Ινδία: Εκτιμήσεις και Προοπτικές. Παναγιώτης Θεοδωρόπουλος. Ιανουάριος 2010

Ινδία: Εκτιμήσεις και Προοπτικές Παναγιώτης Θεοδωρόπουλος Ιανουάριος 2010 Το άρθρο αυτό αποσκοπεί σε μια συνολική αξιολόγηση των προοπτικών που διαγράφονται ως προς την ανάδειξη της Ινδίας σε μεγάλη δύναμη της παγκόσμιας οικονομίας κατά τον 21 ο αιώνα. Ας ξεκινήσουμε κατ αρχάς με μια γενική οπτική πάνω στις προοπτικές της ινδικής οικονομίας για το εγγύς μέλλον. Ο πίνακας 1 προσφέρει μια πανοραμική εικόνα των οικονομικών μεγεθών της Ινδίας με βάση τους ποσοστιαίους ετήσιους ρυθμούς μεταβολής των οικονομικών μεγεθών της χώρας από το 1990, με προβολή των οικονομικών τάσεων έως το 2013. Πίνακας 1 * Οικονομικά μεγέθη της Ινδίας το διάστημα 1990-2013 (ετήσιοι ρυθμοί μεταβολής %) 1990-99 2000 2003 2005 2007 2008 2009 2013 ΑΕΠ 5,6 5,7 6,9 9,1 9,3 7,9 6,9 8,0 Τιμές καταναλωτή 9,5 4,0 3,8 4,2 6,4 7,9 6,7 3,9 Έλλειμμα (-)/πλεόνασμα -1,0 +0,3 +1,5-1,3-1,4-2,8-3,1-2,1 ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών (%ΑΕΠ) Συναλλαγματικά αποθέματα (σε δισ. δολάρια) 38,4 99,5 132,5 249,6 254,0 234,0 Η παρατήρηση των ρυθμών μεταβολής της ινδικής οικονομίας με περίοδο έναρξης τη δεκαετία 1990-99 δεν είναι χωρίς σημασία, καθώς όπως είναι πλέον γνωστό, «κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 90 η Ινδία έθεσε τις βάσεις για τη μετάλλαξή της από μια αγροτική κοινωνία καταδικασμένη να ανταγωνίζεται χώρες εξίσου φτωχές με την ίδια κι ως εκ τούτου να υποτάσσεται στους εκβιασμούς των ισχυρών, σε ένα εργοστάσιο παραγωγής ταλέντων» 1. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανάδειξη της ινδικής οικονομίας σε πόλο έλξης ξένων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. «Οι εταιρείες της Δύσης δεν άργησαν να αντιληφθούν το * Παναγιώτης Ρουμελιώτης, Προς έναν πολυπολικό κόσμο,σ. 431 (με βάση το World Economic Outlook, 2008, του ΔΝΤ), Λιβάνης, 2009. 1 Γιώργος Μαύρος & Μανώλης Κρανάκης, Ινδία: η χώρα του όλα ή τίποτα, ethnos.gr, 05-11-2009. 1

πλεονέκτημα που πρόσφερε ο συνδυασμός ενός υψηλού μορφωτικού επιπέδου και χαμηλού κόστους εργατικού δυναμικού. Σύντομα, άρχισαν να μεταφέρουν δραστηριότητες στην Ινδία, δημιουργώντας πολλές νέες θέσεις εργασίας με υψηλά για τα δεδομένα της χώρας ημερομίσθια. Η τάση αυτή ενισχύθηκε χάρη στο γρήγορο Internet. Τα δίκτυα οπτικών ινών επέτρεψαν υψηλές ταχύτητες μετάδοσης δεδομένων γεφυρώνοντας τις αποστάσεις παγκοσμίως. Πλέον μια αμερικανική επιχείρηση μπορούσε να έχει γραφεία στην Ινδία, αναθέτοντας στους εκεί εργαζομένους της ένα μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων της και εκτελώντας τις καθημερινές της συναλλαγές με αυτούς μέσω Διαδικτύου. Τα αγγλόφωνα ταλέντα της χώρας αποτέλεσαν ιδανικό κράχτη για το δυτικό κεφάλαιο, το οποίο με βάση την Μπανγκαλόρ, την νέα Silicon Valley όπως αποκαλείται συχνά, δημιούργησε στη νοτιοδυτική Ινδία ένα παγκόσμιο κέντρο παροχής υπηρεσιών σε όλους τους τομείς. Έτσι, σήμερα η Motorola, η HP, η Cisco Systems και άλλοι γίγαντες της τεχνολογίας βασίζονται σε ομάδες Ινδών για να αναπτύξουν το λογισμικό τους και τις εκθαμβωτικές multimedia εφαρμογές στις νέες γενιές των συσκευών τους ενώ ινδικές εταιρείες που ειδικεύονται στα χρηματοοικονομικά παρέχουν υπηρεσίες σε πρωτοκλασάτα ονόματα της Wall Street, όπως η Goldman Sachs» 2. Επιστρέφοντας στον πίνακα 1, παρατηρούμε την τάση βελτίωσης των οικονομικών μεγεθών της Ινδίας, με εξαίρεση το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Ωστόσο, είναι ικανό το ανωτέρω γενικό περίγραμμα εξέλιξης της ινδικής οικονομίας να προδιαγράψει τη μετεξέλιξή της σε πρωταγωνιστικό δρώντα της διεθνούς οικονομίας; Τα χαμηλά μερίδια που της αναλογούν ως ποσοστά συμμετοχής της στο παγκόσμιο οικονομικό γίγνεσθαι (το ΑΕΠ της εκπροσωπεί γύρω στο 4,5% του παγκόσμιου ΑΕΠ, ενώ οι εξαγωγές της σε προϊόντα και υπηρεσίες εκπροσωπούν γύρω στο 1,5% των παγκόσμιων εξαγωγών προϊόντων και υπηρεσιών) σε σχέση με άλλες χώρες που διαθέτουν πολύ μικρότερη πληθυσμιακή δύναμη, μας κάνουν να είμαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικοί. Επιπλέον, δεν πρέπει να ξεχνούμε πως η χώρα παραμένει καθηλωμένη διαχρονικά στις χώρες χαμηλού εισοδήματος τόσο από τη δεκαετία του 1960 όσο και στη δεκαετία του 2000. Βεβαίως, η παρατήρηση αυτή, δεν πρέπει να μας οδηγεί σε βεβιασμένα συμπεράσματα για μια ντετερμινιστική πορεία της Ινδίας, καθώς θα 2 Μαύρος & Κρανάκης, όπ. π. 2

μπορούσε να υποστηρίξει κανείς πως οι εξελίξεις στην οικονομία της από τη δεκαετία του 1990, προδιαγράφουν τον μετασχηματισμό της σε αναπτυγμένη χώρα. Ασφαλέστερο κριτήριο αποτελεί η κλαδική κατανομή του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος μιας χώρας. «Καθώς οι χώρες αναπτύσσονται, η συμμετοχή του προϊόντος και του εργατικού δυναμικού του αγροτικού τομέα στο συνολικό προϊόν και το συνολικό εργατικό δυναμικό μειώνεται και παράλληλα αυξάνεται η συμμετοχή του προϊόντος και του εργατικού δυναμικού των τομέων της βιομηχανίας και των υπηρεσιών στο συνολικό προϊόν και εργατικό δυναμικό. Καθώς οι χώρες αναπτύσσονται ακόμη περισσότερο, η συμμετοχή του προϊόντος και του εργατικού δυναμικού του αγροτικού τομέα και του βιομηχανικού τομέα στο συνολικό προϊόν και το συνολικό εργατικό δυναμικό μειώνεται και αυξάνεται η συμμετοχή του τομέα των υπηρεσιών» 3. Εξάλλου, «καθώς αυξάνεται το επίπεδο του κατά κεφαλή πραγματικού εισοδήματος, μειώνεται σταθερά η συμμετοχή του αγροτικού τομέα στο ΑΕΠ, ενώ η συμμετοχή του βιομηχανικού τομέα ακολουθεί αρχικά μια αύξουσα πορεία και κατόπιν μια φθίνουσα. Τέλος, η συμμετοχή του τομέα των υπηρεσιών ακολουθεί μια σταθερά αύξουσα συμμετοχή στο συνολικό προϊόν, με αποτέλεσμα να προσεγγίζει τα ¾ του ΑΕΠ στην περίπτωση των χωρών χαμηλού εισοδήματος» 4. Έτσι, μέσα στη δεκαπενταετία 1990-2004 (περίοδο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος όπως προαναφέρθηκε, για την ινδική οικονομία), η συμμετοχή του αγροτικού της τομέα στο ΑΕΠ της χώρας μειώθηκε από 31% σε 21%, η συμμετοχή της βιομηχανίας μειώθηκε ελαφρά από 28% σε 27%, ενώ το μερίδιο των υπηρεσιών αυξήθηκε από 41% σε 52% 5. Η μεταβολή αυτή, μοιάζει αρκετά με το μοντέλο σταδιακού οικονομικού μετασχηματισμού που μόλις προαναφέρθηκε, αν εξαιρέσει κανείς το ακόμα πολύ υψηλό ποσοστό του αγροτικού τομέα στο ΑΕΠ της Ινδίας. Ταυτόχρονα όμως, οι χώρες υψηλού εισοδήματος, κατά την ίδια περίοδο, μείωσαν τη συμμετοχή του αγροτικού τομέα στο ΑΕΠ τους από 3% σε 2%, μείωσαν επίσης τη συμμετοχή της βιομηχανίας στο ΑΕΠ τους από 33% σε 26%, ενώ αύξησαν το μερίδιο συμμετοχής των υπηρεσιών στο ΑΕΠ τους από 65% σε 72% 6. Αναμφίβολα η εξέλιξη αυτή αφενός μοιάζει σχεδόν απόλυτα στο μοντέλο οικονομικού μετασχηματισμού που αναφέραμε, αφετέρου συνηγορεί στη διεύρυνση της απόστασης μεταξύ των 3 Ιωάννης Βαβούρας, Πολιτική Οικονομικής Ανάπτυξης, σ. 26, Παπαζήσης, 2008. 4 Βαβούρας, σ. 27. 5 Βαβούρας, σ. 100 (με βάση την Παγκόσμια Τράπεζα, World Bank Indicators 2006). 6 Βαβούρας, σ. 102 (με βάση την Παγκόσμια Τράπεζα, World Bank Indicators 2006). 3

αναπτυγμένων χωρών (υψηλού εισοδήματος) και της Ινδίας (χώρας χαμηλού εισοδήματος) και κατ επέκταση στην ανάγκη μεγαλύτερων και ταχύτερων βημάτων οικονομικής ανάπτυξης εκ μέρους της τελευταίας, αν αυτή θέλει να προφτάσει τον αναπτυγμένο κόσμο και να διαδραματίσει όπως επιθυμεί, ενεργότερο ρόλο στα παγκόσμια πράγματα. Αναφέρθηκε προηγουμένως, η ανάπτυξη του τομέα τεχνολογίας πληροφορικής και επικοινωνιών στην ινδική οικονομία, ως σημαντικού παράγοντα ώθησης της οικονομικής προόδου της χώρας. Αλλά και από την πλευρά της οικονομικής θεωρίας, «ιδιαίτερη σημασία στη διερεύνηση του ζητήματος της οικονομικής μεγέθυνσης έχουν λάβει κατά τις τελευταίες δεκαετίες οι τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινωνίας (ΤΠΕ)» 7. Όσον αφορά τον τομέα της μεταποίησης, οι τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινωνίας περιλαμβάνουν τον πληροφορικό εξοπλισμό, το λογισμικό (software) και τον τηλεπικοινωνιακό εξοπλισμό 8. Σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις περί οικονομικής ανάπτυξης, «οι ΤΠΕ παρέχουν τη δυνατότητα στις διάφορες χώρες να μη διανύσουν διαδοχικά και τα τρία στάδια της διαδικασίας της ανάπτυξης, δηλαδή να μεταβούν από το στάδιο της πρωτογενούς παραγωγής (όπου η παραγωγή και η απασχόληση επικεντρώνονται στον πρωτογενή τομέα), στο στάδιο της εκβιομηχάνισης (όπου διευρύνεται σημαντικά η σημασία στο συνολικό προϊόν και την απασχόληση του τομέα της βιομηχανίας) και κατόπιν στο στάδιο της ανάπτυξης (όπου διευρύνεται η συμμετοχή στο συνολικό προϊόν και την απασχόληση του τομέα των υπηρεσιών), αλλά να φτάσουν στο στάδιο της ανάπτυξης παρακάμπτοντας το στάδιο της εκβιομηχάνισης. Χάρη, λοιπόν, στις ΤΠΕ ακόμη και οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες μπορούν να μετασχηματιστούν σε οικονομικά αναπτυγμένες» 9. Ας δούμε λοιπόν αν οι στατιστικές συνηγορούν στις προοπτικές ανάπτυξης της ινδικής οικονομίας με βάση την έρευνα και τεχνολογία. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ 10, κατά τη δεκαετία 1998-2007, οι δαπάνες της Ινδίας ως ποσοστό του ΑΕΠ της στον τομέα Έρευνας και Τεχνολογίας μειώθηκαν από 0,73% σε 0,71% (ποσοστά τα οποία είναι ελαφρώς μεγαλύτερα από αυτά που δαπανούν ως ποσοστά των ΑΕΠ τους, χώρες όπως η Ελλάδα και η Τουρκία), ενώ κατά την ίδια περίοδο οι χώρες του ΟΟΣΑ αύξησαν τις δαπάνες τους (ως ποσοστό του ΑΕΠ τους) για Έρευνα 7 Βαβούρας, σ. 280. 8 Βαβούρας, σ. 280. 9 Βαβούρας, σ. 281. 10 Gross domestic expenditure on Research and Development (R & D), OECD Factbook 2009. 4

και Τεχνολογία από 2,13% σε 2,26%. Επίσης, το 2007 το ποσοστό του ινδικού εργατικού δυναμικού που απασχολούνταν στον τομέα Έρευνας και Τεχνολογίας ήταν σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ το χαμηλότερο μεταξύ 35 χωρών, δηλαδή 0,3% (δεν υπάρχουν στοιχεία για το 1998), όταν κατά την περίοδο 1998-2007 στις χώρες του ΟΟΣΑ το ποσοστό των απασχολουμένων στον τομέα Έρευνας και Τεχνολογίας αυξήθηκε από 6,4% σε 7,3% 11. Οπωσδήποτε τα ποσοστά αυτά συνηγορούν στη διεύρυνση του τεχνολογικού χάσματος μεταξύ του μέσου όρου των χωρών του ΟΟΣΑ και της Ινδίας. Εξάλλου, οι διεθνείς οργανισμοί χρησιμοποιούν διάφορους δείκτες «ψηφιακής ανάπτυξης» * προκειμένου να διαπιστώσουν τα συγκριτικά επίπεδα στις ΤΠΕ μεταξύ των διαφόρων χωρών. Έτσι, «ο δείκτης ετοιμότητας δικτυακών τεχνολογιών (ΔΕΔΤ) μετρά το βαθμό προετοιμασίας και τις δυνατότητες των χωρών να χρησιμοποιούν τις ΤΠΕ και να ωφελούνται από αυτές. Μετρά δηλαδή τη σχετική επιτυχία των χωρών ως προς τη συμμετοχή τους στις ΤΠΕ και στα οφέλη που αυτές προκαλούν» 12. Ο ΔΕΔΤ αποτελείται από τρεις κατηγορίες δεικτών που μετρούν τα εξής 13 : το περιβάλλον που προσφέρεται από τη συγκεκριμένη χώρα για την ανάπτυξη και τη χρήση τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας, την ετοιμότητα απορρόφησης των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας από τους βασικούς οικονομικούς παράγοντες (άτομα, επιχειρήσεις και κράτος) της συγκεκριμένης χώρας, τον βαθμό χρήσης των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας από τους βασικούς οικονομικούς παράγοντες της συγκεκριμένης χώρας, ο οποίος συνιστά ένα μέτρο των επιπτώσεων των τεχνολογιών αυτών. Έτσι, για την περίοδο 2006-2007 η Ινδία κατατάσσεται μεταξύ 122 χωρών στην 44 η θέση όταν τις πρώτες 20 θέσεις του ΔΕΔΤ καταλαμβάνουν χώρες όπως η Δανία, η Σουηδία, η Φινλανδία, η Ελβετία, η Ολλανδία, οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιαπωνία, η Γερμανία κ.ά. 14. 11 Researchers, per thousand employment, full-time equivalent on R & D, OECD Factbook 2009. * Οι δείκτες ψηφιακής ανάπτυξης στηρίζονται σε έναν αριθμό επιμέρους δεικτών, δηλαδή είναι σύνθετοι δείκτες. 12 Βαβούρας, σ. 290. 13 Βαβούρας, σ. 290. 14 Βαβούρας, σ. 293-294 (με βάση τις ακόλουθες πηγές: World Economic Forum, Global Information Technology Report 2006-2007, International Telecommunication Union (ITU), United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD), World Information Society Report 2007. 5

Ένας άλλος δείκτης που χρησιμοποιείται από τους διεθνείς οργανισμούς είναι «ο δείκτης ψηφιακής ευκαιρίας (ΔΨΕ)» ο οποίος «μετρά τις ευκαιρίες πρόσβασης, τις υφιστάμενες υποδομές και την έκταση της χρήσης των ΤΠΕ στις διάφορες χώρες. Χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου δείκτη είναι ότι δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις νέες τεχνολογίες, όπως είναι η ευρυζωνικότητα (broandband) και το κινητό Διαδίκτυο (πρόσβαση στο Διαδίκτυο από κινητή τηλεφωνία). Γενικά, με τον όρο ευρυζωνικότητα ορίζονται οι υποδομές σε δίκτυα ηλεκτρονικών επικοινωνιών για τη μεταφορά δεδομένων, πληροφορίας και γνώσης, που χαρακτηρίζονται από αδιάλειπτη σύνδεση, υψηλή ταχύτητα και χαμηλό κόστος, που επιτρέπουν την ανάπτυξη νέων υπηρεσιών. Τέτοιες υπηρεσίες είναι η ηλεκτρονική διακυβέρνηση, το ηλεκτρονικό επιχειρείν, το ηλεκτρονικό εμπόριο, η τηλε-ιατρική, η τηλε-εκπαίδευση, η τηλε-εργασία, η τηλε-διάσκεψη, κ.ά.» 15. Με βάση την κατάταξη του 2005-2006, η οποία περιλαμβάνει 181 χώρες, η Ινδία κατατάσσεται πολύ χαμηλά στην 124 η θέση, ενώ στις πρώτες είκοσι θέσεις του ΔΨΕ φιγουράρουν χώρες όπως, η Κορέα, η Δανία, η Σουηδία, η Σιγκαπούρη, η Φινλανδία, η Ολλανδία, οι ΗΠΑ, η Νορβηγία κ.ά. 16. Μετά τις παραπάνω διαπιστώσεις ως προς την κατάταξη της χώρας βάσει πολυποίκιλων ποσοτικών και ποιοτικών δεικτών- στις προόδους του τομέα έρευνας και τεχνολογίας, απομυθοποιούνται οι απόψεις περί του ινδικού τεχνολογικού τομέα ως μοχλού που θα οδηγήσει τη χώρα στο κλαμπ των αναπτυγμένων κρατών. Απαιτείται να διανυθεί πολύς δρόμος ακόμη ως προς τα αναγκαία ποσοστά δαπανών επί του ΑΕΠ στην έρευνα και τεχνολογία, καθώς και ως προς τη θεσμική οργάνωση και στρατηγική προσπάθεια στον τεχνολογικό τομέα. Υπάρχουν άραγε άλλες ενδείξεις στον τεχνολογικό τομέα που να σηματοδοτούν την απαρχή μιας νέας εποχής για την Ινδία; Ας δούμε τι αναφέρει η ειδησεογραφία. Σύμφωνα με τον Sιddaharth Varadarajan, επικεφαλής του τμήματος στρατηγικών θεμάτων της εφημερίδας «The Hindu» (Νέο Δελχί): «Στις 22 Οκτωβρίου [2008], η Ινδία εκτόξευσε την πρώτη της μη επανδρωμένη πτήση προς τη Σελήνη. Πρόκειται για ένα επίτευγμα που επιβεβαιώνει τη θέλησή της να ανταγωνιστεί την Κίνα, η οποία λίγες εβδομάδες πριν έστειλε αστροναύτες στο 15 Βαβούρας, σ. 297. 16 Βαβούρας, σ. 293-294 (με βάση τις ακόλουθες πηγές: World Economic Forum, Global Information Technology Report 2006-2007, International Telecommunication Union (ITU), United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD), World Information Society Report 2007. 6

διάστημα. Το Νέο Δελχί λοιπόν, δείχνει ότι είναι αποφασισμένο να αναδειχθεί σε μία από τις μεγάλες παγκόσμιες δυνάμεις. Στις 6 Σεπτεμβρίου [2008], το Nuclear Suppliers Group (NSG) -το καρτέλ 45 χωρών που ελέγχει το παγκόσμιο εμπόριο ατομικών υλικών- αποφάσισε ομόφωνα να επιτρέψει στην Ινδία να έχει πρόσβαση σε πυρηνικό εξοπλισμό και καύσιμα από τα μέλη του, παρόλο που παραμένει εκτός της Συνθήκης για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών και αρνείται να επιτρέψει τη διεθνή επιθεώρηση των πυρηνικών σταθμών της. Η είσοδος της Ινδίας στην ελίτ των κρατών που κατέχουν και πυρηνικά όπλα αλλά και το δικαίωμα να επιδίδονται σε πυρηνικό εμπόριο με τον υπόλοιπο κόσμο, σηματοδοτεί μία από τις πιο σημαντικές αλλαγές του διεθνούς συστήματος, έπειτα από την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης και την ανάδυση της Κίνας. Μαρτυρά επίσης τη μεταστροφή της εξωτερικής πολιτικής της χώρας, έπειτα από την οικονομική της μεταμόρφωση» 17. Οπωσδήποτε οι ανωτέρω εξελίξεις φανερώνουν την έμπρακτη προσπάθεια της χώρας να αναδειχθεί σε νέα διεθνή δύναμη, υπολογίσιμη από τα αναπτυγμένα δυτικά κράτη. Αποτελούν ωστόσο οι ανωτέρω πρωτοβουλίες επαρκή συνθήκη για την οικονομική αποτελμάτωση και απογείωση της χώρας; Οφείλουμε να δούμε και την άλλη πλευρά των πραγμάτων. Και πάλι η ειδησεογραφία φωτίζει την πραγματικότητα: «Η ευημερία της Ινδίας σκοντάφτει στις σοβαρές της ελλείψεις σε αυτοκινητόδρομους, αεροδρόμια και λιμάνια, καθαρό νερό για τους κατοίκους της. Η χώρα διαθέτει πεπαλαιωμένο σιδηροδρομικό δίκτυο, ενώ αντιμετωπίζει σοβαρό ενεργειακό πρόβλημα. Περίπου το 40% της παραγωγής χάνεται σαπίζοντας στα χωράφια ή στην αλυσίδα μεταφοράς όχι λόγω καιρικών συνθηκών, αλλά λόγω της κυκλοφοριακής συμφόρησης στους δρόμους. Η βιομηχανία της πληροφορικής δίνει δουλειά σε μόλις 1,6 εκατ. άτομα όμως εκατοντάδες εκατ. εργαζόμενοι παραμένουν ανεπηρέαστοι από τα οικονομικά οφέλη της παγκοσμιοποίησης σαπίζοντας και αυτοί στις αποβάθρες παραγκουπόλεων κολοσσιαίων διαστάσεων, όπως η Καλκούτα και η Βομβάη» 18. Έτσι, χωρίς να είμαστε ισοπεδωτικοί, οφείλουμε γι άλλη μια φορά να επισημάνουμε τη μεγάλη απόσταση που πρέπει να διανύσει η χώρα εωσότου πλησιάσει το κλαμπ των ισχυρών -πολιτικοστρατιωτικά και οικονομικά- χωρών της Δύσης. Έγινε λόγος στα μέσα ενημέρωσης για την πρόσφατη αγορά εκ μέρους της Ινδίας, τεράστιας ποσότητας χρυσού από το ΔΝΤ με σκοπό την αύξηση των 17 Sιddaharth Varadarajan, Η Ινδία αναζητεί τον ρόλο της στην Ασία: τοπάρχες με πυρηνικά Το ασιατικό τρίγωνο, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 21-12-2008. 18 Μαύρος & Κρανάκης, όπ.π. 7

συναλλαγματικών αποθεμάτων της κεντρικής της τράπεζας. Έτσι, στο διάστημα 19-30 Οκτωβρίου 2009, η Ινδία αγόρασε 200 τόνους χρυσού και η κεντρική της τράπεζα γίνεται η δέκατη μεγαλύτερη στον κόσμο βάσει αποθεμάτων χρυσού 19. Σημειώνεται πως η ποσότητα αυτή είναι σχεδόν το ήμισυ των 403 τόνων που σκοπεύει να πωλήσει το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (και το οποίο αντιστοιχεί περίπου στο ένα όγδοο των συνολικών αποθεμάτων του) προκειμένου να χρηματοδοτήσει την επέκταση των δραστηριοτήτων του και την προσφορά δανείων στις φτωχές και δοκιμαζόμενες χώρες 20. Αξιοσημείωτο είναι επίσης, πως βρέθηκε αγοραστής να πληρώσει 1.045 δολάρια την ουγγιά, όταν η προβλεπόμενη τιμή του χρυσού τον Σεπτέμβριο ήταν 850 δολάρια ανά ουγγιά 21. Με την αγορά αυτή (6,7 δισεκατομμύρια δολάρια για 200 τόνους), η Ινδία, η χώρα με τη μεγαλύτερη κατανάλωση χρυσού στον κόσμο αύξησε τη συνολική ποσότητα χρυσού της κεντρικής της τράπεζας κατά 55%, δηλαδή, η ποσότητα που έχει πλέον στην κατοχή της ανέρχεται στους 557 τόνους, έναντι των 357 που είχε μέχρι πρότινος 22. Ποια ήταν η λογική βάσει της οποίας κινήθηκε η Ινδία; «Το Δελχί κινήθηκε με την ίδια λογική που ωθεί άλλες Κεντρικές Τράπεζες, οι οποίες διαφοροποιούν τα αποθέματά τους για να προστατευθούν από την πτώση του δολαρίου.» 23. Η κίνηση αυτή θεωρήθηκε από πολλούς αναλυτές ως στροφή της Ινδίας προς τον χρυσό και αντιστοίχως ως προσπάθεια παραγκωνισμού του δολαρίου ως διεθνούς αποθεματικού μέσου. «Υπάρχουν ωστόσο και εκτιμήσεις που δε διαβλέπουν στην εν λόγω κίνηση κάποια ουσιαστική στροφή της Ινδίας μακριά από το δολάριο. Το αμερικανικό νόμισμα συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό κομμάτι των αποθεμάτων της χώρας, ενώ και το μεγαλύτερο μέρος του εξωτερικού της χρέους είναι σε δολάρια» 24. Οπωσδήποτε η συγκεκριμένη αγορά είναι σημαντική καθώς «ο χρυσός ανατιμάται ταχύτερα από το δολάριο» 25. Τέλος, ένα σημαντικό στοιχείο που δεν πρέπει να παραλειφθεί από την ανάλυσή μας είναι πως η κίνηση της Ινδίας ύψους 6,7 δισ. δολαρίων- είναι σημαντική για την αγορά χρυσού, «αλλά όχι ιδιαίτερα μεγάλη σε 19 Σοφία Σκουλικάρη, Η Ινδία αγόρασε 200 τόνους χρυσού, Καθημερινή, 04-11-2009 & Σοφία Σκουλικάρη, Η Ινδία, η διεθνής ανησυχία και το ρεκόρ του χρυσού, Καθημερινή, 07-11-2009. 20 Σκουλικάρη, Καθημερινή, 04/11 & 07/11/2009. 21 Δημήτρης Ζάντζας, Τι σηματοδοτεί η αγορά-μαμούθ χρυσού από την Ινδία, athina984.gr, 04-11- 2009. 22 Σκουλικάρη, 04-11-2009. 23 Σκουλικάρη, Καθημερινή, 07-11-2009. 24 Δημήτρης Ζάντζας, Τι σηματοδοτεί η αγορά-μαμούθ χρυσού από την Ινδία, athina984.gr, 04-11- 2009. 25 Ζάντζας, όπ. π. 8

σχέση με τα συναλλαγματικά διαθέσιμα της Ινδίας, τα οποία είναι ύψους 285 δισ. δολαρίων και η πλειονότητα των οποίων βρίσκεται σε δολάρια και σε ομόλογα του αμερικανικού Δημοσίου. Όμως η σπουδαιότητα της απόφασης αυτής είναι μην τυχόν και αποτελέσει την αρχή μιας νέας φάσης και η νέα μόδα εξαπλωθεί στις δύστροπες πλέον πιστώτριες χώρες των ΗΠΑ» 26. Επομένως, το αν η κίνηση αυτή οδηγήσει σε εξελίξεις ντόμινο εκ μέρους και άλλων χωρών (π.χ. Κίνα) και συνεπώς στον παραγκωνισμό του δολαρίου ως διεθνούς αποθεματικού νομίσματος, μένει να αποδειχθεί. Ο τελευταίος, αλλά σημαντικότερος, παράγοντας, που θα συμβάλει στην αξιολόγηση των προοπτικών που διανοίγονται για την Ινδία, είναι ο δημογραφικός. Όχι χωρίς λόγο. Γράφει χαρακτηριστικά ο Paul Kennedy: «Σε όλες τις αναλύσεις σχετικά με τη δυνατότητα της Ιαπωνίας, των Ηνωμένων Πολιτειών ή των ευρωπαϊκών χωρών να προετοιμαστούν καλύτερα για τον 21 ο αιώνα, το μέγεθος του πληθυσμού τους, αν και πολύ σημαντικό, είναι απλώς μία από τις πολλές τάσεις που πρέπει να ληφθούν υπόψη. Στην περίπτωση της Ινδίας και της Κίνας, όμως, το δημογραφικό πρόβλημα επισκιάζει οποιοδήποτε άλλο έχοντας σημαντικές επιπτώσεις όχι μόνο στις δύο αυτές κοινωνίες αλλά και στην παγκόσμια κοινότητα» 27. Ιδιαιτέρως όσον αφορά την Ινδία, ο δημογραφικός παράγοντας αποκτά άλλες διαστάσεις, καθώς η Ινδία αναμένεται να ξεπεράσει πληθυσμιακά την Κίνα στον 21 ο αιώνα και να γίνει το πολυπληθέστερο κράτος στον πλανήτη. Στην Ινδία σήμερα κατοικούν πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι. Σύμφωνα με υπολογισμούς του ΟΗΕ, 1.198.003.300 28. Χαρακτηριστικό στοιχείο της πληθυσμιακής αύξησης της χώρας είναι το γεγονός πως «δεν έχουν καθορισθεί προγράμματα ελέγχου των γεννήσεων, όπως για παράδειγμα στη γειτονική Κίνα η οποία έχει εφαρμόσει κυρίως στις πόλεις την πολιτική του ενός τέκνου» 29. Χαρακτηριστικό για την αύξηση του ινδικού πληθυσμού είναι πως ο δείκτης γονιμότητας ήταν ίσος με 5,77 παιδιά το 1980, τρίτος στον κόσμο μετά το Μεξικό με 6,77 και την Κίνα με 5,78, ενώ το 2006 ακολουθούσε την πρωτεύσασα Νότιο Αφρική (2,73 παιδιά) στη δεύτερη θέση με 2,54 30. Ωστόσο, το προσδόκιμο ζωής υπολογίζεται στα 62 χρόνια για τους άνδρες και στα 65 για τις 26 Μαρίτα Ζήκου, Η τιμή του δολαρίου απογειώνει το χρυσό, Το Βήμα, 22-11-2009. 27 Paul Kennedy, Προετοιμασία για τον 21 ο αιώνα, σ. 280, Λιβάνης, 1994. 28 Πηγή: UN, Indicators on Population, June 2009. 29 Γραφείο Ο.Ε.Υ. (Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων) Νέου Δελχί του Υπουργείου Εξωτερικών (ΥΠ.ΕΞ.) της Ελλάδας, 22-6-2008. 30 Total fertility rates, OECD Factbook 2009. 9

γυναίκες 31, αρκετά χαμηλότερο από τους αντίστοιχους δείκτες για τα αναπτυγμένα κράτη του δυτικού κόσμου. Σύμφωνα με εκτιμήσεις των Ηνωμένων Εθνών, η Ινδία αναμένεται να ξεπεράσει πληθυσμιακά την Κίνα το 2030. (σχήμα 1), με τάσεις περαιτέρω μεγέθυνσης, ενώ για την Κίνα εκτιμάται πως η στασιμότητα και στη συνέχεια η φθίνουσα πληθυσμιακή της τάση θα λάβει χώρα κατά τα μέσα της δεκαετίας του 2020. Σχήμα 1 Αυτός ο τεράστιος σε αριθμό πληθυσμός, θα μπορούσε δυνητικά να αποτελέσει τον υπ αριθμόν ένα μοχλό ανάπτυξης της χώρας εφόσον θα είχε τη δυνατότητα να αποκτήσει το κατάλληλο επίπεδο εκπαίδευσης. Ωστόσο, «άνω του 40% του ινδικού πληθυσμού (περίπου 450 εκ. άτομα) είναι αναλφάβητοι, με τις γυναίκες να κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό» 32. Μελετητές της διεθνούς οικονομίας επισημαίνουν πως ένα από τα αδύνατα σημεία της ινδικής οικονομίας είναι «το αναποτελεσματικό εκπαιδευτικό σύστημα και το έλλειμμα εξειδικευμένου προσωπικού, με εξαίρεση το μεγάλο αριθμό μηχανικών που διαθέτει (150.000 ετησίως), οι οποίοι αποτελούν πόλο έλξης για ξένες επενδύσεις, ιδιαίτερα στον τομέα της πληροφορικής. Το 30% των νέων είναι αναλφάβητοι, ενώ 20% του ετήσιου 31 Πηγή: UN, Indicators on Health, June 2009. 32 Γραφείο Ο.Ε.Υ. Νέου Δελχί ΥΠ.ΕΞ. 10

εθνικού πλούτου οφείλεται στην εργασία των παιδιών» 33. Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τη μέση εκπαίδευση επισημαίνεται πως «το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα (στο γυμνάσιο-λύκειο) δεν αναπτύσσει έντονα την κριτική ικανότητα των μαθητών με αποτέλεσμα έντονες δυσλειτουργίες στην καθημερινή επικοινωνία και διαβίωση των μαθητών και μετέπειτα ενεργών ινδών πολιτών. Το ιδιωτικό εκπαιδευτικό σύστημα κοστίζει (περίπου 100 δολ. το μήνα) ικανό ποσό διδάκτρων όμως να αποκλείσει ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού από τους κόλπους του» 34. Οι τελευταίες επισημάνσεις σχετικά με το μηνιαίο κόστος της ιδιωτικής εκπαίδευσης, σχετίζεται με το φαινόμενο της φτώχειας, που στην Ινδία είναι όχι μόνο έντονο και εκτεταμένο αλλά και διαχρονικό. «Συνολικά 360 εκατομμύρια Ινδοί επιβιώνουν με λιγότερο από ένα δολάριο ημερησίως, αν και το ποσοστό των φτωχών μειώθηκε τα τελευταία χρόνια (32% το 2007 έναντι 37% το 1993)» 35. Σημειώνεται επίσης πως το 16% του πληθυσμού της χώρας (περίπου 200 εκ άτομα) είναι ακτήμονες, ζώντας κάτω από άθλιες συνθήκες 36. Όλα αυτά σχετίζονται άμεσα με τη διαχρονικότητα της φτώχειας στην οποία αναφερθήκαμε μόλις προηγουμένως. Έτσι, πριν από σχεδόν πενήντα χρόνια, ο Fernand Braudel έγραφε αναφερόμενος στην τότε ινδική πραγματικότητα: «Αυτή η αθλιότητα υπάρχει ανέκαθεν. Τη γνωρίζουμε από τις πρώτες κιόλας μαρτυρίες που μας αναφέρουν βιβλικούς λιμούς, πριν ακόμη και από την εποχή του Χριστού. Και εξακολουθεί να είναι παντού ολοφάνερη, το 1962. Οι μεγάλες πόλεις, η τερατώδης Καλκούτα, η τεράστια Βομβάη, ακόμη και η πρωτεύουσα, το Νέο Δελχί, έξω από τις πολύ όμορφες συνοικίες τους, παρουσιάζουν εικόνες που θυμίζουν την αυλή των θαυμάτων: άθλια ρούχα, άθλια σώματα, άθλιες κατοικίες, άθλια τροφή» 37. Επιστρέφοντας στη σύγχρονη εποχή, ο Π. Ρουμελιώτης επισημαίνει πως «με βάση τις εκτιμήσεις του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας (FAO), ποσοστό 46% των παιδιών κάτω των τριών ετών είναι ελλιποβαρή, φτάνοντας το 70% στις περισσότερες φτωχές περιοχές» 38. Για να φανεί τέλος, η φτώχεια και η αθλιότητα της διαβίωσης του ινδικού πληθυσμού εν συγκρίσει προς τον υπόλοιπο κόσμο, αρκεί να αναφέρουμε πως σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου 33 Ρουμελιώτης, σ. 434. 34 Γραφείο Ο.Ε.Υ. Νέου Δελχί ΥΠ.ΕΞ. 35 Ρουμελιώτης, σ. 434. 36 Γραφείο Ο.Ε.Υ. Νέου Δελχί ΥΠ.ΕΞ. 37 Fernand Braudel, Γραμματική των Πολιτισμών, σ. 351, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2007 (πρώτη έκδοση: Γαλλία, 1963). 38 Ρουμελιώτης, σ. 432 (βάσει δημοσιεύματος της Le Monde 06-5-2008). 11

Επισιτιστικού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών, πάνω από το ένα τρίτο των ανθρώπων που υποσιτίζονται στον κόσμο, διαμένει στην Ινδία, ενώ δεν αποκλείεται ο αριθμός αυτός να αυξηθεί εν μέσω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης 39. Εξάλλου, και σε συνάρτηση με τα προηγούμενα, αξίζει να σημειώσουμε πως με βάση τον δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης (HDI) των Ηνωμένων Εθνών, η Ινδία κατατάσσεται στην 134 η θέση με δείκτη ανάπτυξης 0,612, μεταξύ συνολικά 182 χωρών παγκοσμίως 40. Υπενθυμίζουμε ότι ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών είναι για τις χώρες με υψηλή ανθρώπινη ανάπτυξη μεγαλύτερος ή ίσος του 0,900, για τις χώρες μέσης ανθρώπινης ανάπτυξης είναι μικρότερος του 0,900 και μεγαλύτερος ή ίσος του 0,500, ενώ είναι μικρότερος του 0,500 για τις χώρες με χαμηλό επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης. Οπωσδήποτε όμως, και μεταξύ των 75 χωρών μέσης ανθρώπινης ανάπτυξης, η Ινδία βρίσκεται πολύ χαμηλά, στην 51 η θέση. Η δημογραφική έκρηξη είναι αυτή που εμποδίζει τη λειτουργία του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας ως μοχλού οικονομικής ανάπτυξης και λειτουργεί ως τροχοπέδη στην προσπάθεια αυτή. Το σοβαρό πρόβλημα που προκύπτει για την οικονομία μιας χώρας όταν ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού ξεπερνά τον ρυθμό μεγέθυνσης του εθνικού εισοδήματος, είναι γνωστό στην οικονομική επιστήμη ως η «παγίδα του χαμηλού επιπέδου ισορροπίας ή η παγίδα του πληθυσμού του Malthus». Ο Thomas Malthus «το 1798, στη μελέτη του An Essay on the Principle of Population, διατύπωνε την άποψη ότι ο ανθρώπινος πληθυσμός έχει την τάση να αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο, ενώ τα τρόφιμα μπορούν να αυξάνονται μόνο με αριθμητική πρόοδο, εξαιτίας των φθινουσών αποδόσεων με τις οποίες συνδέεται ο σταθερός συντελεστής παραγωγής, το έδαφος. Επειδή ο ρυθμός αύξησης των τροφίμων δεν μπορεί να ακολουθήσει το ρυθμό αύξησης του πληθυσμού, το κατά κεφαλή εισόδημα, το οποίο σε μια αγροτική κοινωνία είναι ίσο με την κατά κεφαλή παραγωγή τροφίμων, θα έχει την τάση να μειώνεται και να σταθεροποιείται στο επίπεδο της φυσικής επιβίωσης Η θεωρία του Malthus αποτελεί τη βάση του περισσότερο σύγχρονου υποδείγματος της παγίδας του χαμηλού επιπέδου ισορροπίας (low-level equilibrium trap) ή πιο απλά της παγίδας πληθυσμού του 39 Στην Ινδία πάνω από το 1/3 των υποσιτιζόμενων στον κόσμο, skai.gr, 16-10-2009. 40 United Nations, Human Development Report 2009. 12

Malthus (Malthusian population trap), το οποίο αναπτύχθηκε από τον Richard Nelson και τον Hla Myint. Το νέο-μαλθουσιανό υπόδειγμα στηρίζεται στη διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ του κατά κεφαλή εισοδήματος και των ρυθμών μεταβολής του εισοδήματος και του πληθυσμού Το συμπέρασμα του νέο- Μαλθουσιανού υποδείγματος της παγίδας του χαμηλού επιπέδου ισορροπίας ή της παγίδας του πληθυσμού του Malthus είναι ότι οι υψηλοί ρυθμοί αύξησης του πληθυσμού περιορίζουν το πραγματικό κατά κεφαλή εισόδημα και κατά συνέπεια και τη ροπή για αποταμίευση, δυσχεραίνοντας έτσι τη συσσώρευση του κεφαλαίου και την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και διατηρώντας έτσι το πραγματικό εισόδημα σε χαμηλά επίπεδα» 41. Πράγματι, η μεγαλύτερη πρόκληση για την Ινδία είναι η διαφυγή από την παγίδα του πληθυσμού του Μάλθους. Η δημογραφική έκρηξη που χαρακτηρίζει τη χώρα, αν δεν ελεγχθεί, θα την καταδικάσει σε μια σισύφεια προσπάθεια κατά την οποία τα επιτεύγματα των προσπαθειών οικονομικής ανάπτυξης θα εξανεμίζονται καθώς δεν θα είναι ικανά να ανταγωνιστούν και να ξεπεράσουν την αλματώδη αύξηση του πληθυσμού. Η συνέπεια θα είναι η χρονίζουσα φτώχεια και εξαθλίωση ενός ανεξέλεγκτα πολλαπλασιαζόμενου πληθυσμού. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα τη διόγκωση ενός γίγαντα πάνω σε πήλινα πόδια. Εκείνα που χρειάζεται να πράξει πρώτα απ όλα η Ινδία είναι: να ανακόψει το δημογραφικό τσουνάμι που την απειλεί, της, να φροντίσει τους αθλίως διαβιούντες και υποσιτιζόμενους κατοίκους να βελτιώσει το γενικό επίπεδο μόρφωσης και βασικής εκπαίδευσης του πληθυσμού της, και, να εφαρμόσει πολιτικές οικονομικής ανάπτυξης που θα απασχολήσουν τα δισεκατομμύρια άνεργα χέρια. 41 Βαβούρας, σ. 142, 143, 146. 13

Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Paul Kennedy: «Μερικοί οικονομολόγοι της ανάπτυξης υποστηρίζουν ότι η Ινδία διοχετεύει ένα μεγάλο μέρος των περιορισμένων πόρων της στην ανώτερη εκπαίδευση, έχοντας ως πρότυπο το βρετανικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα (δίκαιο, οικονομικά και ανθρωπιστικές σπουδές) και ότι αυτά τα κονδύλια θα μπορούσαν να συμβάλουν στη βελτίωση της στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης, όπως επίσης και στην προώθηση των τεχνικών και των τεχνολογικών σπουδών έτσι ώστε να καλυφθούν οι βασικές ανάγκες της χώρας» 42. Αν σκεφτούμε ότι η Ελλάδα, αποτινάζοντας τον τουρκικό ζυγό πριν από σχεδόν δύο αιώνες και με πληθυσμό απείρως πιο ολιγάριθμο, πληρώνει μέχρι σήμερα τις συνέπειες της εκπαιδευτικής πολιτικής της βαυαροκρατίας με τη βαρύτητα στις θεωρητικές και κλασικιστικές σπουδές στον υπερθετικό βαθμό *, σε αντίθεση με τις ρεαλιστικότερες απόψεις του πρώτου κυβερνήτη Καποδίστρια για ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα εξασφάλιζε πρώτα απ όλα την απόκτηση δεξιοτήτων και κατ επέκταση την επαγγελματική επιβίωση των Ελλήνων αλλά και την οικονομική πρόοδο της χώρας, μπορούμε εύλογα να συμπεράνουμε ότι η παροχή επαρκούς βασικής και μέσης εκπαίδευσης στους Ινδούς πολίτες, είναι, ή θα έπρεπε να είναι, υπόθεση εθνικής προτεραιότητας, ταυτόχρονα βέβαια με τον έλεγχο της δημογραφικής έκρηξης όπως προαναφέραμε. Ο Kennedy, επισημαίνει εξάλλου, πως «ένας από τους κυριότερους στόχους των ινδών σχεδιαστών πρέπει να είναι η δημιουργία περισσότερων** θέσεων εργασίας στη συναρμολόγηση προϊόντων και στη βιομηχανία, καθώς ο αγροτικός πληθυσμός μετακινείται σταθερά προς τις πόλεις Αφού δεν επωφελήθηκε από τη βιομηχανική επανάσταση η οποία έφερε εργάτες στα εργοστάσια, το τελευταίο πράγμα, ίσως, που μπορεί να χρειάζεται η ινδική κοινωνία είναι η εξάπλωση μιας τεχνολογίας που θα βγάλει ** τους εργάτες από τα εργοστάσια ή θα γίνει αντικίνητρο για τις πολυεθνικές να ιδρύσουν τέτοια εργοστάσια κατά πρώτο λόγο» 43. Με αυστηρότερη ορολογία, θα λέγαμε πως η Ινδία πρέπει να εφαρμόσει πολιτικές εντάσεως εργασίας ώστε να απορροφηθεί ο πενόμενος πληθυσμός της. Αυτό βέβαια, καθόλου δεν σημαίνει πως η χώρα θα πρέπει να οπισθοχωρήσει σε παλαιότερες παραδοσιακές οικονομικές 42 Kennedy, σ. 305. * Ασφαλώς είναι αναμφίβολη η σπουδαιότητα των θεωρητικών και κλασικών σπουδών στη διαμόρφωση σωστών πολιτών, πάντα όμως σε αρμονία με την επαγγελματική εκπαίδευση η οποία εξασφαλίζει την επιβίωση του ατόμου και τη συνολική οικονομική πρόοδο της κοινωνίας. ** Οι υπογραμμίσεις είναι του Kennedy. 43 Kennedy, σ. 311. 14

πρακτικές, αλλά αντιθέτως να συνδυάσει τα οφέλη της τεχνολογίας με την εξεύρεση εργασίας για τους κατοίκους της. Εν κατακλείδι, προτού διεκδικήσει ηγεμονικό ρόλο στο διεθνές γίγνεσθαι του 21 ου αιώνα, η Ινδία θα πρέπει να κοιτάξει προς την πλευρά των δισεκατομμυρίων κατοίκων της και να αντιμετωπίσει τη φτώχεια και την αγραμματοσύνη του πληθυσμού της, προτού οι κοινωνικές εντάσεις που θα προκύψουν σε κάποια στιγμή, πάρουν διαστάσεις οι οποίες δεν θα επιδέχονται, πλέον, εκτόνωσης. Διαφορετικά, ο γίγαντας θα συνεχίσει να διογκώνεται με πρωτοβουλίες στον πυρηνικό και διαστημικό τομέα, αλλά και με διευρυνόμενη κοινωνική ανισότητα, ώστε τα πήλινα πόδια του δεν θα αντέξουν το βάρος των δισεκατομμυρίων φτωχών και αναλφάβητων πολιτών του. 15