικιστική εξιά άρπαξαν τότε την ευκαιρία και κατηγόρησαν το ΑΚΕΛ για προδοσία µε αποτέλεσµα το τελευταίο να αποσυρθεί τελικά από τις συνοµιλίες και να στραφεί στη ρητορική της Ένωσης. 41 Η ήττα του ΑΚΕΛ στις δηµοτικές εκλογές του 1949 προκάλεσε ακόµη µεγαλύτερη πίεση στο κόµµα για υιοθέτηση του αιτήµατος της Ένωσης. Επίσης, ένα άλλο σηµαντικό γεγονός που έχει θεωρηθεί κρίσιµο για τη στροφή του ΑΚΕΛ προς την Ένωση ήταν η συνάντηση του Γενικού Γραµµατέα του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη τον Νοέµβρη του 1948 µε την ηγεσία του ΑΚΕΛ στην οποία ο πρώτος αποδοκίµασε τη συµµέτοχη του ΑΚΕΛ στη συνέλευση ως πράξη συνεργασίας µε τους Βρετανούς 39 Adams (1971), σελ.18-19. 40 Μέχρι τότε πολλοί Τουρκοκύπριοι εργάτες ήταν µέλη της ΠΣΕ (Παγκύπρια Συντεχνιακή Επιτροπή), προδρόµου του µεγαλύτερου κυπριακού συνδικάτου ΠΕΟ (Παγκύπρια Εργατική Οµοσπονδία) που ιδρύθηκε το 1946 και ελέγχεται από το ΑΚΕΛ. Λόγω της δυσαρέσκειας για την στάση της ηγεσίας του ΑΚΕΛ απέναντι στην Ένωση σηµειώθηκε για πρώτη φορά ρήξη στις σχέσεις των Ελληνοκύπριων και Τουρκοκύπριων κοµµουνιστών, Choisi, J. (1993) The Turkish Cypriot eliteits social function and legitimization, Cyprus Review, 5 (2), σελ.22. 41 Σέρβας, Π. (1997) Κοινή Πατρίδα. Λευκωσία: Εκδόσεις Πρόοδος, σελ.124-125.