ημερήσιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα

ημερήσιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα

ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Τ.Θ. 137, 592 00 ΝΑΟΥΣΑ ΤΗΛ. (03320) 25.111 ΤΗΛ. & FAX (03320) 52.053 e-mail: arapitsa@otenet.gr Η δημιουργία του εκπαιδευτικού αυτού υλικού έγινε για τις ανάγκες των προγραμμάτων του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νάουσας (Κ.Π.Ε.) από τους εκπαιδευτικούς: Βλάχου Φανή, Φυσιογνώστρια - υπεύθυνη του Κ.Π.Ε. Μέσκο Γιώργο, Φυσικό - αν. υπεύθυνο του Κ.Π.Ε. Τσαπράζη Βασίλη, Θεολόγο - μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας του Κ.Π.Ε. Καρυδά Μαρία, Καθ. Αγγλικών - μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας του Κ.Π.Ε. Γαρυπίδου Βασιλική, Γεωλόγο - μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας του Κ.Π.Ε. Καλλιτεχνική επιμέλεια Άκις Θωμαΐδης, τηλ. 03320 22345 Επιτρέπεται η μερική ανατύπωση φύλλων εργασίας για προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης σχολείων αρκεί να αναφέρεται η πηγή. Το παρόν ανατυπώθηκε στο πλαίσιο της Πράξης «Δράσεις Δια Βίου Μάθησης για το Περιβάλλον και την Αειφορία», Α.Π.8 του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», με τη συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και Εθνικών Πόρων».

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΙΝΕΔΙΒΙΜ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ ημερήσιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα Αράπιτσα-το ποτάμι μας

καλή αρχή! Á appleëùô Ê ÏÔÈ, ÏÒ Ïı Ù ÛÙÔ ÓÙÚÔ ÂÚÈ ÏÏÔÓÙÈÎ Îapple  ÛË (...) Ô - Û. à ÈÚfiÌ ÛÙ appleô ÂappleÈÏ Í ÙÂ Ó apple ÚÂÙÂ Ì ÚÔ ÛÙÔ appleúfiáú ÌÌ Ì. appleúôùâ ÓÔ ÌÂ Ó Ó È ÊÔÚÂÙÈÎfi ÙÚfiappleÔ Ì ıëûë, ÌÈ ÂÎapple È Â ÙÈÎ È ÈÎ Û appleô appleâúèï Ì ÓÂÈ Û ÌÌÂÙÔ, ÔÌ ÈÎ ÂÚÁ Û, appleúôûˆappleèî ËÌÈÔ ÚÁ, ÌÂÛË apple Ú Ù ÚËÛË. ÙÔ Â Ô Ì ÛÙË Ú ÙË Ì ıëûë, Ì Û applefi ÙË ıâè appleúôûˆappleèî ÈÎ ÓÔappleÔ ËÛË, ÙËÓ ÈÛıËÙÈÎ applefiï ÛË Î È ÙË Á Ï ÓË appleô appleúôûê ÚÂÈ Ë ÌÂÛË Âapple Ê Ì ÙË Ê ÛË Î È Ì Û applefi ÙË ËÌÈÔ ÚÁ ÎÏ Ì ÙÔ Û ÓÂÚÁ Û, ÊÈÏÈÎ È ıâ- ÛË Î È ÁˆÁ. ÁÓÒÛË Î È Ë Î Ù ÓfiËÛË ÙˆÓ ÈÂÚÁ ÛÈÒÓ Î È ÙˆÓ ÏÏË- ÏÂÍ ÚÙ ÛÂˆÓ ÛÙË Ê ÛË Ú ÂÙ È Û Ó Ê ÛÈÎ Û Ó appleâè. ÓˆÚ ˆ ÙË Ê ÛË ÛËÌ ÓÂÈ fiùè ÌappleÔÚÒ Ó È ˆ Ù ÛËÌ È ÙË ñ applefi ÙÔ ÌÂÁ ÏÂ Ô ÂÓfi ȈÓfi ÈÔ Ó ÚÔ ˆ Ù appleèô appleâú ÂÚÁ Û Ì Ù ÙˆÓ Ì ÓÈÙ ÚÈÒÓ Î È ÙˆÓ ÏÂÈ ÓˆÓ, ñ applefi Ù È ÊÔÚ ÓË ÒˆÓ ˆ Ù appleôèî Ï Û Ì Ù ÙˆÓ ÎÏ ÈÒÓ Î È ÙˆÓ Ê ÏψÓ, ñ applefi ÙÔ ÎÂÏ Ë ËÌ ÙˆÓ appleô ÏÈÒÓ ˆ ÙÈ Â ˆ È Î È Ù ÚÒÌ Ù ÙˆÓ appleèô Ù appleâèóòó ÏÔ ÏÔ ÈÒÓ, ñ applefi ÙÈ Ì ÚÙ Ú Â ÙË Ì ÎÚ ˆÓË Û ÛË ÓıÚÒappleÔ - Ê ÛË, ˆ Ù ÛËÌÂÚÈÓ ÛËÌ È appleô appleô ËÏÒÓÔ Ó appleô ıìèûë Î È ÊıÔÚ, Ë Ê ÛË ÂÈ Ó Ì Ì ıâè appleôïï. ŸÌˆ «ÙÔ Ó ÈÛı ÓÂÛ È Â Ó È appleèô ÛËÌ ÓÙÈÎfi applefi ÙÔ Ó ÁÓˆÚ ÂÈ». ÓÂÚÁÔappleÔÈ ÛÙ ÏÔÈapplefiÓ ÙÈ ÈÛı ÛÂÈ Û Î È appleôù appleòûùâ ÙÈ ÔÌÔÚÊÈ appleô Â Ó È Á Úˆ Û. ŒÙÛÈ ı ÁÓˆÚ ÛÂÙÂ Î Ï ÙÂÚ ÙË Ê ÛË. Ì ÛÙÔ... Ô Û Ï ÌÂ: «Û fiì ÛÙÂ, Á apple ÌÂ Î È ÊÚÔÓÙ Ô Ì appleâúèûûfiùâúô, fi,ùè ÁÓˆÚ Ô ÌÂ Î Ï ÙÂÚ». Ó ÌÂÙ ÙÔ Ù ÏÔ ÙÔ appleúôáú ÌÌ ÙÔ, ÂÎÙfi applefi Ì Â ÚÈÛÙË Ó ÌÓËÛË Ì ÓÂÈ Ì Û Û Î È Î appleôèô appleúô ÏËÌ ÙÈÛÌfi appleô Ó ÊÔÚ ÙË Û ÛË ÙÔ Î ı Ó Ì Ì ÙÔ appleâúè ÏÏÔÓ, ı Ù Ô ÌÂ Î Ù Ê ÚÂÈ. apple È ÁˆÁÈÎ ÔÌ ÙÔ... Ô Û 2

καλή αρχή! ένα περιβαλλοντικό µονοπάτι θα ήθελε από έναν ευαισθητοποιηµένο µαθητή: να είναι έτοιµος να χρησιµοποιήσει όλες τις αισθήσεις του να αποφεύγει το άσκοπο κόψιµο των φυτών να θυµάται ότι οι φωνές και η φασαρία ενοχλούν και αποµακρύνουν τα ζώα φεύγοντας να έχει αφήσει µόνο τις πατηµασιές του ένας µαθητής για να βιώσει όµορφα και χωρίς ατυχήµατα ένα περιβαλλοντικό µονοπάτι καλό θα είναι: Να µην αποµακρύνεται από την οµάδα Να µην αφήνει απότοµα τα κλαδιά που παραµερίζει για να µη χτυπήσει αυτόν που ακολουθεί Να µην σκαρφαλώνει στα δένδρα Να αποφεύγει κάθε ενέργεια που εκθέτει τον εαυτό του ή άλλο συµµααθητή του σε κίνδυνο Να πειθαρχεί στις οδηγίες του υπεύθυνου συνοδού το να περάσουµε ευχάριστα και εποικοδοµητικά είναι υπόθεση όλων µας! 3

χρήσιµες πληροφορίες π À ƒ ƒ ªª Ú appleèùû - ÙÔ appleôù ÌÈ Ì ºπ ºπ À ƒ ƒ ªª ÛappleÔ ÈfiÙËÙ ÙÔ ÓÂÚÔ ÁÈ ÙËÓ È ÙË ˆ, Ë Û Ó ÂÛ ÙÔ Ì ÙËÓ ÓıÚÒappleÈÓË ÂÍ ÏÈ- ÍË Û fiï Ù Âapple appleâ, ÎÔÈÓˆÓÈÎfi - ÔÈÎÔÓÔÌÈÎfi - appleôïèùèûùèîfi, ÛÂ Û Û ÂÙÈÛÌfi Ì ٠ÓÙÔÓ appleúô Ï Ì Ù Ì ˆÛË ÙÔ fiáîô ÙˆÓ ÙÈÓˆÓ applefiúˆó ÏÏ Î È ÙË appleôèôùèî appleô ıìèû ÙÔ, appleôù ÏÂÛ Ó ÙÔ ÛÈÎfiÙÂÚÔ ÏfiÁÔ ÁÈ ÙËÓ ÂappleÈÏÔÁ ÙÔ ı Ì ÙÔ. ÈÛÙÔÚÈÎ È ÚÔÌ Î È Ë Û ÓÔÏÈÎ ÂÍ ÏÈÍË ÙË Ô Û Ì fiïâ ÙÈ ıâùèî ÂappleÈ Ú - ÛÂÈ, ÛÙËÚ ıëîâ ÛÙËÓ apple ÚÍË ÙË Ú appleèùû Î È ÙÈ appleôïï Ú ÛÂÈ ÙÔ ÓÂÚÔ ÙË. appleô- ÙÂÏ ÂappleÔÌ Óˆ Ë Ú appleèùû È ÓÈÎ appleâú appleùˆûë appleôù ÌÔ appleô ÛÂ Ó Û ÂÙÈÎ ÌÈÎÚfi Ì ÎÔ È ÚÔÌ Û ÁÎÂÓÙÚÒÓÂÈ appleôïï ÂÓ È Ê ÚÔÓÙ ÛÙÔÈ Â (appleëá, appleïô ÛÈÔ ÔÈÎÔÛ ÛÙËÌ, appleôè- ÎÈÏ Ú ÛÂˆÓ ÙÔ ÓÂÚÔ, ÚÔ ÛÂ Ê ÛÈÎfi Î È ÔÌËÌ ÓÔ appleâúè ÏÏÔÓ), apple Ú ÙËÙ ÁÈ ÙËÓ ÏÔappleÔ ËÛË appleâú ÏÏÔÓÙÈÎÔ appleúôáú ÌÌ ÙÔ. à π À ƒ ƒ ªª ñ  ÈÛıËÙÔappleÔ ËÛË Î È ÂÓÂÚÁÔappleÔ ËÛË ÙÔ Ì ıëù Û ı Ì Ù appleúôûù Û ÙÔ appleâúè ÏÏÔÓÙÔ, ÔÈÎÔÏÔÁÈÎ ÈÛÔÚÚÔapple Î È ÈÒÛÈÌË Ó appleù ÍË. ñ ÂÓËÌ ÚˆÛË Î È Î Ù ÓfiËÛË ÙË Ó ÁÎ ÈfiÙËÙ ÁÈ ÂÈÊÔÚÈÎ Ú ÛË ÙˆÓ - ÙÈÓˆÓ applefiúˆó. ñ ÁÓˆÚÈÌ Ì ÙÔ ÔÈÎÔÛ ÛÙËÌ Î È ÙÈ Ú ÛÂÈ ÙÔ ÓÂÚÔ ÙË Ú appleèùû. ª π Ó ÛÌfi apple È ÁˆÁÈÎÒÓ ÌÂıfi ˆÓ (appleâèú Ì ÙÈÎ, project, appleâúè ÏÏÔÓÙÈÎfi ÌÔÓÔapple ÙÈ) appleúôîâèì ÓÔ Ó ÂÍ ÛÊ ÏÈÛı ÁÈ ÙÔ Ì ıëù Ë Ó ÙfiÙËÙ ÙË ÁÓÒÛË, ÙË ÂÏ ıâúë ÎÊÚ ÛË, ÙË ËÌÈÔ ÚÁ Î È ÙË ÈˆÌ ÙÈÎ appleúôû ÁÁÈÛË. 4

χρήσιµες πληροφορίες º π À π À ƒ ƒ ªª ÀappleÔ Ô - ÁÓˆÚÈÌ È ÙË ËÌÈÔ ÚÁ ÎÏ Ì ÙÔ appleô ı Û Ì ÏÏÂÈ ÛÙËÓ Âapple Ù ÍË ÙˆÓ ÛÙfi ˆÓ ÙÔ appleúôáú ÌÌ ÙÔ, ÌÂÙ ÙËÓ ÂÓËÌ ÚˆÛË ÁÈ ÙÔ ıâûìfi ÙˆÓ, ÎÔÏÔ ıâ apple È Ó È ÁÓˆÚÈÌ appleô appleâïâ ıâúòóâè ÙËÓ ÎÊÚ ÛË Î È ËÌÈÔ ÚÁÈÎfiÙËÙ ÙˆÓ apple È ÈÒÓ. ÁÓˆÛÙÈÎ appleúôû ÁÁÈÛË ÂappleÈ ÂÈÚÂ Ù È Ì ÙË Ú ÛË È Ê ÓÂÈÒÓ, video, ÚÙÒÓ Î È È ÏfiÁÔ. Ô appleúòùô ÛÙ ÈÔ ÔÏÔÎÏËÚÒÓÂÙ È Ì ÙË Ú ÛË ÎÔ ÛÙÈÎÔ ÏÈÎÔ ( ÔÈ ÓÂÚÔ ) Î È ÙË Û ÌappleÏ ÚˆÛË Ê ÏÏÔ ÂÚÁ Û. È ÚÎÂÈ Ì ÒÚ Î È ÙÚÈ ÓÙ ÏÂappleÙ (1h, 30 ). ÚÁ Û ÛÙÔ appleâ Ô È Ì ıëù ˆÚ ÔÓÙ È Û ÔÌ Â Î È appleôôì  ÂÚÁ Û. Ô appleâúè ÏÏÔÓÙÈ- Îfi ÌÔÓÔapple ÙÈ Ú ÂÈ Ì ÙË ÌÂÙ ÛË ÛÙÈ appleëá ÙË Ú appleèùû Î È Û Ó ÂÙ È ÎÔÏÔ ıòóù ÙË ÚÔ ÙÔ appleôù ÌÔ. ÙË È ÚÎÂÈ ÙË È ÚÔÌ ÔÈ Ì ıëù, ÔËıÔ ÌÂÓÔÈ applefi ÙÔ ÂÎapple È Â ÙÈÎÔ ÙÔ, Ó ÁÓˆÚ Ô Ó ÙË ÏˆÚ Î È ÙËÓ apple Ó ÙË appleâúèô, Ì ÙË Û ÌappleÏ ÚˆÛË Ê ÏÏˆÓ ÂÚÁ Û, apple Ú ÙËÚÔ Ó ÙÈ ÓıÚÒappleÈÓ apple ÚÂÌ ÛÂÈ, Ú ÛÎÔ Ó ÙÈ Ú ÛÂÈ ÙÔ ÓÂÚÔ, Î ÓÔ Ó ÌÂÙÚ ÛÂÈ, Ó ËÙÔ Ó Î È apple Ú ÙËÚÔ Ó ÈÔÏÔÁÈÎÔ Â ÎÙ Πı ÚfiÙËÙ ÙË Ú appleèùû. Ó ÙËÛË Î È Û ÏÏÔÁ ÂÈÁÌ ÙˆÓ appleô ı ÍÈÔappleÔÈËıÔ Ó ÁÈ ÙËÓ apple Ú Ù ÚË- ÛË Î È ÙÈ Î Ù ÛΠÛÙÔ, Á ÓÂÙ È Ì  ÚÈÛÙÔ ÙÚfiappleÔ Ì Û applefi ÙË Ú ÛË ÙÔ «ÌÈÎÚÔ ÓÈ Ó ٻ. È Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ ÛÙÔ appleâ Ô ÔÏÔÎÏËÚÒÓÔÓÙ È Ì ÙÔ apple È Ó È ÙË ÙÚÔÊÈÎ Ï Û. È ÚÎÂÈ Ô ÒÚÂ Î È ÙÚÈ ÓÙ ÏÂappleÙ (2h, 30 ). ŒÎÊÚ ÛË - ËÌÈÔ ÚÁ ÔÌ ÂappleÈÛÙÚ ÊÂÈ ÛÙÔ Î È ÛÙÈ ıô Û ÂÚÁ Û ÔÈ Ì ıëù Ô Ó ÙËÓ Â Î ÈÚ Ó apple Ú ÙËÚ ÛÔ Ó ÛÙ ÛÙÂÚÂÔÛÎfiappleÈ Ù Â ÁÌ Ù appleô Û Ó ÏÂÍ Ó ÛÙÔ appleâ Ô, Ó ÂÎÊÚ ÛÙÔ Ó Û ÌappleÏËÚÒÓÔÓÙ Ê ÏÏ ÂÚÁ Û ÁÈ Ù appleôù ÌÈ ÔÈÎÔÛ ÛÙ Ì Ù, Ó ˆÁÚ Ê ÛÔ Ó Ó Î ÓÔ Ó Î Ù ÛÎÂ Û ÂÙÈÎ Ì ÙÔ ı Ì. Ô appleúfiáú ÌÌ ÔÏÔÎÏËÚÒÓÂÙ È Ì ÙËÓ ÍÈÔÏfiÁËÛ ÙÔ. È ÚÎÂÈ Ì ÒÚ Î È ÙÚÈ ÓÙ ÏÂappleÙ (1h, 30 ). 5

παιχνίδι γνωριµίας βρες κάποιον που να: (γράψε τ όνοµά του) Ξέρει το όνοµα ενός ποταµού που πηγάζει από το Βέρµιο Έχει χρησιµοποιήσει «σκουπίδια» Μπορεί να ξεχωρίσει ένα δέντρο από ένα θάµνο Πηγαίνει στο σχολείο µε ποδήλατο Έχει πει το νερό νεράκι Ξέρει τη λέξη «αειφορία» 6

φύλλο εργασίας Νο 1 Οι ήχοι του νερού βάλτε στη σωστή σειρά τους ήχους που ακούτε: Βροχή στην εξοχή Ήχοι υγροβιότοπου Βροχή στην εξοχή & ήχος από κοντινό ρυάκι Σταγόνες από τη βρύση Ντους στη µπανιέρα Καταιγίδα σε ορεινή κοιλάδα Κεφάτη βροχή Γέµισµα ποτηριών Ήχος µικρού καταρράκτη Καζανάκι τουαλέτας 7

χάρτης διαδροµής Άλσος Αγίου Νικολάου Ναούσης Πηγές Αράπιτσας Περιβαλλοντικό µονοπάτι 8

και τώρα παιχνίδι! ψάξε γύρω σου και βρες... 1.Ένα φτερό 2.Ακριβώς 10 από κάτι 3. ύο «νευρικά» φύλλα 4.Κάτι αγκαθωτό... (προσοχή!) 5.Κάτι που να θυµίζει... τον εαυτό σου 6.Κάτι στρογγυλό και λείο 7.Μια παγίδα του ήλιου 8.Μια αποθήκη νερού 9.Τρία πράγµατα που θα πρεπε να ναι αλλού 10.Ένα ίχνος ζώου 11.Κάτι που ζει σε βάρος κάποιου άλλου 12.Μια πληγωµένη... καρδιά 13.Κάτι ευωδιαστό 14. ύο σε ένα 15. Κάτι όµορφο φρόντισε να µαζέψεις χωρίς να καταστρέψεις... 9

φύλλο εργασίας Νο 2 αναγνώριση χλωρίδας 1. Ú ÙËÚÔ ÌÂ ÌÂ appleúôûô ÙË Ï ÛÙËÛË Á Úˆ Ì. Ì Ô ÏÂ fiì ÛÙÂ Ù Ê ÏÏ Ó - ÁÓÒÚÈÛË ÙˆÓ Ê ÙÒÓ ÙÔ ÙÂÙÚ Ô Ì Î È Û ÌappleÏËÚÒÓÔ ÌÂ ÙÔÓ apple Ú Î Ùˆ apple Ó Î : είδος φυτού δένδρα θάµνοι αειθαλή φυλλοβόλα αειθαλείς φυλλοβόλοι ποώδη κατώτερα φυτά 1 2 3 4 5 2. ÏÏ ÁÔ ÌÂ Â ÁÌ Ù (Ê ÏÏ, ÎÏ ÎÈ, Î ÚappleÔ, ÓıË) applefi Î appleôè Ê Ù, ÌfiÓÔ Ó apple Ú Ô Ó ÛÂ appleïëıòú, appleúôû ÔÓÙ apple ÓÙ Ó ÌËÓ appleúôî Ï ÛÔ ÌÂ ÓÂapple ÓfiÚıˆÙË ËÌÈ. Â ÁÌ Ù ı Ù ÚËÛÈÌÔappleÔÈ ÛÔ ÌÂ ÁÈ ÙÈ ÈÎ Ì Û Óı ÛÂÈ ÛÙÔ..., ÙÔ Ê ÙÔÏfiÁÈfi Ì ÛÙÔ Û ÔÏÂ Ô. δένδρα αναρριχόµενα θάµνοι ποώδης βλάστηση κατώτερα φυτά 10

φύλλο αναγνώρισης αναγνωρίζουµε τη βλάστηση και φτιάχνουµε το φυτολόγιό µας δένδρα αειθαλή φυλλοβόλα οξιά (Fagus siluatica) πεύκο καστανιά (Kastaanea sativa) (Pinus nigra) βαλανιδιά ή δρυς (Quercus conferta) ιτιά (Salix alba) έλατο (Abies hybrida) λεύκα (Populus alba) γαύρος (Caprinus petulus) πλατάνι (Platanus orientalis) κέδρο (Juniperus oxycedrus) 11

φύλλο αναγνώρισης αναγνωρίζουµε τη βλάστηση και φτιάχνουµε το φυτολόγιό µας θάµνοι αειθαλείς πρίνος ή πουρνάρι (Quercus coccifera) αρκουδοπούρναρο (Ilex aaquifolium) λαγοµηλιά (Ruscus aculeatus) πυξάρι (Buxus sempervirens) φυλλοβόλοι βατοµουριά (Rubus fruticosus) αγριοτριανταφυλλιά (Rosa canina) αναρριχόµενα κλιµατσίδα (φυλλοβόλο) (Clematis vitalba) κισσός (αειθαλές) (Hedera helix) 12

φύλλο αναγνώρισης αναγνωρίζουµε τη βλάστηση και φτιάχνουµε το φυτολόγιό µας ποώδης βλάστηση πρίµουλα κυκλάµινο (Primula veris) (Cyclamen graecum) αγριοφράουλα (Fragaria vesca) ραδίκι (Taraxacum officinalis) πανσές (Viola tricolor) αγριοθυµάρι (Thymus serpyllum) κρόκος (Crocus vernus) πεντάνευρο (Plantago lanceolata) χιλιόφυλλο (Achillea millefolium) καµπανούλες (Campanula patula) 13

φύλλο αναγνώρισης αναγνωρίζουµε τη βλάστηση και φτιάχνουµε το φυτολόγιό µας κατώτερα φυτά µύκητες-βρύα-λειχήνες φτέρη (Polypodium vulgare) φτέρη (Pteridium aquilinum) µανιτάρι (Puccinia graminis) µανιτάρι (Lepiota procera) βρύα βρύα (Marchantia polymorpha) λειχήνες (Cladonia coccifera) 14 λειχήνες (Evernia prunastri) (Polytrichum commune)

φύλλο εργασίας Νο 3 διαλέγοντας το δικό µας δένδρο 1. ÈÓfiÌ ÛÙ ÓÔÓÔ ÙÔ...... Î È ÙÔ fióôì ÙÔ : 2. ÎÙÈÌÔ ÌÂ Ó Â Ó È: ÂÈı Ï Ê ÏÏÔ fiïô 3. ÊÏÔÈfi ÙÔ : τι χρώµα έχει; έχει σχισµές; υπάρχουν στον κορµό του βρύα ή λειχήνες; αν ναι σε ποια κατεύθυνση βρίσκονται; 4. ÚÔÛapple ıô ÌÂ Ó ÂÎÙÈÌ ÛÔ Ì ÙÔ Ô ÙÔ ÛÂ Ì ÙÚ : 5. ÚÔÛapple ıô ÌÂ Ó ÚÔ Ì ÙËÓ ËÏÈÎ ÙÔ : Â Ô 130 ÂÎ ÙÔÛÙ applefi ÙË ÁË ÌÂÙÚÔ Ì ÙËÓ appleâúèê ÚÂÈ ÙÔ ÂÓ ÚÔ Û ÂÎ - ÙÔÛÙ. È ÈÚÔ Ì ÙËÓ appleâúèê ÚÂÈ Ì ÙÔ 2,5. ÚÈıÌfi appleô Ú ÛÎÔ ÌÂ Ì ÓÂÈ Î Ù appleúôû ÁÁÈÛË ÙËÓ ËÏÈÎ ÙÔ Ó ÚÔ.... 2,5 Ô Ó ÚÔ Ì Â Ó È ÚfiÓˆÓ. 6. ÚÔÛ ÈÔÚ Ô Ì ÙÈ Ó ÚÔ Â Ó È: 7. ˆÁÚ ÊÔ ÙË ÔÌ Ì appleúôûapple ıâ Ó ÙÔ ˆÁÚ Ê ÛÂÈ, Ô appleôèëù ÁÚ ÊÂÈ Ó appleô ËÌ Î È Ô appleâ ÔÁÚ ÊÔ Ì ÁÚ ÊÂÈ Ì ÈÛÙÔÚÈÔ Ï... 15

φύλλο αναγνώρισης αναγνώριση πανίδας βιοδηλωτικά ίχνη ψάχνουµε για ίχνη ζώων και πουλιών πατηµασιές (σκύλου) µισοφαγωµένος καρπός φτερά πουλιών ή τρίχες ζώων φωλιά ιστός (αράχνης) περιττώµατα (λαγού) κοµµάτια από το σώµα τους ανακαλύπτουµε τα κρυµµένα µικρά ζωάκια ακρίδες µέλισσες αράχνες µυρµήγκια σκουλίκια κάµπιες πεταλούδες 16 σκαθάρια

φύλλο εργασίας Νο 4 αναγνώριση πανίδας apple Ú appleôù ÌÈ Ï ÛÙËÛË ÙË Ú appleèùû Â Ó È ÒÚÔ Î ÙÔÈÎ appleôïïòó ÒˆÓ. È appleèô appleôïï ÊÔÚ ÂÓ Â Ó È Ó ÙfiÓ Ó Ô Ì fiï Ù Â Ë Ì apple  ıâ apple Ú - Ù ÚËÛË, ÁÈ Ù Ù Ô Ó ÛÂ È ÊÔÚÂÙÈÎ Âapple appleâ : ÎÚ ÔÓÙ È Û applefiáâèâ ÛÙÔ, ÛÙ Ê ÏÏÒÌ Ù ÛÙË Ê ÏÏÔÛÙÚˆÌÓ, Ì Û ÛÙÔ ÎÔÚÌÔ... ªappleÔÚÔ Ì fiìˆ Ó ÎÔ ÛÔ Ì ÙÔ ÎÂÏ Ë ËÌ ÙÔ, Ó Ô Ì ٠appleôìâèó ÚÈ ÙˆÓ ÙÚÔÊÒÓ ÙÔ, Ù ÛËÌ È ÛÙ Ê ÏÏ ÛÙÔ ÎÔÚÌÔ, Ó ÚÔ Ì ٠ÓË ÙÔ ÛÙ ÈfiÓÈ ÛÙÈ Ï ÛappleÂ. αν είµαστε τυχεροί και προσεκτικοί παρατηρητές καταγράφουµε τί βρήκαµε: α/α περιγραφή βιοδηλωτικού ίχνους προσδιορισµός ζώου 17

φύλλο εργασίας Νο 5 αξιολόγηση ποιότητας νερού πόσο καθαρά είναι τα νερά της Αράπιτσας; (για τις µετρήσεις χρησιµοποιούµε τις αισθήσεις και τις γνώσεις µας) 1. ªÂ ÙÈ ÈÛı ÛÂÈ µï appleô Ì ÚÒÌ ÓÂÚÔ : È ÁÂÈ : ª Ú Ô Ì ÔÛÌ Â ÚÈÛÙË: ÔÛÌ Û ÚÂÛÙË: ÔÛÌÔ: ÎÙÈÌÔ Ì Ì ÙËÓ Ê ÙË ıâúìôîú Û ÙÔ ÓÂÚÔ fiûô ıìô ÂÎÙÈÌ Ù fiùè ÂÈ ÙÔ ÓÂÚfi; 2. ªÂ ÙË Ô ıâè ÙË Ê ÛÈÎ ªÂ ÙÔ ıâúìfiìâùúô ÌÂÙÚÔ Ì ÙË ıâúìôîú Û : ÙÔ ÓÂÚÔ ÙÔ Ú ÁÎÚ ÓÔ Ì ÙÈ ÙÈÌ Î È appleúôûapple ıô ÌÂ Ó ÈÎ ÈÔÏÔÁ ÛÔ Ì ÙÈ È ÊÔÚ. ªÂ Ó ÚÔÓfiÌÂÙÚÔ Î È Ó appleôúùôî ÏÈ ÌÂÙÚÔ Ì ÙËÓ Ù ÙËÙ (U) ÙÔ ÓÂÚÔ. Ê ÓÔ ÌÂ Ó apple Ú Û Úı ÙÔ appleôúùôî ÏÈ ÛÂ Ì Û ÁÎÂÎÚÈÌ ÓË applefiûù ÛË (S) Î È ÚÔÓÔÌÂÙÚÔ Ì (t). Ù ÙËÙ ÙÔ ÓÂÚÔ Â Ó È ÙÔ appleëï ÎÔ ÙÔ È ÛÙ Ì ÙÔ È ÙÔ ÚfiÓÔ. U = S t U = = m/sec 3. ªÂ ÙË Ô ıâè ÙË ËÌÂ È ÙÈÌ ÙÔ PH ÙÔ ÓÂÚÔ, ÙË appleâúèâîùèîfiùëù ÛÂ Ï Ù Î È ÙÔ È Ï Ì ÓÔ ÔÍ ÁfiÓÔ, Ô Ó ÂappleÈappleÙÒÛÂÈ ÛÙË ˆ appleô apple Ú ÂÈ ÛÙÔ ÓÂÚfi. appleúôû ÈÔÚÈÛÌfi ÙˆÓ ÓÈÙÚÈÎÒÓ, ̈ÓÈ ÎÒÓ Î È ÊˆÛÊÔÚÈÎÒÓ ÈfiÓÙˆÓ ÙÔ ÓÂÚÔ,  ÓÂÈ ÙËÓ ÂappleÈ Ú ÓÛË fi È applefi ÛÙÈÎ Î È ÈÔÌË ÓÈÎ Ï Ì Ù Î È applefi appleôïâ Ì Ù ÏfiÁˆ appleâú- ÔÏÈÎ Ú ÛË ÏÈapple ÛÌ ÙˆÓ Î È Ê ÙÔÊ ÚÌ ÎˆÓ. ÚÓÔ Ì  ÁÌ ÓÂÚÔ Û Ó ÌappleÔ Î Ï ÎÈ. ÙÔ ÂÚÁ ÛÙ ÚÈÔ ÙÔ... Âapple ÙfiappleÔ Ó Ô Ì ÙÔ ÏÈÙÛ ÎÈ ÙË ËÌÈÎ Ó Ï ÛË ÙÔ ÓÂÚÔ, Î ÓÔ Ì ٠appleâèú Ì Ù Ì. ÎÔÏÔ ıô Ì Ì appleúôûô ÙÈ Ô ËÁ Â Ú ÛË, ÌÂÙÚÔ ÌÂ Î È ÛËÌÂÈÒÓÔ ÌÂ: PH ÈÙÚÈÎ ( 3 - ) ºˆÛÊÔÚÈÎ (P 4 --- ) AÌ̈ÓÈ Î (NH 4 + ) ÈÙÚÒ Ë ( 2 - ) ÏÈÎ ÛÎÏËÚfiÙËÙ È Ï Ì ÓÔ ÔÍ ÁfiÓÔ ÙÈÌ Â ÁÌ ÙÔ ËÙÔ Ì ÌÂÙ Í Ì Î È Á Ô ÌÂ Ù Û ÌappleÂÚ ÛÌ Ù Ì. 18

φύλλο εργασίας Νο 5 (συνέχεια) 4. ªÂ ÙË Ô ıâè ÙË ÈÔÏÔÁ ŸÛÔ appleèô Î ı Ú Â Ó È Ù ÓÂÚ, ÙfiÛÔ appleèô appleôïï È ÊÔÚÂÙÈÎ Â Ë ÒˆÓ Ô Ó Û Ù. Àapple Ú Ô Ó ÛapplefiÓ Ï ˆ ÎÈ appleô Ô Ó ÌfiÓÔ Û Πı Úfi ÓÂÚfiØ ÏÏ apple ÏÈ, ÓÙ - Ô Ó ÛÙÔ Ú appleô. appleôè applefi Ù ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ ÌÂ Û Ó Â ÎÙ ÁÈ Ó ÂÎÙÈÌ ÛÔ Ì ÙËÓ Î ı ÚfiÙËÙ ÙÔ ÓÂÚÔ ( ÈÔ Â ÎÙ ). appleèï ÁÔ ÌÂ Ó ÚË fi ÙÌ Ì ÙÔ appleôù ÌÔ. Ó Î ÙÂ Ô Ì ÙÔ ıfi ÌÂ Ó Í ÏÔ Ì ٠applefi È Ì ( Ó ÊÔÚ Ì ÌapplefiÙ ). ªÂ ÌÈ applefi Ë appleô Û ÚÓÔ Ì ÓÙ ıâù appleúô ÙË ÚÔ ÙÔ appleôù ÌÔ, Û ÁÎÂÓÙÚÒÓÔ Ì ÏÈÎfi Û ÎÈ.  ˆÚ Ô Ì Ì ÙÔ Ì ÙÈ Ì ÌÂÁÂı ÓÙÈÎfi Ê Îfi Ù È ÊÔÚ Â Ë ÌÈÎÚÔ ÛappleÔÓ ÏˆÓ ÒˆÓ appleô apple Ú ÙËÚÔ ÌÂ. Ó - ÁÓˆÚ Ô ÌÂ, ÛËÌÂÈÒÓÔ Ì ÛÙÔÓ apple Ó Î Ì x Ùfi appleô Ú Î ÌÂ Î È Á Ô ÌÂ Ù Û ÌappleÂ- Ú ÛÌ Ù Ì ÁÈ ÙËÓ Î ı ÚfiÙËÙ ÙÔ ÓÂÚÔ. συνήθεις µορφές βιοδεικτών (σύµφωνα µε την ευαισθησία τους στο Ο 2) ÌÊË ÏÂÎfiappleÙÂÚÔ (Plecoptera) ÚÔÓ ÌÊ appleùâúô (Chironomidae) ÌÊË ÊËÌÂÚfiappleÙÂÚÔ (Ephemeroptera) ˆappleËÏ Ù (Heteroptera, Coleoptera) ÚÔÓ ÌÊË ÚÈ fiappleùâúô (Trichoptera) ÚÔÓ ÌÊ ÔÏÂfiappleÙÂÚˆÓ (Coleoptera) ÚÈ ÎÈ ÁÏ ÎÔ ÓÂÚÔ (Gammaridae) ÏÈÁÎ ÚÈ ÁÏ ÎÔ ÓÂÚÔ (Gasteropoda) ı Úfi ÓÂÚfi ÚÎÂÙ Î ı Úfi æâ Ú ÁÏ ÎÔ ÓÂÚÔ (Asellidae) ªÂÚÈÎ Ú apple ÓÛË 19

φύλλο εργασίας Νο 6 Συµπλήρωσε τα κενά στο κείµενο χρησιµοποιώντας, στην κατάλληλη θέση, τις λέξεις που βρίσκονται µέσα στο πλαίσιο. άρδευση φυλλοβόλα Βέρµιο οικοσύστηµα σπατάλης προστασία οικοτουρισµού βιοδείκτες ύδρευση υδροηλεκτρικής αειθαλείς αειφορία Η Αράπιτσα είναι ένα ποτάµιο.... Οι πηγές της, στους πρόποδες του όρους..., είναι από τις πιο πλούσιες στη Μακεδονία. Τα νερά της είναι καθαρά, όπως δείχνει το πλήθος των ειδών των οργανισµών που ζουν µέσα σ αυτά και χρησιµοποιούνται σαν.... Στις όχθες της αναπτύσσονται ποικίλα φυτά π.χ. δένδρα..., όπως ο πλάτανος, ή θάµνοι..., όπως το πυξάρι. Τα νερά της Αράπιτσας χρησιµοποιούνται για την... της πόλης, για την... του κάµπου της Νάουσας, καθώς και για την παραγωγή... ενέργειας. Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται έντονος προβληµατισµός για την... της καθαρότητας των υδάτων της, τον περιορισµό της... τους και την ανάδειξη της οµορφιάς του ποταµού µε στόχο την ανάπτυξη του... και τη διατήρηση του φυσικού της πλούτου για τις επόµενες γενιές, δηλαδή την.... 20

φύλλο εργασίας Νο 7 Τί προσφέρει ένα ποτάµιο οικοσύστηµα; ñ È ÛÙ appleúôûâîùèî ÙÈ apple Ú Î Ùˆ Ï ÍÂÈ ñ ËÙ ÛÙ ÛÙËÓ ÔÌ, appleôê Û ÛÙÂ Î È Û ÌappleÏËÚÒÛÙ ÙÔ È ÁÚ ÌÌ ÙÔ È - Ì ÓÙÈÔ ÍÂÎÈÓÒÓÙ applefi ÙËÓ appleèô ÛËÌ ÓÙÈÎ. ñ µ ÏÙ ÙÔÓ ÓÙ ÛÙÔÈ Ô ÚÈÛıÌfi Û Πıâ ÎÔ Ù ÎÈ. 1. ÁˆÁ 2. ÓÂÚfi 3. ÌÂÙ ÊÔÚ 4. ÒÌ 5. ÛÎËÛË 6. ÂÓ ÚÁÂÈ 7. ÚÂÌ 8. Ï ÛÙËÛË 9. appleúôûù Û 10. ÙÚÔÊ 11. ÔÍ ÁfiÓÔ 12. ÚÔÛÈ 13. Î ÙÔÈÎ Από τί υποβαθµίζεται ένα ποτάµιο οικοσύστηµα; ñ È ÛÙ appleúôûâîùèî ÙÈ apple Ú Î Ùˆ Ï ÍÂÈ ñ ËÙ ÛÙ ÛÙËÓ ÔÌ, appleôê Û ÛÙÂ Î È Û ÌappleÏËÚÒÛÙ ÙÔ È ÁÚ ÌÌ ÙÔ È - Ì ÓÙÈÔ ÍÂÎÈÓÒÓÙ applefi ÙËÓ appleèô ÛÔ Ú ÈÙ appleô ıìèûë. ñ µ ÏÙ ÙÔÓ ÓÙ ÛÙÔÈ Ô ÚÈÛıÌfi Û Πıâ ÎÔ Ù ÎÈ. 1. ÏÔÙfiÌËÛË 2. ÏÏ Á ÎÏ Ì ÙÔ 3. Î ÏÏÈ ÚÁÂÈ 4. ÌÌÔÏË Â 5. apple ÚÎ ÁÈ 6. È ı ÙËÛË ÎÔ ÙË & fi ıë 7. fiûîëûë 8. ÚÂÌ 9. ÍÂÓÔ Ô Â 10. ÊÚ ÁÌ Ù 11. ÔÈÎÈÛÌÔ 12. ˆÌ ÙÂÚ 13. ÈÔÌË Ó Â 21

φύλλο εργασίας Νο 8 Συζητείστε µεταξύ σας, αποφασίστε και συµπληρώστε Λειψυδρία έχει ως αίτια: προκαλεί επιπτώσεις: µπορεί να αντιµετωπισθεί µε Μέτρα ατοµικά συλλογικά 22

ώρα για ψυχαγωγία υγρόλεξο 15 ÚÈ fióùè 1. ŒÓ... È Û ÂÈ Î È ÙË Ô Û 2. ÓÂÈ ÌÔÚÊ ÛÙÔ appleôù ÌÈ 3. Πappleâı ÓÂÈ Î ıâ appleôù ÌÈ 4. Ó ÚÔ ÁÚfiÊÈÏÔ ÙˆÓ ÔÚÂÈÓÒÓ appleâúèô ÒÓ 5. ÂÓ ÂÈ apple ÓÙ ÓÂÚfi 6. Ó È Î È Ùfi ÓÂÚfi 7. Ô ÎÂÏ ÚÈÛÌ ÙÔ Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎfi 8. ŸÙ Ó Ï Ì ÙÔ ÓÂÚfi - ÓÂÚ ÎÈ 9. Œ Ô Ó appleôïï Ù ÛÎÏËÚ ÓÂÚ 10. Î ÓËÛË ÙÔ ÓÂÚÔ 12 11. ƒ Ì appleô  ÓÂÈ Ú ÛË ÛÙÔ ÓÂÚfi 1 3 5 5 13 4 6 6 2 2 ıâù 2. Ó Ù ÚÔ 5. Ÿappleˆ 5 ÔÚÈ fióùè 6. ÂappleË Ò (ÁÈ ÙÔ ÓÂÚfi) 12. Í ÚÙ Ù È Î È applefi ÙËÓ ÁÚ Û ÙÔ Ú ( Ó appleô ) 13. ÔÏ Ï ÁÔ ÓÂÚfi 14. ÙË ÛÙÂÚÈ ÂÓ ÂÈ 15. Ù ÛÈÌ ÓÂÚ 7 11 9 8 10 14 ψάξε τα φυτά του ποταµού º ÏÏÔ fiï Ó Ú appleï È ÛÙÔ appleôù ÌÈ ÚÂÏ ÓÔÓÙ È ÁÈ... ÁÚ Û ÔÏÏÔ Ù...Î Ï Ó ÂÈı Ï ı ÌÓÔÈ Ì ÌÈÎÚ, ÛÎÏËÚ Ê ÏÏ ÃÈÏÈÔÙÚ ÁÔ ÈÛÌ Ó ÛÙ ËÌÔÙÈÎ Ì Ô Ó Ô ÁÎÏ ÙËÚ ÔÓÙ È ÛÂ Í Ó appleï Ù Ÿ È ÌfiÓÔ ÛÙÔ Ú Ô ÙË Û ÈÛÌ ÔÙ ÌÈ ÙË Ô Û 23

φύλλο εργασίας Νο 9 ο καθένας µόνος του ηµιουργήστε µε πηγή έµπνευσης το νερό! αφήστε το ταλέντο σας ελεύθερο και επιλέξτε όποια δράση σας ταιριάζει: 1. ˆÁÚ ÊÈÛ ÌÈ ÂÈÎfiÓ appleô ÛÔ Î Ó ÂÓÙ appleˆûë 2. Ú Â Ó appleô ËÌ ÁÈ ÙÔ ÓÂÚfi 3. ÈËÁ ÛÔ ÌÈ ÈÛÙÔÚ ÛÙË ˆ ÂÓfi appleôù ÌÔ 4. ÚÔÛapple ıëûâ Ó appleâúèáú ÂÈ Ì Ì Ú ÛÔ ˆÚ ÓÂÚfi σε οµάδες 1. ÓÙÂ Ì Û ÓıÂÛË Ì ٠ÏÈÎ appleô Û ÏÏ Í Ù 2. ÚÔÛapple ı ÛÙÂ Ó appleô ÒÛÂÙÂ Û Ó ËıÔappleÔÈÔ ÌÈ ÂÈÎfiÓ, Ó appleô ËÌ, ÌÈ ÈÛÙÔÚ appleô ı È Ï ÍÂÙ applefi Ù appleô ÁÚ ÙÂ. ίσως έτσι καταλάβουν και οι άλλοι τι νοιώσατε αυτές τις ηµέρες που πλησιάσατε περισσότερο «την Αράπιτσα-το ποτάµι µας» ίσως έτσι θα θυµάστε περισσότερο τη χαρά και την ψυχική ανάταση που χαρίζει η επαφή µε τη φύση ίσως έτσι κατανοήσετε καλύτερα την ανάγκη προστασίας του θησαυρού που λέγεται «νερό». 24

Υδρογραφικός χάρτης του νοµού Ηµαθίας :. ª. ÃÚËÛÈÌÔappleÔÈ ıëî Ó ÂÈÎfiÓÂ applefi ÙÈ ÂÎ fiûâè : 1. Plants and animals, ÂÎ. Blitz. 2. Animal Tracks, ÂÎ. Blitz. 3. ÈÎÔÏÔÁ, ÂÎ. ÂÏËı Ó ÛË - ÚÂ ÓËÙ. 4. ˆÔÏÔÁ, Î ÔÙÈÎ ıëóòó. 5. º ÙÔÏÔÁ, Î ÔÙÈÎ ıëóòó. 6. Trees, PB Parkgate - books.