ΕΡΓΟ: ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΣΤΟ ΤΕΙ ΛΑΜΙΑΣ ΠΑΚΕΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : 4

Τ.Ε.Ι ΛΑΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΕΡΓΟ: ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΣΤΟ ΤΕΙ ΛΑΜΙΑΣ ΠΑΚΕΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ : 4 «Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπαίδευσης από απόσταση - Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπαιδευτικού υλικού για εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ» ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ : Σπύρος Παπαδάκης ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2008

Σπύρος Παπαδάκης Εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ : Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπαιδευτικού υλικού ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΠΟ ΑΠΟΣΤΑΣΗ Σχεδιασμός Μάθησης «Ειδικά» σχεδιασμένο εκπαιδευτικό υλικό Συμβουλευτική υποστήριξη από καθηγητές-συμβούλους Σύστημα Διαχείρισης Μάθησης - Διαδίκτυο Αξιολόγηση αποτίμηση Πνευματικά δικαιώματα Άδειες χρήσης υλικού και λογισμικού Πάτρα, Αύγουστος 2008 2 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»

Πρόλογος Η αξιοποίηση της μαθησιακής τεχνολογίας από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα για την ενίσχυση των σπουδών με την παροχή περισσότερων και αποτελεσματικότερων μαθησιακών εμπειριών είναι ζητούμενο. Η ηλεκτρονική μάθηση μέχρι σήμερα έχει χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση κυρίως για την ενίσχυση των παραδοσιακών μορφών διδασκαλίας και τη διαχείριση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Οι σπουδαστές μπορούν μέσω του Διαδικτύου να επωφελούνται από την πρόσβαση σε ένα μεγάλο μέρος του εκπαιδευτικού υλικού των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων όπως: πανεπιστημιακές σημειώσεις, διαφάνειες παραδόσεων και άλλους επιλεγμένους ψηφιακούς πόρους, γεγονός που τους δίνει μεγαλύτερη ευελιξία στις σπουδές τους. Στο πλαίσιο του έργου «Ενίσχυση Σπουδών Πληροφορικής του ΤΕΙ Λαμίας» μελετώνται οι δυνατότητες της ηλεκτρονικής μάθησης (e-leαrning) και ιδιαίτερα η αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπαιδευτικού υλικού για εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ. Η μελέτη αυτή έχει σκοπό να δώσει στοιχεία από τη θεωρία και να περιγράψει τις γενικές αρχές σχεδιασμού, ανάπτυξης, διανομής εκπαιδευτικού υλικού (έντυπου ή ψηφιακού) και δραστηριοτήτων για προγράμματα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης (distance education) και προγράμματα μικτής μάθησης (blended learning). Με βάση αυτή τη μελέτη, έμπειροι και καταξιωμένοι ακαδημαϊκοί, εκπαιδευτικοί της πράξης, σχεδιαστές, δημιουργοί ψηφιακού υλικού, συγγραφείς και αξιολογητές, με σημαντική διδακτική και συγγραφική πείρα στην συμβατική εκπαίδευση, θα μπορούν ευκολότερα να ελέγχουν κατά πόσο το εκπαιδευτικό υλικό και οι μαθησιακές δραστηριότητες πληρούν τις ελάχιστες προδιαγραφές που απαιτούνται για να είναι κατάλληλες για εξ αποστάσεως εκπαίδευση. 3

Περιεχόμενα Πρόλογος...3 Περιεχόμενα...4 Εισαγωγή...5 Εκπαιδευτικό πρόγραμμα... 7 Εκπαίδευση ενηλίκων... 8 Πρόγραμμα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης... 9 Εκπαιδευτικό υλικό... 10 Οδηγός σπουδών-μελέτης... 11 Υποστήριξη... 11 Ο καθηγητής-σύμβουλος... 11 Γραπτές Εργασίες... 13 Ομαδικές Συμβουλευτικές Συναντήσεις ή Τηλε-Συναντήσεις... 13 Χαρακτηριστικά εκπαιδευτικού υλικού για εξ αποστάσεως εκπαίδευση...15 Επιλογή εκπαιδευτικής στρατηγικής, μορφών μέσων...18 Πρότυπα και Προδιαγραφές Μάθησης...23 Μαθησιακά Αντικείμενα και Σχεδιασμός Μάθησης...27 Μαθησιακά Αντικείμενα... 27 Σχεδιασμός Μάθησης... 29 Εργαλεία ανάπτυξης Ηλεκτρονικής Μάθησης...31 Λογισμικό συγγραφής περιεχομένου για η-μάθηση... 32 Πόσο χρόνο χρειάζεται η δημιουργία του υλικού;... 34 Βασικές μορφές περιεχόμενου και εργαλεία δημιουργία του... 34 Δημιουργία μαθησιακών αντικειμένων (SCORM, IMS-CP)... 36 Δημιουργία εκπαιδευτικού οπτικοακουστικού υλικού «ροής» (Webcast, Screencast, Podcast, Vodcast)... 37 Δημιουργία σχεδίων μάθησης (IMS-LD, LAMS)... 37 Αποτίμηση Αξιολόγηση...38 Πνευματική ιδιοκτησία και άδειες χρήσης...42 Παράρτημα...46 Βιβλιογραφία Αναφορές...48 4 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»

Εισαγωγή Η πρόοδος των τεχνολογιών της πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ) διευκολύνει την ανάπτυξη νέων μορφών εκπαίδευσης και μας δίνει τη δυνατότητα ξεπεράσουμε αρκετούς από τους περιορισμούς της παραδοσιακής εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα οι νέες αλληλεπιδραστικές τεχνολογίες, σύμφωνα με την Laurillard (2006) υποστηρίζουν πολλές και διαφορετικού τύπου δυνατότητες όπως: πρόσβαση σε ψηφιακές εκδόσεις υλικών που δεν είναι διαθέσιμα τοπικά, έλεγχος και χειρισμός από απόσταση φυσικών συσκευών, προσομοιώσεις ή μοντέλα επιστημονικών συστημάτων, αλληλεπιδραστικά παιχνίδια, περιβάλλοντα εικονικής πραγματικότητας, επικοινωνία και συνεργασία με άλλους σπουδαστές και καθηγητές από απόσταση, προσωποποιημένες πληροφορίες και οδηγίες για την υποστήριξη της μάθησης. Το θέμα που πραγματεύεται η παρούσα μελέτη είναι ένα από τα βασικότερα για την υλοποίηση των στόχων των εκπαιδευτικών οργανισμών. Σκοπός της είναι η βελτίωση της κατανόησης και της ικανότητας δημιουργίας εκπαιδευτικών ευκαιριών ηλεκτρονικής μάθησης που θα είναι αποδοτικές και αποτελεσματικές. Αρχικά θα αποσαφηνίσουμε ορισμένους βασικούς όρους που ερμηνεύονται με ποικίλους τρόπους και συχνά χρησιμοποιούνται με διαφορετικό περιεχόμενο, ανάλογα με το φιλοσοφικό ρεύμα που πρεσβεύει καθένας, την προέλευση που έχει ή την πορεία που έχει διανύσει. Η ακρίβεια στη χρήση των όρων έχει ιδιαίτερη σημασία για το πώς εμείς και οι άλλοι τους αντιλαμβανόμαστε αφού η αντίληψή μας αυτή κατευθύνει και επηρεάζει το έργο μας. Στη συνέχεια θα κάνουμε μία επισκόπηση των κυριοτέρων παραγόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξη και υλοποίηση ευκαιριών ηλεκτρονικής μάθησης. Παράλληλα επιδιώκουμε να κρατηθεί η ισορροπία ανάμεσα στην εμπειρία της πράξης και τη θεωρία, η οποία διατυπώνεται συχνά από καθηγητές ικανούς και φωτισμένους μεν αλλά που συνήθως δεν την εφαρμόζουν ποτέ στην πράξη. Η εκπαίδευση από απόσταση (distance education) είναι μία μέθοδος που παρέχει τη δυνατότητα εκπαίδευσης χωρίς την άμεση και συνεχή παρουσία εκπαιδευτών και εκπαιδευομένων μέσα σε «παραδοσιακές» φυσικές αίθουσες διδασκαλίας. Σύμφωνα με τον Lionarakis (1999) είναι «η εκπαίδευση που διδάσκει τον μαθητευόμενο πώς να μαθαίνει μόνος του και πώς να λειτουργεί αυτόνομα προς μια ευρετική πορεία αυτόμάθησης». Η αποτελεσματικότητα της μεθόδου εξαρτάται κυρίως από την ποιότητα του εκπαιδευτικού υλικού αλλά και την ποιότητα της επικοινωνίας με τους 5

καθηγητές-συμβούλους και την ποιότητα της οργάνωσης από τον εκπαιδευτικό οργανισμό. Συχνά γίνεται αναφορά και χρήση του όρου μάθηση από απόσταση (distance learning) που όμως αφορά το αποτέλεσμα της εκπαίδευσης από απόσταση. Με τον όρο ηλεκτρονική μάθηση (electronic learning ή e-learning) αναφερόμαστε στο αποτέλεσμα οποιασδήποτε μορφής εκπαίδευσης (classroom, blended, distance), διευκολύνεται από τη χρήση εφαρμογών ή υπηρεσιών των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ) για την υποστήριξη της διδασκαλίας-μάθησης ή του μαθητευόμενου. Στις τεχνολογίες αυτές με την ευρεία τους έννοια, συμπεριλαμβάνουμε και όλες τις αυτόνομες ηλεκτρονικές συσκευές ή τα μέσα (Electronic whiteboard, video projector, analog video, analog tape recorder) που είναι δυνατόν να συνδέονται και να ανήκουν σε ένα υπολογιστικό σύστημα. Με τον όρο μικτή μάθηση (blended learning ή b-learning) αναφερόμαστε στο αποτέλεσμα του μοντέλου εκπαίδευσης που συνδυάζει την παροχή της παραδοσιακής πρόσωπο με πρόσωπο εκπαίδευσης σε τυπικούς χώρους (αμφιθέατρο, αίθουσα διδασκαλίας, εργαστήριο) με την εξ αποστάσεως εκπαίδευση σε ένα ολοκληρωμένο περιβάλλον. Το μοντέλο αυτό εκμεταλλεύεται την αμεσότητα και αποτελεσματικότητα της δια ζώσης διδασκαλίας στην τάξη (face-to-face classroom teaching/ f2f) και την ευελιξία διαχείρισης των εκπαιδευτικών πόρων και των εργαλείων ασύγχρονης (asynchronous) ή/και σύγχρονης (synchronous) επικοινωνίας για εκπαίδευση από απόσταση. Με τον όρο μαθησιακή τεχνολογία (learning technology) αναφερόμαστε στο σύνολο των τεχνολογιών που αξιοποιούνται στη διαδικασία της μάθησης. Ο όρος αυτός έχει επικρατήσει τελευταία, έναντι άλλων που κυριαρχούσαν παλιότερα όπως η εκπαιδευτική τεχνολογία (educational technology), και η διδακτική τεχνολογία (instructional technology) προκειμένου να υπογραμμίζεται (σύμφωνα και με τις πιο σύγχρονες θεωρίες μάθησης, όπως αυτή του κοινωνικού εποικοδομητισμού) ότι η έμφαση πλέον είναι περισσότερο στον ίδιο το μαθητευόμενο (learner) και στη διεργασία της μάθησης, παρά στον καθηγητή και τη διαδικασία της διδασκαλίας. Η μάθηση σύμφωνα με τον Kolb (1984) είναι ένας αέναος κύκλος (Kolb Learning Cycle) «βελτιούμενης ικανότητας για αναζήτηση νέας γνώσης και εμπειρίας», μέσα από τρία στάδια: α) παρατήρηση και στοχασμός επί συγκεκριμένων εμπειριών, β) σχηματισμός αφηρημένων εννοιών ή γενικών «σχημάτων» και γ) δοκιμή των συνεπειών τους σε νέες καταστάσεις όπου ο άνθρωπος δημιουργεί νοήματα, βρίσκει τα «κλειδιά», για να καταλαβαίνει την εμπειρία του και να τη μετασχηματίζει σε 6 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»

γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις, αξίες και συναισθήματα (Jarvis, 2004), μέσα από κριτικό στοχασμό πάνω στην νέα εμπειρία (Mezirow, 1999). Ο Mezirow μέσω της θεωρίας της μετασχηματίζουσας μάθησης (transformative learning) εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο δομείται η ενήλικη μάθηση και προσδιορίζει τις διεργασίες σύμφωνα με τις οποίες μπορούν να μετασχηματίζονται τα πλαίσια αναφοράς με βάση τα οποία αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας. Σχήμα 1: Ο κύκλος της μάθησης του Kolb [Πηγή Σχήματος: Clara Davies (SDDU, University of Leeds), http://www.ldu.leeds.ac.uk] Ο Brookfield (1996) επισημαίνει ένα ακόμη σημαντικό πρόβλημα, το ζήτημα των συναισθηματικών δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι ενήλικοι εκπαιδευόμενοι όταν επαναξιολογούν πεποιθήσεις στις οποίες είναι μακροχρόνια προσκολλημένοι και προτείνει τη συμμετοχή των εκπαιδευομένων σε μια συνεργατική ομάδα τα μέλη της που αλληλοϋποστηρίζονται και βιώνουν από κοινού συναισθήματα, ανταλλάσουν γνώμες και εμπειρίες, δοκιμάζουν εναλλακτικές λύσεις, με άλλα λόγια διαμορφώνουν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο διευκολύνεται ο μετασχηματισμός της υπάρχουσας μάθησης. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα Η μάθηση επιτυγχάνεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους μέσα από τυπικές (formal), μη-τυπικές (non-formal) και άτυπες (informal) μορφές εκπαίδευσης. Στην περίπτωση της τυπικής εκπαίδευσης και της μη-τυπικής εκπαίδευσης εκπαιδευτικοί ή άλλοι φορείς διοργανώνουν εκπαιδευτικά προγράμματα (educational programs) που προσφέρουν σε ανηλίκους ή ενηλίκους ευκαιρίες εκπαίδευσης, κατάρτισης, 7

επιμόρφωσης, και επαγγελματικής ανάπτυξης μέσα από καλά οργανωμένες ακολουθίες μαθησιακών δραστηριοτήτων με διάφορες μεθόδους. Ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα σύμφωνα με τον Rogers (1996) καθορίζεται από: α) το φιλοσοφικό πλαίσιο (σκοπός προγράμματος, γενικότερες παραδοχές μας ως προς το αν το πρόγραμμα αναπαράγει ή μετασχηματίζει το υπάρχον κοινωνικό σύστημα), β) το μαθησιακό περιβάλλον (ως φυσικό χώρος και εικονικός χώρος αλλά και ως «κλίμα» ή ατμόσφαιρα που δημιουργείται στην εκπαιδευτική ομάδα), γ) το περιεχόμενο (η ύλη που θα καλυφθεί και η προτεινόμενη αλληλουχία με την οποία προτείνεται να προσεγγιστεί), δ) τις μαθησιακές δραστηριότητες (γεγονότα που σχεδιάζονται να λάβουν μέρος οι εκπαιδευόμενοι για την προώθηση της μαθησιακής διεργασίας) και ε) τις διαδικασίες αξιολόγησης (ασκήσεις για ανατροφοδότηση και αποτίμηση επίτευξης των στόχων του προγράμματος). Τα τελευταία χρόνια, μετά τη στρατηγική επιλογή της δια βίου μάθησης (lifelong learning) ως το μέσο για την ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 21/11/2001), έχουν αυξηθεί ιδιαίτερα οι ανάγκες προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων. Ο απώτερος σκοπός των εκπαιδευτικών προγραμμάτων ενηλίκων σύμφωνα με τον Α. Κόκκο (2007) είναι οι συμμετέχοντες να γίνονται ικανοί να σκέφτονται κριτικά ως προς το αντικείμενο αλλά και γενικότερα, να απεξαρτώνται από τις δυσλειτουργικές παραδοχές που έχουν υιοθετήσει και να αναλαμβάνουν δράση στο προσωπικό ή/και στο κοινωνικό-πολιτικό επίπεδο σύμφωνα με το αποτέλεσμα του μετασχηματισμένων αντιλήψεων τους. Εκπαίδευση ενηλίκων Με τον όρο «ενήλικες» αναφερόμαστε στα άτομα που θεωρούνται ενήλικα στην κοινωνία που ανήκουν αλλά επιπλέον αυτό-καθορίζονται, αναπτύσσουν μόνα τους τις ικανότητές τους, εμπλουτίζουν τις γνώσεις τους, βελτιώνουν τα επαγγελματικά τους προσόντα και επιφέρουν αλλαγές στις στάσεις και τη συμπεριφορά τους στην προοπτική της προσωπικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Επομένως ο ενήλικας δεν χαρακτηρίζεται μόνο βάσει της ηλικίας αλλά και από το κύρος, τα δικαιώματα, τα καθήκοντα και τις ευθύνες που επιφορτίζεται και την ύπαρξη ενός συνόλου ιδανικών και αξιών όπως η προνοητικότητα, η 8 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»

αυτοσυγκράτηση, η εσωτερίκευση, η πείρα, η αυτονομία, η ασφάλεια, η ωριμότητα, η σωστή κρίση για τον εαυτό του και τους άλλους και η εκούσια και υπεύθυνη λήψη αποφάσεων (Κόκκος, 2005). O τρόπος με τον οποίο μαθαίνουν οι ενήλικες και ο σκοπός της εκπαίδευσης τους διαφέρει από εκείνους που αφορούν τους ενηλίκους. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά των ενηλίκων σε σχέση με τους ανηλίκους είναι ότι: α) έρχονται με συγκεκριμένους μαθησιακούς στόχους, β). έχουν ευρύ φάσμα επαγγελματικών και κοινωνικών εμπειριών, γ) έχουν άποψη για τους τρόπους με τους οποίους μαθαίνουν ευκολότερα, δ) επιδιώκουν την ενεργητική συμμετοχή τους, ε) διαθέτουν ήδη μεγάλη ποσότητα γνώσεων και διαμορφωμένες αξίες, στ) έχουν δυσκολία στην απομνημόνευση (Jarvis, 2004), ζ) συχνά ιδιαίτερα όταν δεν συμμετέχουν εθελοντικά συμπεριφέρονται παθητικά ή επιθετικά και αμύνονται απέναντι στις νέες γνώσεις και σε εμπειρίες που δεν είναι εξοικειωμένοι ( Illeris, 2002). Σύμφωνα με τον Rogers (2002), για τους ενηλίκους η αποδοχή του ρόλου παθητικού υποκειμένου και η συνακόλουθη εξάρτηση από το διδάσκοντα ακόμη και όταν γίνεται με τη συγκατάθεσή τους, βιώνεται ως αντιφατική προς την ταυτότητά τους που για τους περισσότερους είναι ταυτόσημη με την ελευθερία, την αυτονομία, την υπευθυνότητα και την ωριμότητα. Επομένως, τα προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων πρέπει να επιδιώκουν: α) την προώθηση της προσωπικής ανάπτυξης, την πλήρη αξιοποίηση των ικανοτήτων του ατόμου, β) την ενθάρρυνση και την αίσθηση της προοπτικής και γ) την καλλιέργεια της αυτοπεποίθησης, της επιλογής της δράσης και της υπευθυνότητας. Πρόγραμμα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης Οι βασικοί συντελεστές ενός εκπαιδευτικού προγράμματος είναι οι εκπαιδευόμενοι, οι εκπαιδευτές και ο φορέας που το προσφέρει (ή ο εκπαιδευτικός οργανισμός που έχει αναλάβει τη διοργάνωση για λογαριασμό του φορέα). Η αναγνώριση του ιδεολογικο-πολιτικού χαρακτήρα ενός εκπαιδευτικού προγράμματος συμβάλλει στην υιοθέτηση ή στην απόρριψη των όποιων επιλογών. Για παράδειγμα, η αναγνώριση παραδοχών που μεταθέτουν την ευθύνη στο ίδιο το άτομο αναδεικνύουν τις δικές του ανάγκες ως σημαντικό παράγοντα για τη διαμόρφωση ενός εκπαιδευτικού προγράμματος. Ένα πρόγραμμα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης σχεδιάζεται, οργανώνεται και παρέχεται από ένα εκπαιδευτικό οργανισμό με: 9

α) τη βοήθεια «ειδικά» σχεδιασμένου εκπαιδευτικού υλικού (distance education material), β) την παροχή συμβουλευτικής υποστήριξης από καθηγητές-συμβούλους (tutors) και γ) την τεχνολογική υποδομή Συστημάτων Διαχείρισης Μάθησης (LMS) και το Διαδίκτυο που «γεφυρώνουν» την απόσταση και παρέχουν πολλαπλά κανάλια επικοινωνίας και χώρους αλληλεπίδρασης. Ο σχεδιασμός ενός προγράμματος εξ αποστάσεως εκπαίδευσης ενηλίκων επηρεάζεται από στους σκοπούς των φορέων που το υλοποιούν (οι οποίοι επηρεάζονται από την υποστήριξη συμφερόντων και την ικανοποίηση των δικών τους αναγκών) και τις ανάγκες και προσδοκίες των εκπαιδευομένων. Σύμφωνα με τον Illeris (2002) όμως, συχνά οι εκπαιδευτικές ανάγκες που αρχικά διατυπώνουν οι ενήλικες έχουν επιφανειακό χαρακτήρα και αντανακλούν τον περιορισμένο ορίζοντα του αντιληπτικού τους σύμπαντος και είναι προϊόντα των πολιτισμικών επιρροών που έχουν εσωτερικεύσει. Για αυτό κατά την ανίχνευση των αναγκών τους χρειάζονται βοήθεια για να αντιληφθούν κριτικά τις αιτίες από τις οποίες προέκυψαν οι ανάγκες που εκφράζουν και να δουν ευρύτερα τι πραγματικά χρειάζονται. Εκπαιδευτικό υλικό Ο σκοπός του ειδικά σχεδιασμένου εκπαιδευτικού υλικού για εξ αποστάσεως εκπαίδευση είναι να βοηθά τον εκπαιδευόμενο να μαθαίνει αποτελεσματικά με τη μικρότερη δυνατή βοήθεια από το διδάσκοντα. Ειδικότερα, να καλλιεργεί την κρίση, να αναπτύσσει πρωτοβουλία, να τον εμψυχώνει και ενθαρρύνει όχι μόνο στην απόκτηση γνώσεων, την ανάπτυξη δεξιοτήτων και την καλλιέργεια στάσεων αλλά και στην ανάπτυξη κριτικού στοχασμού και δημιουργικότητας. Το εκπαιδευτικό υλικό στην εξ αποστάσεως αξιοποιείται κυρίως σε χρόνο που ο φοιτητής δεν έχει άμεση επαφή ή επίβλεψη του καθηγητή-συμβούλου του. Μπορεί να διατίθεται σε όλες τις πολλές μορφές (ψηφιακές κατά προτίμηση, αλλά και άλλες) πληροφορίας. Η ύπαρξη πολλών μορφών δίνει την ευκαιρία για πληροφόρηση και επικοινωνία δια μέσου περισσοτέρων της μιας αισθήσεων και διευκολύνει τη μάθηση. Συνήθως όμως οι απαιτούμενοι πόροι και οι χρονικοί περιορισμοί οδηγούν στη τήρηση σχετικών αναλογιών, με το παραδοσιακό υλικό που συνδυάζει κείμενο και 10 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»

εικονογράφηση είτε σε έντυπη είτε σε ψηφιακή μορφή να κυριαρχεί έναντι του πολυμορφικού-υπερμεσικού υλικού. Οδηγός σπουδών-μελέτης Ο οδηγός σπουδών-μελέτης είναι το βασικότερο εργαλείο που διαθέτουμε στην εκπαίδευση από απόσταση για να αναπληρώσουμε την απουσία του διδάσκοντα στην καθοδήγηση των εκπαιδευόμενων. Ο σπουδαστής καθοδηγείται από αυτόν για σταδιακή επίτευξη των προσδοκώμενων αποτελεσμάτων μέσω της αλληλεπίδρασης με το μαθησιακό υλικό, με τον καθηγητή-σύμβουλο και τους συμφοιτητές του. Ο οδηγός περιλαμβάνει το αναλυτικό πρόγραμμα, προτεινόμενο χρονοδιάγραμμα για τη μελέτη του, οδηγίες -προτάσεις εφαρμογής των προτεινόμενων μεθόδων διδασκαλίας και μελέτης, αλλά και χρονοδιάγραμμα παράδοσης των γραπτών εργασιών και των ομαδικών συμβουλευτικών συναντήσεων ή τηλεσυναντήσεων. Υποστήριξη Οι περισσότεροι φοιτητές στην εκπαίδευση από απόσταση έχουν ανάγκη από ανθρώπινη υποστήριξη, προκειμένου να χρησιμοποιήσουν αποτελεσματικά το διδακτικό υλικό (Κόκκος, 2001) αλλά και τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας και συνεργασίας, γιατί δεν διαθέτουν τις κατάλληλες δεξιότητες μελέτης, δεν γνωρίζουν πώς να προσεγγίζουν διεισδυτικά το αντικείμενο της μάθησης, να γράφουν εργασίες, να χρησιμοποιούν εναλλακτικές μαθησιακές πηγές. Όπως πολλοί ερευνητές (Βασιλού & Βασάλα, 2005) αναφέρουν, οι φοιτητές που μελετούν μόνοι τους, συχνά αμφιβάλλουν αν προχωρούν σωστά και χρειάζονται τακτική ανατροφοδότηση, αξιολόγηση και ενίσχυση της αυτοπεποίθησής τους ότι μπορούν να επιτύχουν τους σπουδαστικούς τους στόχους. Την ανάγκη αυτή καλύπτουν οι καθηγητές-σύμβουλοι. Ο καθηγητής-σύμβουλος Ο ρόλος του καθηγητή-συμβούλου (tutor) είναι πολύ σημαντικός. Το έργο που καλείται να διεκπεραιώσει περιλαμβάνει θέματα όπως: Διαπραγμάτευση αναγκών, ενδιαφερόντων και προσδοκιών που έχουν οι εκπαιδευόμενοι και προσδιορισμός των πιθανών γνώσεων και εμπειριών τους που σχετίζονται με τη διδασκόμενη θεματική ενότητα. Επιλογή και προσδιορισμό του ακριβούς περιεχομένου ανάλογα με το επίπεδο των εκπαιδευόμενων, τις ανάγκες και τις προσδοκίες τους στο πλαίσιο του σκοπού και των στόχων του εκπαιδευτικού προγράμματος 11

Σχεδίαση και οργάνωση του περιεχομένου σε μικρές ενότητες και προσδιορισμός των αναμενόμενων αποτελεσμάτων, εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, ασκήσεων εμπέδωσης και αυτό-αξιολόγησης και σχεδίαση της αξιολόγησης της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Σχεδίαση δραστηριοτήτων και οδηγιών υλοποίησής τους με ενεργητικές εκπαιδευτικές τεχνικές και αξιοποίηση της μαθησιακής τεχνολογίας. Προσαρμογή και συμπληρωματική εκπόνηση του εκπαιδευτικού υλικού. Συνεργασία με τους υπόλοιπους συντελεστές του προγράμματος για συντονισμό και διασφάλιση συνοχής. Οργάνωση, συντονισμός και αξιοποίηση της δυναμικής των σχέσεων μέσα στην εκπαιδευτικής ομάδα, της επικοινωνίας και της εμψύχωσης των εκπαιδευομένων, ενίσχυση της αυτενέργειάς τους, του αυτοπροσδιορισμού και της αυτοεκτίμησής τους. Αξιολόγηση αποτελεσμάτων εκπαίδευσης και της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Κριτικός ανα-στοχασμός, επανεκτίμηση των διαστρεβλωμένων πεποιθήσεων μας και διαμόρφωση προτάσεων για βελτίωση εκπαιδευτικού προγράμματος και του εκπαιδευτικού έργου. Σύμφωνα με τον Mezirow (1990) ως καθηγητές-σύμβουλοι «γνωρίζουμε ότι πρέπει να ανταποκρινόμαστε στα ενδιαφέροντα και στις ανάγκες των εκπαιδευομένων, έτσι όπως οι ίδιοι τις προσδιορίζουν, όμως πρέπει να το κάνουμε αυτό με την πρόθεση να τους ωθήσουμε στη συνειδητοποίηση των αιτιών αυτών των αναγκών και της διεργασίας με την οποία τα αντιληπτικά τους πλαίσια περιορίζουν τον τρόπο με τον οποίο συνήθως σκέπτονται, αισθάνονται και δρουν προκειμένου να προσδιορίζουν τις ανάγκες τους και να προσπαθούν να τις ικανοποιούν». Ο ρόλος του καθηγητή-συμβούλου είναι να παρέχει στέρεο υπόβαθρο στους εκπαιδευόμενους για να παίρνουν συνειδητοποιημένες αποφάσεις, να δοκιμάζουν τις νέες πραγματικότητες που ανακαλύπτουν, για το πώς και πότε να δράσουν σύμφωνα με τις νέες πεποιθήσεις τους. Αυτός είναι σύμφωνα με τον Κόκκο (2007) ο ρόλος του «επαγγελματία» εκπαιδευτή ενηλίκων, που είναι αρκετά διαφορετικός και δυσκολότερος από το να είναι κανείς απλά ικανός στη διαχείριση ομάδας ή ειδικός σε ένα αντικείμενο. 12 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»

Γραπτές Εργασίες Οι γραπτές εργασίες (assignments) είναι ορόσημα για ολοκλήρωση της μελέτης επιμέρους ενοτήτων, τη σταδιακή επίτευξη των στόχων αλλά και για παροχή ατομικής ανατροφοδότησης και ενίσχυση της αυτοεκτίμησης. Είναι πιο εκτεταμένες και πιο σύνθετες από τις ασκήσεις και τις δραστηριότητες αυτό-αξιολόγησης και αποτελούν αφορμή για τον μαθητευόμενο προκειμένου να επανέλθει κριτικά και εποπτικά στο ευρύτερο τμήμα της ύλης που όφειλε να μελετήσει. Δίνουν τη ευκαιρία μιας πιο ελεύθερης και αυθόρμητης ενασχόλησής του μαθητευόμενου με το αντικείμενο, καθώς και τη δυνατότητα να επωφεληθεί από τις ανατροφοδοτήσεις, τα σχόλια και τις ειδικές παρατηρήσεις του καθηγητού-συμβούλου. Ιδιαίτερα σημαντικά είναι και τα σχόλια εμψύχωσης. Σχόλια που επιβραβεύουν (μπράβο, συγχαρητήρια, έχετε κατανοήσει σε βάθος, τα καταφέρατε καλύτερα από ) αυτούς που τα κατάφεραν καλά και σχόλια που ενθαρρύνουν (ήταν πράγματι δύσκολη, κάνατε δύο συχνά λάθη, αν προσπαθήσετε λίγο περισσότερο θα, οι περισσότεροι δυσκολεύονται σε, την επόμενη φορά θα μπορέσετε ) αυτούς που δεν τα κατάφεραν και τόσο καλά. Ομαδικές Συμβουλευτικές Συναντήσεις ή Τηλε-Συναντήσεις Οι Ομαδικές Συμβουλευτικές Συναντήσεις ή Τηλε-Συναντήσεις αποτελούν σημαντική μορφή επικοινωνίας και κοινωνικοποίησης για τους φοιτητές λόγω της αμεσότητας, της ενθάρρυνσης από τη συμμετοχή στην ομάδα και τη στήριξης από τον καθηγητή σύμβουλο. Οι συμμετέχοντες εκφράζουν άμεσα απορίες, ανταλλάσουν γνώμες και εμπειρίες, συνεργάζονται, αλληλοϋποστηρίζονται και βιώνουν από κοινού τα συναισθήματά τους για τη διεργασία της μάθησης. Αν και έχουν επιβάρυνση στο έργο του καθηγητή-συμβούλου, είναι το εκπαιδευτικό μέσο που ταιριάζει ιδιαίτερα με τα χαρακτηριστικά και τους τρόπους που επιθυμούν να μαθαίνουν οι ενήλικες διότι δίνει τη δυνατότητα για εξατομικευμένη υποστήριξη, συνεργατική και ενεργητική μάθηση. Οι φοιτητές βρίσκουν υποστήριξη πιο συχνά, σύμφωνα με τις προσωπικές τους ανάγκες με αποτέλεσμα να ενισχύεται η αυτοπεποίθησή τους. Η διατύπωση αποριών μεταξύ των φοιτητών, η από κοινού προσπάθεια επίλυσης ασκήσεων, η ανταλλαγή προτεινόμενων λύσεων, αν μη τι άλλο ενισχύουν την αυτοπεποίθηση τους και παροτρύνονται για ακόμη μεγαλύτερη προσπάθεια μελέτης. (Hadzilacos et al., 2007) Η αναπαραγωγή των παραδοσιακών διαλέξεων ως κύριο επικοινωνιακό μέσο είναι σκόπιμο να αποφεύγεται, αφού μπορούν να δίνονται με τη μορφή 13

βιντεοδιαλέξεων. Ο σκοπός είναι ο εκπαιδευόμενος να συμμετέχει ενεργητικά και γι αυτό επιλέγονται και χρησιμοποιούνται κατάλληλες τεχνικές όπως η συζήτηση, το παιχνίδι ρόλων, ο καταιγισμός ιδεών κλπ σε επιλεγμένα μέρη της ύλης προκειμένου να λυθούν απορίες αλλά και να εμβαθύνουν το γνωστικό αντικείμενο. Στη συνέχεια αυτής της μελέτης, στη δεύτερη ενότητα μελετάμε τα βασικά χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει το υλικό με βάση τις αρχές της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και της εκπαίδευσης ενηλίκων. Στην τρίτη ενότητα, συζητούμε για το ρόλο της εκπαιδευτικής στρατηγικής στην ανάπτυξη του εκπαιδευτικού υλικού. Στην τέταρτη ενότητα συζητούμε για τις οι ανάγκες που οδηγούν στη τήρηση προδιαγραφών και τη χρήση προτύπων στον τομέα της μαθησιακής τεχνολογίας και αναφέρουμε τα διεθνή πρότυπα και τις σημαντικότερες ομάδες που τα αναπτύσσουν. Στην πέμπτη ενότητα αναφερόμαστε στα μαθησιακά αντικείμενα και το σχεδιασμός μάθησης ως τη βάση ανάπτυξης της ηλεκτρονικής μάθησης. Στην έκτη ενότητα εξετάζεται η δημιουργία του ψηφιακού υλικού και αναφέρονται τα πιο δημοφιλή εργαλεία λογισμικού που υπάρχουν αυτή τη στιγμή. Στην έβδομη ολοκληρώνουμε τη μελέτη αυτή με το θέμα της αξιολόγησης. 14 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»

Χαρακτηριστικά εκπαιδευτικού υλικού για εξ αποστάσεως εκπαίδευση Ο σχεδιασμός εκπαιδευτικού υλικού κατάλληλου για εκπαίδευση από απόσταση αρχίζει με τη μελέτη των χαρακτηριστικών των μαθητευομένων. Η γνώση αυτή μας βοηθά να σχεδιάσουμε το εκπαιδευτικό υλικό έτσι ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες και τις δυνατότητες τους και να ανταποκρίνεται καλύτερα στις προσδοκίες τους. Ακολουθεί, βάσει των προσδοκώμενων αποτελεσμάτων, ο καθορισμός των διδακτικών στόχων και μαθησιακών στόχων σε επίπεδο γνώσεων-δεξιοτήτωνστάσεων που επιδιώκουμε να οικοδομήσουν-αναπτύξουν-υιοθετήσουν οι μαθητευόμενοι. (Ματραλής, 1999). Η ανάπτυξη του υλικού βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε αυτό το στάδιο, αφού ο μέσος φοιτητής θα πρέπει να είναι εφικτό να επιτύχει - κυρίως με τη μελέτη του - τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Το επόμενο βήμα αφορά τον καθορισμό των αναλυτικών περιεχομένων, την κατάτμησή τους και την επιλογή των μορφών στις οποίες που θα δημιουργηθεί το υλικό. Τα κριτήρια βάσει των οποίων λαμβάνονται αυτές οι αποφάσεις είναι: α) το υλικό που υπάρχει έτοιμο και θέλει μόνο προσαρμογή, β) ο χρόνος ανάπτυξης για κάθε μορφή, γ) η εμπειρία που υπάρχει και φυσικά δ) οι διαθέσιμοι πόροι υπάρχουν. Σε κάθε μονάδα μελέτης/σπουδών (κεφάλαιο, ενότητα, υποενότητα, μαθησιακό αντικείμενο) του εκπαιδευτικού υλικού για εξ αποστάσεως και κατά περίπτωση θεωρείται σκόπιμο να υπάρχουν τα ακόλουθα στοιχεία (Πίνακας 1): Τα προσδοκώμενα αποτελέσματα είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό. Περιγράφουν με ακρίβεια το σύνολο των γνώσεων και δεξιοτήτων που θα πρέπει να αποδείξει ότι έχει κατακτήσει ο εκπαιδευόμενος κατά την αξιολόγηση και είναι ο βασικός οδηγός για τη σύνθεση του εκπαιδευτικού υλικού. Με βάση αυτά επιλέγεται η ύλη, σχεδιάζονται δραστηριότητες εμπέδωσης και οι ασκήσεις αυτο αξιολόγησης. Η σαφής διατύπωση τους είναι παράγοντας κλειδί για την επιτυχία του υλικού. Για παράδειγμα, είναι προτιμότερο να αποφύγετε να χρησιμοποιήσετε διφορούμενες εκφράσεις (π.χ. τι καταλαβαίνετε για, τι γνωρίζετε για, θα αφομοιώσετε το, θα εκτιμήσετε τη ). Προτιμήσετε να ζητείστε άμεσα αυτό με βάση το οποίο θα μπορεί και ίδιος ο εκπαιδευόμενος να κρίνει, αν έχει καταλάβει (π.χ. προτείνεται τρεις λόγους για, δώστε δύο παραδείγματα όπου, σχεδιάστε ένα που, αναφέρατε τρεις τουλάχιστο διαφορές μεταξύ, αποδείξτε ότι, συγκρίνετε τα και ). 15

Πίνακας 1: Δομή και στοιχεία εκπαιδευτικού υλικού για εκπαίδευση από απόσταση ΔΟΜΗ - ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΥΛΙΚΟΥ ΕΞ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Τίτλος ή/και υπότιτλος (σύντομος προσδιορισμός περιεχομένου ή/και χαρακτηριστικός, διευκρινιστικός) Σκοπός (προέκταση του τίτλου που εξηγεί «γιατί αυτό το υλικό», κάνει γενική αναφορά προθέσεων και κατατοπίζει αναφορικά με το «τι πρόκειται να ακολουθήσει») Προσδοκώμενα αποτελέσματα (τι θα είναι ικανός κάνει ο εκπαιδευόμενος όταν θα έχει ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του υλικού, με μικρά βήματα σαφή, συγκεκριμένα και ποσοτικά οριοθετημένα, για να μπορεί να αξιολογεί και το βαθμό επίτευξης του σκοπού) Έννοιες-κλειδιά (1-5 σημαντικότερες) Εισαγωγικές παρατηρήσεις (τι περιέχει, πως συνδέεται με προηγούμενα/επόμενα, αναμενόμενες δυσκολίες, σημεία προσοχής) Πολυμορφικό υλικό (υλικό σε διαφορετικές μορφές και μέσα για μελέτη-δράση, πλαισιωμένο από πολλά παραδείγματα, μελέτες περίπτωσης, θέματα για στοχασμό-συζήτηση και συμβουλές για το πώς πρέπει να μελετηθεί) Δραστηριότητες εμπέδωσης (αυθεντικές δραστηριότητες που εφαρμόζει στην πράξη αυτά που μαθαίνει, φύλλα δραστηριότητας) Ασκήσεις αυτό-αξιολόγησης και Γραπτές Εργασίες (ασκήσεις για έλεγχο του βαθμού επίτευξης των στόχων και παροχή ατομικής ανατροφοδότησης) Σύνοψη (Επανάληψη των κυριοτέρων σημείων εννοιών που θα πρέπει να βασίζεται και να χρησιμοποιεί για πολύ καιρό) Βιβλιογραφία (Αναφορές - προτάσεις για περαιτέρω μελέτη σχολιασμένες εναλλακτικές πηγές). Ανατροφοδότηση ασκήσεων δραστηριοτήτων (σωστές απαντήσεις, επεξηγήσεις, αιτιολογήσεις και σχόλια ενθάρρυνσης εμψύχωσης) Οι δραστηριότητες που βοηθούν το σπουδαστή να μάθει μέσα από την πράξη (Εικόνα 1), να κατανοήσει σε βάθος και να εμπεδώσει έννοιες. Οι δραστηριότητες μπορεί να του ζητούν να συγκρίνει απόψεις, να δουλέψει συνεργατικά, να εντοπίσει προβλήματα, να παρατηρήσει μελέτες περίπτωσης, να αναλύσει δεδομένα, να μελετήσει μεθοδικά και δημιουργικά, να διατυπώσει τεκμηριωμένα τις απόψεις του, να αναλάβει ρόλους, να πάρει αποφάσεις, να καταλήξει σε συμπεράσματα. Οι ασκήσεις και ανατροφοδότηση βοηθούν τον έλεγχο και τη σε βάθος κατανόηση. Οι ασκήσεις δεν πρέπει μηχανικά να επαναλαμβάνουν την ύλη αλλά να ανασυνθέτουν 16 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»

με διαφορετικούς τρόπους και να επεκτείνουν την προσφερόμενη γνώση φωτίζοντας νέες πλευρές. Ζητούν από τον εκπαιδευόμενο να «κάνει κάτι» (να εφαρμόσει, να εξετάσει, να προτείνει, να αναδιατυπώσει, να εκτελέσει, να συζητήσει, να συγκρίνει, να επιλέξει, να διαγνώσει, ). Οι ασκήσεις πρέπει να ποικίλουν σε είδος και σε δυσκολία. Οι απαντήσεις που επιδέχεται κάθε άσκηση πρέπει να είναι σαφείς και τουλάχιστο μία από αυτές να μπορεί να την προσδιορίσει ένας επιμελής σπουδαστής που έχει κατανοήσει και γνωρίζει την ύλη μέχρι το σημείο που βρίσκεται η άσκηση. Οι απαντήσεις των ασκήσεων και γενικότερα η ανατροφοδότηση που λαμβάνει ο εκπαιδευόμενος που μελετά μόνος τους πρέπει να περιλαμβάνει όχι μόνο τη σωστή απάντηση και τις ενέργειες που έπρεπε να είχε κάνει αλλά και για ποιους λόγους μπορεί να έγιναν κάποια λάθη και που μπορεί να ανατρέξει ο εκπαιδευόμενος, να μελετήσει επιπλέον και να σκεφθεί ξανά ή να έχει πρόσβαση σε ποιες άλλες πηγές που θα τον βοηθήσουν. Αυτό βοηθά στην παρατήρηση-αξιολόγηση και τον έλεγχο της μαθησιακής πορείας του από τον ίδιο τον εκπαιδευόμενο. «Ακούω και ξεχνώ, βλέπω και μαθαίνω, κάνω και καταλαβαίνω» Εικόνα 1: Η σημασία των μαθησιακών δραστηριοτήτων και ασκήσεων Η παροχή βιβλιογραφίας και η προτροπή για διερεύνηση σε εναλλακτικές πηγές, επιλογή και η αξιολόγηση είναι στοιχεία απαραίτητα. Δεν υπάρχει μία μόνο σωστή αναπαράσταση των εννοιών και της γνώσης. Για παράδειγμα η έννοια του «διδάσκω» παραπέμπει στο «εξηγώ», «αναλύω», «βοηθώ στην κατανόηση», ενώ η έννοια του «μορφώνω» αντίστοιχα παραπέμπει στο «καλλιεργώ», «αυξάνω την κοινωνική αξία» και η έννοια του «εκπαιδεύω» αντίστοιχα «άρχω», «εξαναγκάζω», «παιδεύω», «επιβάλλω μια άποψη». (Τριανταφυλλίδου, 2003). 17

Επιλογή εκπαιδευτικής στρατηγικής, μορφών μέσων Η επιλογή της εκπαιδευτικής στρατηγικής και των εκπαιδευτικών τεχνικών που θα την υλοποιήσουν, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το απαραίτητο εκπαιδευτικό υλικό ενός εκπαιδευτικού προγράμματος και επηρεάζει τις μορφές και τα μέσα για τα οποία θα πρέπει αυτό να είναι διαθέσιμο. Ιδιαίτερα στην περίπτωση των ενηλίκων (που η εκπαίδευση τους έχει ως βασική αρχή ότι η ενεργητική συμμετοχή των εκπαιδευομένων στη μαθησιακή διεργασία αποτελεί κομβικό στοιχείο για την αποτελεσματική μάθηση) είναι ιδιαίτερα σημαντικό να χρησιμοποιούνται τεχνικές και μέσα που ενισχύουν την αλληλεπίδραση μεταξύ καθηγητών-συμβούλων και εκπαιδευομένων καθώς και μεταξύ των ίδιων των εκπαιδευομένων. Έτσι έχουν την ευκαιρία να αναζητούν πληροφορίες, να αναπτύσσουν την κριτική τους ικανότητα, να επεξεργάζονται λύσεις, να μαθαίνουν πράττοντας. Η επιλογή στρατηγικών και των εκπαιδευτικών τεχνικών που ενισχύουν την ενεργητική συμμετοχή είναι καθοριστικής σημασίας για την επιτυχία των εκπαιδευτικών προγραμμάτων ενηλίκων εκπαιδευόμενων Μια από αυτές, που θεωρείται ιδιαίτερα αποτελεσματική για την ενεργητική συμμετοχή των ενηλίκων μαθητευόμενων είναι η συνδεδεμένη (με την πραγματικότητα) μάθηση (anchored learning) που βασίζεται στη χρήση σεναρίων γύρω από ρεαλιστικές καταστάσεις ή μία «άγκυρα» (anchor) τα οποία περιέχουν ένα προς επίλυση πρόβλημα από την ομάδα ή το άτομο Floodman (2004) είναι μια στρατηγική που ενθαρρύνει τους σπουδαστές να βλέπουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες ως εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιούνται σε νέες καταστάσεις παρά σαν γεγονότα που πρέπει να απομνημονευθούν (Σχήμα 1). Με βάση αυτή τη στρατηγική το εκπαιδευτικό υλικό απαιτεί σε σενάρια που είναι βασισμένα στη τεχνολογία, μπορεί να αξιοποιεί τις δυνατότητες της και να επηρεάζει θετικά τα επιτεύγματα φοιτητών και των καθηγητών-συμβούλων. Για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται να βάλουμε τους σπουδαστές στο πλαίσιο ενός σεναρίου να αναλάβουν ένα αυθεντικό ρόλο μέσω του οποίου θα διερευνήσουν το πρόβλημα και θα ανακαλύψουν νέες καταστάσεις. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δίνονται στους σπουδαστές τα εργαλεία (γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις) που τους χρειάζονται για να επιλύσουν το πρόβλημα. 18 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΕΝΑΝΤΙ ΣΥΝΔΕΔΕΜΕΝΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Παραδοσιακή Βασισμένη σε διάλεξη Ο σπουδαστής σε ρόλο παθητικού ακροατή Συνδεδεμένη Βασισμένη στην τεχνολογία Ο σπουδαστής σε ρόλο ενεργού συμμετέχοντα Μαθαίνονται γεγονότα Επιλύονται προβλήματα Σχήμα 2: Παραδοσιακή έναντι Συνδεδεμένης Μάθησης Οι περισσότεροι θεωρητικοί της μάθησης δίνουν έμφαση στη σπουδαιότητα της «ενεργητικής μάθησης». Η επιλογή του τρόπου που το εκφράζουν μπορεί να διαφέρει. Έτσι έχουμε τον γνωστικό εποικοδομητισμό (cognitive constructivism) του Piaget, το κοινωνικό εποικοδομητισμό (social constructivism) του Vygotsky, τη βασισμένη στην έρευνα εκπαίδευση (inquiry-based education) του Dewey, την ανακαλυπτική μάθηση του Bruner, τη θεωρία του διαλόγου (conversation theory) του Pask, τη βασισμένη σε επίλυση προβλημάτων μάθηση του Schank, τη βαθειά μάθηση (deep learning) του Marton και τη μάθηση ως συνάρτηση του περιβάλλοντος και της κουλτούρας (socio-cutlural learning). Η δημιουργία «έκπληξης» με στοιχεία που φαίνονται νέα στη σκέψη και δεν ερμηνεύονται με τα υπάρχοντα σχήματα γνώσεων έχει αποδειχθεί αποτελεσματική για την καλλιέργεια διερευνητικής και ενεργητικής στάσης (Τριανταφυλλίδου, 2003). Η βοήθεια με βάση κεντρικά πρότυπα λαθών, έλεγχος υποθέσεων (από γραπτά, ασκήσεις, εργασίες), παροχή ανατροφοδότησης, καλλιέργεια μεταγνωστικών δεξιοτήτων που επιτρέπουν την καλύτερη, ευκολότερη αφομοίωση μεταγενέστερων γνώσεων είναι μερικές πηγές για ιδέες ή αφορμές για τη δημιουργία έκπληξης. Μία στρατηγική που προτείνουν οι Dykstra et al. (1992) για τη δημιουργία έκπληξης και κίνησης του ενδιαφέροντος των εκπαιδευομένων είναι: 1. Εντοπισμός φαινομένου που δεν συνιστά μέρος της καθημερινής εμπειρίας των εκπαιδευομένων αλλά είναι σχετικά απλό και οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να προβλέψουν την έκβαση του. 2. Οι εκπαιδευόμενοι προτρέπονται να προβλέψουν την έκβαση του φαινομένου και να δικαιολογήσουν την πρόβλεψη τους, μια πρόβλεψη που 19

κατά πάσα πιθανότητα θα διαφέρει από το πραγματικό αποτέλεσμα (θα είναι λανθασμένη ή ημιτελής) 3. Παρουσιάζεται το πραγματικό αποτέλεσμα και οι εκπαιδευόμενοι ενθαρρύνονται να συγκρίνουν τις προβλέψεις του με αυτό. Συναντώντας στοιχεία που δεν εφαρμόζονται με τις τρέχουσες γνώσεις και πεποιθήσεις τους οι εκπαιδευόμενοι εισάγονται σε μια κατάσταση «ετοιμότητας» για να προχωρήσουν στη νέα γνώση. 4. Δημιουργείται ένα υποστηρικτικό περιβάλλον (εκπαιδευτική ομάδα) στο οποίο θα συζητηθούν και θα ελεγχθούν οι νέες ιδέες για να επιλυθεί η σύγκρουση ανάμεσα στις αρχικές προβλέψεις και στην έκβαση του πραγματικού φαινομένου. Στον ακόλουθο πίνακα (Πίνακας 2), περιγράφονται δέκα βασικές αρχές για την εκπαίδευση από απόσταση και την επιτυχή μάθηση μέσω διαδικτύου οι οποίες θέτουν το γενικότερο πλαίσιο που μπορεί να στηριχθεί η ανάπτυξη και υλοποίηση τέτοιων εκπαιδευτικών προγραμμάτων. 20 Σ. Παπαδάκης Αναφορά για τη βελτίωση της διαδικασίας εκπ/σης από απόσταση- Αξιοποίηση διεθνών τυποποιήσεων για την ανάπτυξη, προσαρμογή, εμπλουτισμό και επαναχρησιμοποίηση ψηφιακού εκπ/κού υλικού για εξ αποστάσεως εκπ/ση ενηλίκων που υποστηρίζεται από ΤΠΕ»