Η ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ & Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Η ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ & Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη: Συµφέρει να είσαι καλός! Σε µια σχετική συζήτηση µε τον διευθύνοντα σύµβουλο µιας από τις µεγαλύτερες και διαπρεπέστερες ελληνικές επιχειρήσεις, η οποία διακρίνεται για την προσήλωσή της στις αξίες της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης που εσκεµµένα υιοθέτησε πριν από µερικά χρόνια σε ερώτηση γιατί αποδίδει τόση σηµασία στην κοινωνική ευθύνη της επιχείρησής του, ενώ, εκ πρώτης όψεως, η κερδοφορία και η ανταγωνιστικότητα είναι αυτά που, λογικά, θα έπρεπε να τον ενδιαφέρουν. Η απάντησή του ήταν αφοπλιστικά απλή: «η κοινωνική ευθύνη για µας είναι good business». Η φράση αυτή είναι πιο βαθιά από όσο θα νόµιζε κανείς. Στην εποχή του ανεπτυγµένου µεταβιοµηχανικού καπιταλισµού (την εποχή που οι κοινωνιολόγοι ονοµάζουν ύστερη νεωτερικότητα) οι επιχειρήσεις κρίνονται σε δύο πεδία: στην οικονοµική αγορά αφενός και στο πεδίο της κοινωνικής νοµιµοποίησης αφετέρου. Η σηµασία των κριτηρίων της αγοράς είναι προφανής για µια επιχείρηση: αν δεν είναι ανταγωνιστική, δεν θα µακροηµερεύσει. Αλλά δεν αρκεί µόνο η οικονοµική επιτυχία. Μια επιχείρηση, για να υπάρχει και να ευηµερεί, πρέπει να διαθέτει και την κοινωνική νοµιµοποίηση. Αν τα κέρδη τα αποφέρουν οι πελάτες, τη νοµιµοποίηση την παρέχουν οι πολίτες. Μια επιχείρηση δεν υπάρχει στο κενό. Λειτουργεί σε ένα ιστορικώς διαµορφωµένο αξιακό περιβάλλον, το οποίο κατ ανάγκην αντικατοπτρίζεται και στη λειτουργία της επιχείρησης. Παραδείγµατος χάριν, σε µια κοινωνία υψηλής περιβαλλοντικής ευαισθησίας όπως η Γερµανική, οι κύριοι θεσµοί της, όπως είναι µεταξύ άλλων η επιχείρηση, δεν µπορεί παρά να εκφράζουν, κατ αρχήν, τις κοινωνικές αξίες της περιβαλλοντικής ευσυνειδησίας. εν πρόκειται µόνο για την τήρηση των συναφών νόµων. Πρόκειται και για την προσδοκία που έχουµε ως καταναλωτές-πολίτες ότι η επιχείρηση συµπεριφέρεται µε τρόπο που αντανακλά τις βασικές κοινωνικές αξίες στη λειτουργία της. Η επιχείρηση υπάρχει επειδή, σε µια δηµοκρατική κοινωνία τουλάχιστον, της δίνουµε το δικαίωµα να υπάρχει. Το δικαίωµα αυτό δεν είναι µόνο νοµικό αλλά και ηθικό. Ο φορέας του οφείλει να επιβεβαιώνει ότι είναι άξιος να το κατέχει, συµµορφούµενος µε τις αξίες της κοινωνίας. Η επιχείρηση δεν κάνει µόνο µπίζνες αλλά παράγει και εξωτερικότητες - η οικονοµική της δραστηριότητα επηρεάζει το περιβάλλον, την υγεία, ενίοτε θέτει νέα διλήµµατα στην κοινωνία (π.χ. µεταλλαγµένα τρόφιµα, κίνδυνοι από τη διαχείριση αποβλήτων), και επηρεάζει την ευηµερία της τοπικής κοινότητας στην οποία δραστηριοποιείται. Οι εξωτερικότητες δεν είναι δεδοµένες, αλλά διαρκώς αναθεωρούµενες, ανάλογα µε τις ισχύουσες κοινωνικές αντιλήψεις, την πρόοδο της επιστήµης, και τη διάχυση των πληροφοριών.

Γνωρίζουµε σήµερα λ.χ. ότι ένα µεγάλο πρόβληµα υγείας στις ανεπτυγµένες κοινωνίες είναι η παχυσαρκία και τα οικονοµικά προβλήµατα που δηµιουργεί, εξαιτίας των προκαλουµένων παθήσεων, στα δηµόσια συστήµατα υγείας. Η άσκηση πιέσεων από την κοινωνία των πολιτών, τις ρυθµιστικές αρχές, και τις κυβερνήσεις στις εταιρίες τροφίµων, προκειµένου να βελτιώσουν τη θρεπτική αξία των προϊόντων τους, έτσι ώστε να µειωθεί η πιθανότητα παχυσαρκίας, είναι µια απόπειρα για τη διαχείριση της συναφούς εξωτερικότητας. Αν δούµε την επιχείρηση όχι µόνο ως εµπρόθετο µηχανισµό παραγωγής πλούτου αλλά και ως µηχανισµό παραγωγής (απρόθετων) εξωτερικοτήτων, τότε ο τρόπος που κάνει µπίζνες µια επιχείρηση είναι πολύ σηµαντικός για το αν θα συνεχίσει επί µακρόν να κάνει µπίζνες. Με άλλα λόγια, η επιχείρηση δεν είναι απλώς µια οικονοµική µηχανή πρωτίστως είναι ένας κοινωνικός θεσµός εµπρόθετης παραγωγής πλούτου, αλλά και άλλων απρόθετων συνεπειών που συνοδεύουν την παραγωγή πλούτου. Αν δούµε την επιχείρηση µε θεσµικούς όρους, τότε διευρύνουµε την οπτική µας γωνία έτσι ώστε να συµπεριλάβουµε το αξιακό σύστηµα εντός του οποίου λειτουργεί η επιχείρηση, καθώς και το αξιακό σύστηµα που η ίδια δηµιουργεί ως συλλογική οντότητα. Ένα κοινωνικό δηµιούργηµα, όπως η επιχείρηση, καθίσταται θεσµός από τη στιγµή που εµποτίζεται από αξίες πέραν αυτών που σχετίζονται µε τις λειτουργικές της ανάγκες. Ως θεσµός, η επιχείρηση διαπερνάται από αξίες που χαρακτηρίζουν το ευρύτερο κοινωνικό σύστηµα εντός του οποίου λειτουργεί, και διεκπεραιώνει αυτονόητες σε αυτό λειτουργίες. Αν λ.χ. µια κοινωνική κουλτούρα είναι εξισωτική και δεν βλέπει µε καλό µάτι τις τεράστιες διαφορές αµοιβών µεταξύ των επικεφαλής και των απλών εργαζοµένων σε µια επιχείρηση, όπως συµβαίνει στις Σκανδιναβικές χώρες, τότε είναι πολύ πιθανόν αυτή η κοινωνική προσδοκία να µεταφρασθεί σε σχετικά µικρές διαφορές ενδοεταιρικών αµοιβών (πράγµα που συµβαίνει). Το ίδιο, φυσικά, ισχύει και αντιστρόφως. Αποτυπώνοντας, στη δοµή και τη λειτουργία της, ευρύτερες κοινωνικές αξίες, η επιχείρηση αυξάνει την κοινωνική αποδοχή της. Η ιδιαιτερότητα των κοινωνιών της ύστερης νεωτερικότητας είναι ότι συνιστούν κοινωνίες οι οποίες είναι a) µιντιακά ενοποιηµένες, σε πλανητικό, πλέον, επίπεδο, στις οποίες οι πληροφορίες διαδίδονται ταχύτατα σε πραγµατικό χρόνο, µε τρόπο που να συγκροτείται µια διευρυµένη δηµόσια σφαίρα, b) πλουραλιστικές, στις οποίες δραστηριοποιούνται, ενίοτε µαχητικά, πληθώρα αξιακά προσανατολισµένων Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, οι οποίες δεν διστάζουν να συγκρουστούν µε επιχειρήσεις που επιδεικνύουν έστω και ψήγµατα «ανάρµοστης» συµπεριφοράς, και c) αναστοχαστικές, στις οποίες η ροή πληροφοριών σχετικά µε ανθρώπινες δραστηριότητες επαναδιοχετεύεται στις ίδιες τις δραστηριότητες, θέτοντας υπό διερώτηση, και εν δυνάµει αναθεώρηση, τον τρόπο διεκπεραίωσης των δραστηριοτήτων και τις αξίες που τις υποστηρίζουν.

Αυτά τα τρία γνωρίσµατα δηµιουργούν ένα άϋλο επιχειρηµατικό περιβάλλον στο οποίο οι µετα-υλιστικές αξίες κερδίζουν έδαφος έναντι των αµιγώς οικονοµικών. Αξίες, ιδιαίτερα, όπως η προστασία του περιβάλλοντος και ο σεβασµός των ανθρωπίνων δικαιωµάτων έχουν έρθει στο προσκήνιο της πλανητικής οικονοµικής δραστηριότητας. Έτσι εξηγείται ότι σε έρευνα της McKinsey το 2007, το 95% των διευθυνόντων συµβούλων που ρωτήθηκαν, δήλωσαν ότι η κοινωνία αναµένει από τις επιχειρήσεις να αποδεχθούν περισσότερες δηµόσιες ευθύνες απ ότι πέντε χρόνια πριν. Σε ένα τέτοιο πληροφοριακό-αξιακό-αναστοχαστικό περιβάλλον οι επιχειρήσεις πρέπει να καταβάλλουν µεγαλύτερη προσπάθεια απ ότι παλαιότερα για να δείξουν ότι συµµορφώνονται µε τις κυρίαρχες αξίες. Στην προσπάθεια αυτή, η συσσώρευση συµβολικού κεφαλαίου αποδεικνύεται σηµαντική. Το οικονοµικό κεφάλαιο δεν αρκεί. Ο διευθύνων λοιπόν σύµβουλος έχει απόλυτο δίκιο: η υιοθέτηση εκ µέρους της εταιρίας του κώδικα κοινωνικής ευθύνης είναι good business. Όχι τόσο γιατί αυξάνει ευθέως τα κέρδη της εταιρίας (πράγµα που, όπως δείχνουν οι σχετικές έρευνες, και αυτό συµβαίνει), όσο γιατί κερδίζει την κοινωνική νοµιµοποίηση (σε εθνικό και τοπικό επίπεδο) και, άρα, ενισχύει την καλή φήµη της επιχείρησης. Καλή φήµη σηµαίνει: µεγαλύτερη πιθανότητα για: περισσότερους και ευχαριστηµένους πελάτες, ικανοποιηµένους κοινωνικούς εταίρους, προσέλκυση υψηλής ποιότητας εργαζοµένων, και, τελικά, προαγωγή του κοινωνικού καλού. Να το πω διαφορετικά: καθίσταται όλο και πιο οικονοµικά επαχθές να µην έχεις καλή φήµη. Στον ανεπτυγµένο καπιταλισµό είναι, δυνητικά προς το συµφέρον σου να είσαι καλός!

Ο ρόλος της "Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Τις τελευταίες δεκαετίες και η ελληνική επιχειρηµατική κοινότητα έχει γυρίσει σελίδα, αναπροσαρµόζοντας και διευρύνοντας τις στρατηγικές, τους στόχους, αλλά και τις πηγές της κερδοφορίας της. Η υγιής ανάπτυξη δηµιουργεί το πεδίο για την αποκοπή κοινωνικού µερίσµατος. Οι ξένοι το ξέρουν και το εξυπηρετούν. Οι εν Ελλάδι επιχειρήσεις το αντιλήφθηκαν και ανταποκρίνονται. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη δύσκολα µπορεί να οριστεί και ακόµα δυσκολότερα να πραγµατωθεί. Τι απαιτεί; Κατ αρχάς θέληση, κατά δεύτερον κεφάλαια και κατά τρίτον συνειδητοποίηση των πολλαπλών ρόλων κάθε επιχειρηµατικής οντότητας. Επίσης, απαιτεί και υποµονή. Τι επιστρέφει; Καλή φήµη, αναγνωρισιµότητα και, τελικά, κέρδη. Ποιοι οι εµπλεκόµενοι και οι ενδιαφερόµενοι: Κατ αρχάς στους πολίτες-καταναλωτές που καλούνται να εντοπίσουν µία επιχειρηµατική πτυχή (η οποία δεν ενδιαφέρεται µόνο για το bottom line ) και να δουν τις εταιρίες όχι σαν άτεγκτες µηχανές παραγωγής ρευστού, αλλά σαν γρανάζι του ίδιου ρολογιού, του ίδιου κοινωνικοοικονοµικού συνόλου, που χρειάζεται να συνεχίσει να δουλεύει. Κατηγορίες Εταιρικής κοινωνικής ευθύνης Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη µπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε έξι (6) κατηγορίες ανάλογα µε τη φύση της ανάλογης πρωτοβουλίας-προγράµµατος: 1. Προώθηση Σκοπού, 2. Μάρκετινγκ Σκοπού, 3. Κοινωνικό Μάρκετινγκ, 4. Εταιρική Φιλανθρωπία, 5. Εταιρικός Εθελοντισµός, 6. Κοινωνικά Υπεύθυνες Πρακτικές. Οι όροι αυτοί (εκτός του κοινωνικού µάρκετινγκ) δεν είναι ακόµα παγιωµένοι στη ελληνική ακαδηµαϊκή κοινότητα λόγω της σχετικής νεότητας του επιστηµονικού αυτού αντικειµένου και της έλλειψης ζωηρού ενδιαφέροντος από τους Έλληνες ακαδηµαϊκούς.

Το Κοινωνικό Μάρκετινγκ Ο όρος της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης πολλές φορές είναι δυνατόν να συγχέεται µε τον όρο κοινωνικό µάρκετινγκ. Και οι δύο όροι έχουν ως πεδίο αναφοράς περιβαλλοντικά και κοινωνικά ζητήµατα. Ωστόσο ο όρος Κοινωνικό Μάρκετινγκ αποτελεί υποκατηγορία της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης και πιο συγκεκριµένα είδος πρωτοβουλίας-προγράµµατος Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης µε βασικότερο στόχο την προβολή της κοινωνικής δράσης της επιχείρησης. Η ευρύτερη έννοια της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στοχεύει να διαµορφώσει το κλίµα στο οποίο οι επιχειρηµατίες θα είναι σεβαστοί όχι µόνον επειδή παράγουν κέρδη αλλά και για την σωστή συνεισφορά τους και την ανταπόκρισή τους στις κοινωνικές προκλήσεις και ευαισθησίες του σήµερα και του αύριο. Είναι υπόθεση όλων µας Το θέµα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης είναι υπόθεση όλων µας, σε όποια θέση και αν βρισκόµαστε. Σε µια κοινωνία που διαρκώς εξελίσσεται, κανένας δεν µπορεί να µένει απαθής απέναντι στις ίσες ευκαιρίες, στην ενθάρρυνση και επιβράβευση πρωτοβουλιών µε λόγια και πράξεις.

Ορισµοί Ο όρος Εταιρική κοινωνική ευθύνη αναφέρεται στις ενέργειες των επιχειρήσεων που αποσκοπούν στην συµβολή αντιµετώπισης περιβαλλοντικών και κοινωνικών ζητηµάτων. Συγκεκριµένα οι επιχειρήσεις αποτελούν οντότητες οι οποίες είναι άρρηκτα συνδεδεµένες µε το κοινωνικό σύνολο µέσα στο οποίο δραστηριοποιούνται, επηρεάζοντας και επηρεαζόµενες από τα δεδοµένα της εποχής και του χώρου δράσης τους. Οφείλουν εποµένως να αναγνωρίζουν την ευθύνη που τους αναλογεί, απέναντι στην κοινωνία και το περιβάλλον. Να σέβονται δηλαδή τις αρχές και τις αξίες που χαρακτηρίζουν τον πολιτισµό µας (τον σεβασµό προς τον άνθρωπο - την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την παροχή ίσων ευκαιριών, τον σεβασµό στο περιβάλλον που κληρονοµήσαµε και την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και της ποιότητας ζωής). Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και Ευρωπαϊκή Ένωση Σήµερα, ο θεσµός της Εταιρικής ευθύνης, προσδιορίζεται και µε πολιτικές και δράσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία στοχεύει να του δώσει µεγαλύτερη πολιτική προβολή, να επιβραβεύσει ευρωπαϊκές επιχειρήσεις για τις ενέργειές τους σε αυτόν τον τοµέα και να ενθαρρύνει την ανάληψη µεγαλύτερων πρωτοβουλιών. Αναγνωρίζοντας ότι οι επιχειρήσεις έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην Εταιρική κοινωνική ευθύνη, κατέληξε στο συµπέρασµα ότι µπορεί να επιτύχει καλύτερα τους στόχους της σε συνεργασία µε τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις και έχει ήδη εξαγγείλει την υποστήριξή της στην δηµιουργία ευρωπαϊκής συµµαχίας για την Εταιρική κοινωνική ευθύνη. Έτσι στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπάρχει ένα πλέγµα νόµων και κανόνων για την προστασία του περιβάλλοντος κατά την διαδικασία παραγωγής που προστατεύει και προάγει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αυτό το πλαίσιο, αποτελεί µία βάση ώστε οι εταιρείες να ξεκινούν από εκεί και να προχωρούν ένα βήµα µπροστά υιοθετώντας έναν κώδικα δεοντολογίας που προάγει την ποιότητα ζωής την εκπαίδευση και επιµόρφωση των εργαζοµένων κλπ. Οι νοµικές υποχρεώσεις που οι επιχειρήσεις οφείλουν να τηρούν αναφορικά µε το περιβάλλον και τους εργαζοµένους, απορρέουν από ρυθµίσεις που έχουν ως στόχο τον έλεγχο του ευρύτερου αντίκτυπου των δραστηριοτήτων τους. Περιβάλλον - Οι επιχειρήσεις µπορούν και πρέπει να διαδραµατίσουν πρωτεύοντα ρόλο στη µείωση της ρύπανσης και της κλιµατικής αλλαγής, µέσω του περιορισµού των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου, της αποτελεσµατικής διαχείρισης των αποβλήτων και της υπεύθυνης χρήσης των φυσικών πόρων. Η οικολογική συµπεριφορά ίσως, βραχυπρόθεσµα, φαίνεται δαπανηρή, αλλά µακροπρόθεσµα µπορεί να αποβεί επωφελής για την επιχείρηση, ενισχύοντας την ανταγωνιστικότητα, τονώνοντας την καινοτοµία και δηµιουργώντας νέες αγορές.

Εργαζόµενοι - Οι επιχειρήσεις έχουν ορισµένες υποχρεώσεις που απορρέουν από το εργατικό δίκαιο και την οργάνωση εργασίας. Οφείλουν βάσει του νόµου να εµποδίζουν τις διακρίσεις στην εργασία, να εξασφαλίζουν την ισότιµη µεταχείριση όλων των εργαζοµένων - ανδρών και γυναικών, ντόπιων και ξένων - και να εγγυώνται την ασφάλεια και την υγιεινή των εργαζοµένων σε κάθε πτυχή της εργασίας τους. Η βελτίωση της δια βίου µάθησης και ο κοινωνικός διάλογος συµβάλλουν επίσης στη δηµιουργία καλύτερου εργασιακού περιβάλλοντος. Εθελοντικές πρωτοβουλίες - Όλες οι επιχειρήσεις πρέπει να πληρούν τις ελάχιστες απαιτήσεις που υπαγορεύει η νοµοθεσία, αλλά οι πρωτοπόρες επιχειρήσεις µπορούν να αναπτύσσουν περιβαλλοντικές και κοινωνικές στρατηγικές πέρα από τα όρια αυτών των ελάχιστων απαιτήσεων, συµβάλλοντας µε τον τρόπο αυτό στην τόνωση της ανταγωνιστικότητας και στη βιωσιµότητα των επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων, και, κατ επέκταση, µακροπρόθεσµα, στην οικονοµική επιτυχία. (περισσότερες πληροφορίες στον παρακάτω δικτυακό τόπο) http://ec.europa.eu/youreurope/business/doing-business-responsibly/index_el.htm ιεθνής ορισµός Ο αντίστοιχος όρος στα αγγλικά είναι Corporate Social Responsibility. Στα αγγλικά επίσης υπάρχουν πολλοί όροι για να περιγράψουν την εταιρική κοινωνική ευθύνη όπως: Corporate Citizenship, Social Responsibility, Social Responsiveness, Corporate Responsibility, κ.λ.π.

Μια γενική θεώρηση της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης Η δυσκολία διαµόρφωσης ενός κοινά αποδεκτού ορισµού της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (γνωστή ως Corporate Social Responsibility ή CSR) από τις επιχειρήσεις αποκαλύπτει τον τρόπο µε τον οποίο αυτή έχει αναπτυχθεί. Κατά τη γνώµη ορισµένων, προήλθε από την εταιρική φιλανθρωπία µε έµφαση στην κοινωνική βελτίωση. Κατά τη γνώµη άλλων, η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη αποτελεί µία πολύ ευρύτερη έννοια και σχετίζεται άµεσα µε την αειφόρο ανάπτυξη που εισήχθη από τα ανώτατα στελέχη των Ηνωµένων Εθνών στη σύσκεψη του Rio de Janeiro το 1992. Τα τελευταία χρόνια έχει διαµορφωθεί ένα θετικό κλίµα σχετικά µε την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη σε διεθνές επίπεδο. Μετά την αποκάλυψη διαφόρων σηµαντικών οικονοµικών σκανδάλων στις Ηνωµένες Πολιτείες και σε άλλες χώρες, η ανάγκη για την εξασφάλιση ηθικής συµπεριφοράς των επιχειρήσεων γίνεται ακόµα επιτακτικότερη. Πρόσφατη διεθνής έρευνα που πραγµατοποιήθηκε µε συµµετοχή των ιευθύνοντων Συµβούλων µεγάλων επιχειρήσεων αποκάλυψε ότι κατά 75% συµφωνούν στο ότι το CSR είναι σηµαντικός παράγοντας για την µακροχρόνια κερδοφορία. Στη υτική Ευρώπη, 68% των µεγάλων επιχειρήσεων χρησιµοποιούν κατά την αξιολόγηση της απόδοσής τους µακροοικονοµικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, πέραν των κλασικών χρηµατοοικονοµικών δεικτών, φανερώνοντας τις επιρροές της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. Από τα διαθέσιµα στοιχεία, διαφαίνεται ότι οι µεγάλες πολυεθνικές εταιρείες ήταν οι πρώτες που εµπιστεύτηκαν την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Με βάση τους υποστηρικτές της, τυπικά οφέλη που µπορούν να προκύψουν για µία επιχείρηση που την υιοθετεί είναι η αυξηµένη πίστη των πελατών, η υποστήριξη των τοπικών κοινωνιών, η δυνατότητα πρόσληψης ικανότερων στελεχών, η βελτιωµένη ποιότητα και αυξηµένη παραγωγικότητα και η αποφυγή δυνητικών κινδύνων στη φήµη της εταιρείας που είναι δυνατό να παρουσιαστούν από περιβαλλοντικά συµβάντα. Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη είναι, εποµένως, ένα συστατικό της επιχειρηµατικής στρατηγικής και αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι του συστήµατος διοίκησης µίας εταιρείας. Με αυτή τη λογική, θα πρέπει να πραγµατοποιείται συστηµατική στοχοθέτηση σε ζητήµατα που άπτονται της κοινωνικής ευθύνης, η υλοποίηση της οποίας να παρακολουθείται µέσω κατάλληλα διαµορφωµένου συστήµατος δεικτών απόδοσης που αποτελεί υποσύνολο του γενικότερου διοικητικού συστήµατος µέτρησης της εταιρικής απόδοσης.

Η γενική θεώρηση της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης

Θεωρία των ενδιαφερόµενων µερών (Stakeholders). Υπάρχουν αρκετές θεωρίες σχετικά µε την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Η πιο διαδεδοµένη και απλή είναι η θεωρία των ενδιαφερόµενων µερών ή εµπλεκόµενων µερών (οι όροι ακόµα δεν έχουν παγιωθεί στην Ελλάδα). Τα ενδιαφερόµενα µέρη αποτελούν το περιβάλλον (άµεσο και έµµεσο) το οποίο αλληλεπιδρά µε την επιχείρηση και έχει ενδιαφέρον από τις δραστηριότητες της. (Ο αγγλικός όρος είναι Stakeholders δηλαδή αυτοί που κρατούν-έχουν ενδιαφέρον). Οι άµεσα ενδιαφερόµενοι σε µία επιχείρηση είναι οι µέτοχοι, οι εργαζόµενοι, οι δανειστές-πιστωτές (τράπεζες). Οι έµµεσα ενδιαφερόµενοι είναι το Κράτος, οι τοπικές κοινωνίες στις οποίες δραστηριοποιείται µία επιχείρηση, οι οµάδες πίεσης (pressure groups) π.χ. ακτιβιστές, διαδηλωτές, κ.α. Η Θεωρία των ενδιαφερόµενων µερών βοηθάει την επιχείρηση να λάβει υπόψη της όλα τα ενδιαφερόµενα µέρη (τόσο άµεσα όσο και έµµεσα) και να ξεκινήσει µία ουσιώδη διαδικασία διαλόγου πριν καθορίσει το πρόγραµµα δράσης της όσον αφορά την εταιρική κοινωνική της ευθύνη.

Αναφορές Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στην Ελλάδα (µία Εµπειρική Μελέτη) Η δυσκολία διαµόρφωσης ενός κοινά αποδεκτού ορισµού της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (γνωστή ως Corporate Social Responsibility ή CSR) από τις επιχειρήσεις αποκαλύπτει τον τρόπο µε τον οποίο αυτή έχει αναπτυχθεί. Κατά τη γνώµη ορισµένων, προήλθε από την εταιρική φιλανθρωπία µε έµφαση στην κοινωνική βελτίωση. Κατά τη γνώµη άλλων, η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη αποτελεί µία πολύ ευρύτερη έννοια και σχετίζεται άµεσα µε την αειφόρο ανάπτυξη που εισήχθη από τα ανώτατα στελέχη των Ηνωµένων Εθνών στη σύσκεψη του Rio de Janeiro το 1992. Οι ορισµοί της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης µπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τρεις κατηγορίες µε βάση ισάριθµες σχετιζόµενες οπτικές: Σκεπτικιστική οπτική: Η σκεπτικιστική οπτική υιοθετεί µία επιφυλακτική στάση και αντιµετωπίζει κριτικά το CSR. Με βάση αυτήν την οπτική, ο πιο σηµαντικός στόχος της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης είναι να παρέχει όσο το δυνατό περισσότερο πλούτο στους µετόχους της επιχείρησης, και µέσω της επίτευξης αυτού του στόχου, θεωρεί ότι εξυπηρετεί ένα κοµµάτι της κοινωνίας. Ουτοπική οπτική: Η ουτοπική οπτική αντικατοπτρίζει την ιδέα ότι οι επιχειρήσεις έχουν την ηθική υποχρέωση απέναντι σε όλους τους εµπλεκόµενους µε την επιχείρηση, και όχι µόνο στους µετόχους της, να τους ωφελούν µε όποιον τρόπο µπορούν. Ρεαλιστική οπτική: Η ρεαλιστική οπτική συγκεντρώνει τη µεγαλύτερη αποδοχή στον επιστηµονικό αλλά και επιχειρηµατικό χώρο. Με βάση αυτήν την οπτική, το CSR είναι η διαχείριση του αντίκτυπου της λειτουργίας µίας επιχείρησης τόσο στους άµεσους όσο και στους έµµεσους εµπλεκόµενους µε αυτήν, άρα στην κοινωνία στην οποία λειτουργεί και αναπτύσσεται. Εποµένως, το CSR δεν περιλαµβάνει µόνο τα κεφάλαια που διατίθενται από τις επιχειρήσεις για την επίλυση κοινωνικών προβληµάτων αλλά και τον τρόπο µε τον οποίο επιτυγχάνει τη δική της διακυβέρνηση, την εκπλήρωση της αποστολής της, την εφαρµογή των αξιών της, τη συνεργασία της µε κάθε είδους εµπλεκόµενο, τη µέτρηση των αποτελεσµάτων και την κοινοποίησή τους.

Τα τελευταία χρόνια έχει διαµορφωθεί ένα θετικό κλίµα σχετικά µε την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη σε διεθνές επίπεδο. Μετά την αποκάλυψη διαφόρων σηµαντικών οικονοµικών σκανδάλων στις Ηνωµένες Πολιτείες και σε άλλες χώρες, η ανάγκη για την εξασφάλιση ηθικής συµπεριφοράς των επιχειρήσεων γίνεται ακόµα επιτακτικότερη. Μία πρόσφατη έρευνα που πραγµατοποίησε η Price-waterhouse Coopers στους ιευθύνοντες Συµβούλους µεγάλων επιχειρήσεων αποκάλυψε ότι κατά 75% συµφωνούν στο ότι το CSR είναι σηµαντικός παράγοντας για τη µακροχρόνια κερδοφορία. Στη υτική Ευρώπη, 68% των µεγάλων επιχειρήσεων χρησιµοποιούν κατά την αξιολόγηση της απόδοσής τους µακροοικονοµικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, πέραν των κλασικών χρηµατοοικονοµικών δεικτών, φανερώνοντας τις επιρροές της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. Από τα διαθέσιµα στοιχεία, διαφαίνεται ότι οι µεγάλες πολυεθνικές εταιρείες ήταν οι πρώτες που εµπιστεύτηκαν την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Με βάση τους υποστηρικτές της, τυπικά οφέλη που µπορούν να προκύψουν για µία επιχείρηση που την υιοθετεί είναι η αυξηµένη πίστη των πελατών, η υποστήριξη των τοπικών κοινωνιών, η δυνατότητα πρόσληψης ικανότερων στελεχών, η βελτιωµένη ποιότητα και αυξηµένη παραγωγικότητα και η αποφυγή δυνητικών κινδύνων στη φήµη της εταιρείας που είναι δυνατό να παρουσιαστούν από περιβαλλοντικά συµβάντα.

Η έρευνα του ΕΜΠ Προσπαθώντας να διερευνήσει την κατάσταση της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στην Ελλάδα, το βαθµό υιοθέτησή της από τις ελληνικές επιχειρήσεις και τον τρόπο µε τον οποίο την εφαρµόζουν και την κοινοποιούν στην ευρύτερη κοινωνία, ο Τοµέας Βιοµηχανικής ιοίκησης & Επιχειρησιακής Έρευνας της Σχολής Μηχανολόγων Μηχανικών του ΕΜΠ πραγµατοποίησε σχετική έρευνα, τα αποτελέσµατα της οποίας συνοψίζονται στις επόµενες παραγράφους. Έρευνα για τις Αναφορές Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στην Ελλάδα Η έρευνα που πραγµατοποιήθηκε (και ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 2007) είχε ως βασικό στόχο να διερευνήσει τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβάνονται και εφαρµόζουν οι επιχειρήσεις την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, µέσω της µελέτης των αναφορών CSR που εκδίδουν (συχνά αποκαλούµενες ως κοινωνικοί απολογισµοί). Προκειµένου να αναγνωρισθούν οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται ενεργά στην Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και εκδίδουν σχετική ετήσια αναφορά, συγκεντρώθηκαν στοιχεία για τις επιχειρήσεις που είναι εισηγµένες στο Χρηµατιστήριο Αθηνών καθώς επίσης για αυτές που συµµετέχουν µε οποιοδήποτε τρόπο σε δίκτυα που δραστηριοποιούνται σε θέµατα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στον ελλαδικό χώρο, όπως είναι: το Ελληνικό ίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη - CSR Hellas (www.csrhellas.gr), η Eurocharity (www.eurocharity.org) και το Κέντρο Αειφόρου Ανάπτυξης και Αριστείας (Centre for Sustainability and Excellence) (www.cse-net.org). Αφού αναγνωρίστηκαν οι επιχειρήσεις οι οποίες δραστηριοποιούνται µε κάποιον τρόπο στο CSR, στη συνέχεια πραγµατοποιήθηκαν επιλεγµένες συνεντεύξεις µε στελέχη που αποτελούν γνώστες του αντικειµένου στην Ελλάδα. Πραγµατοποιήθηκαν τηλεφωνικές επαφές µε στελέχη 150 επιχειρήσεων ώστε να αποκτηθούν πληροφορίες σχετικά µε τις επιχειρηµατικές πρακτικές CSR που ακολουθούνται. Λήφθηκε ποικίλο σχετικό υλικό από 81 επιχειρήσεις. Ιδιαίτερη έµφαση δόθηκε σε εκείνες που εκδίδουν ετήσιες αναφορές. Η ανάλυση των αναφορών αυτών πραγµατοποιήθηκε µε τυποποιηµένο τρόπο και αφορούσε ζητήµατα όπως τους τοµείς CSR µε τους οποίους ασχολείται η κάθε επιχείρηση, την οργανωτική αντιµετώπιση των σχετικών θεµάτων, τους δείκτες που χρησιµοποιεί για κοινοποίηση των αποτελεσµάτων και τον τρόπο µε τον οποίο παρουσιάζει τα αποτελέσµατα. Από το σύνολο των επιχειρήσεων που διερευνήθηκαν διαπιστώθηκε ότι 28 εκδίδουν ετήσια αναφορά Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, εκ των οποίων 3 την ενσωµατώνουν στα ετήσια αποτελέσµατα χρήσεως.

Όσον αφορά την οργανωτική αντιµετώπιση του θέµατος, 15 από τις επιχειρήσεις διαθέτουν ξεχωριστό Τµήµα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, ενώ οι υπόλοιπες έχουν αναθέσει τις σχετικές διαδικασίες είτε στο Τµήµα Εταιρικής Επικοινωνίας & ηµοσίων Σχέσεων (8), είτε σε άλλα υψηλόβαθµα ιοικητικά Στελέχη. Η πλειοψηφία των επιχειρήσεων που εκδίδουν ετήσια αναφορά CSR (24 από τις 28) είχαν διεθνή δραστηριότητα, και κατά κύριο λόγο είναι ιδιωτικές (25 από τις 28). Ο µέσος αριθµός των εργαζοµένων τους παρουσιάζεται ιδιαίτερα υψηλός και ανέρχεται στους 79.000 περίπου εργαζοµένους, νούµερο ιδιαίτερα υψηλό εάν αναλογιστεί κανείς τη συντριπτική πλειοψηφία των µικροµεσαίων επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα µε λιγότερους των 400 εργαζοµένων. Αναφορικά µε τους κλάδους δραστηριοποίησης των επιχειρήσεων που εκδίδουν αποτελέσµατα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης παρουσιάζεται µεγάλη συµµετοχή των κλάδων Χρηµατοοικονοµικών, Τηλεπικοινωνιών, Πετρελαιοειδών και Μεταποίησης. Η µελέτη των ετήσιων αναφορών Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης επέτρεψε τον εντοπισµό των κατηγοριών CSR στις οποίες δίνουν βαρύτητα οι επιχειρήσεις, και βοήθησε στην αποκωδικοποίηση του τρόπου µε τον οποίο το αντιλαµβάνονται. Βασικό αποτέλεσµα της µελέτης ήταν ο εντοπισµός διαφορετικών χρησιµοποιούµενων δεικτών ανά περίπτωση, οι οποίοι εντάσσονται σε οκτώ βασικές κατηγορίες: (την οικονοµία, τις διαδικασίες, την εκπαίδευση & ανάπτυξη, το περιβάλλον, το ανθρώπινο δυναµικό, την κοινωνία, την αγορά και την υγιεινή & ασφάλεια). Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι σε ελάχιστες περιπτώσεις οι δείκτες παρατίθενται µε δοµηµένο τρόπο στην αναφορά CSR, ενώ στην πλειοψηφία των περιπτώσεων πραγµατοποιείται έµµεση αναφορά σε αυτούς. Ο πίνακας 1 συνοψίζει µερικούς από τους πιο συχνά χρησιµοποιούµενους δείκτες ανά κατηγορία.

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στις 28 επιχειρήσεις που εκδίδουν ετήσια αναφορά Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης καταµετρήθηκαν συνολικά 303 διαφορετικοί δείκτες, ενώ ο µέσος αριθµός δεικτών στους οποίους γίνεται αναφορά από κάθε επιχείρηση είναι 36, µε περισσότερους να αφορούν το περιβάλλον, την κοινωνία και το ανθρώπινο δυναµικό (µε τη σειρά που αναφέρονται). Ο πίνακας 2 συνοψίζει ορισµένα από τα βασικότερα ευρήµατα της Έρευνας.

Ορισµένα Συµπεράσµατα Η επεξεργασία των αποτελεσµάτων της έρευνας που πραγµατοποιήθηκε από τον Τοµέα Βιοµηχανικής ιοίκησης & Επιχειρησιακής Ερευνας του ΕΜΠ φανερώνει ότι ο βαθµός υιοθέτησης της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης από τις ελληνικές επιχειρήσεις είναι ακόµα σηµαντικά περιορισµένος. Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι παρουσιάζει δυναµική και αναµένεται να αναπτυχθεί σηµαντικά τα επόµενα χρόνια. Στην παρούσα φάση, η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη δεν φαίνεται να αποτελεί µία πραγµατικά συστηµατική δραστηριότητα. Από τη στιγµή που δεν υπάρχει κάποιο καθορισµένο κανονιστικό πλαίσιο, η οποιαδήποτε δηµοσιοποίηση Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης γίνεται κατά το δοκούν και µε µη τυποποιηµένο τρόπο. Ένα ακόµα συµπέρασµα που προκύπτει είναι ότι η υιοθέτηση της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης παρουσιάζει κάποια συγκεκριµένα «δηµογραφικά» χαρακτηριστικά. Συγκεκριµένα: Οι διεθνείς µεγάλοι οργανισµοί είναι κατά πλειοψηφία αυτοί που εκδίδουν αναφορές Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στην Ελλάδα µέχρι στιγµής. Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο κλάδος δραστηριοποίησης της επιχείρησης επηρεάζει την έκδοση ή µη αναφοράς Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης. Εταιρείες που δραστηριοποιούνται στις Τηλεπικοινωνίες, τα Πετρελαιοειδή και τους Χρηµατοοικονοµικούς Οργανισµούς συγκεντρώνουν περισσότερες πιθανότητες να εκδίδουν τέτοιου είδους αναφορές. Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο µέλλον να επιβεβαιωθεί και να ερµηνευτεί αυτή η συµπεριφορά. Η απουσία εξειδικευµένων Τµηµάτων Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στα οργανογράµµατα των επιχειρήσεων στο 50% περίπου των περιπτώσεων φανερώνει ότι ακόµα σε αρκετές περιπτώσεις το CSR γίνεται αντιληπτό ως µία επικοινωνιακή δραστηριότητα και όχι ως ένα σηµαντικό στοιχείο της επιχειρησιακής στρατηγικής που επηρεάζει δραστικά τον προγραµµατισµό και τις διαδικασίες της εταιρείας. Περαιτέρω, η κατηγοριοποίηση των χρησιµοποιούµενων δεικτών απόδοσης µε τους οποίους οι επιχειρήσεις προσπαθούν να αξιολογήσουν την κοινωνική ευθύνη που επιδεικνύουν, είναι µία δύσκολη υπόθεση. Ο µεγάλος αριθµός των διαφορετικών δεικτών απόδοσης και η απουσία ένταξής τους σε ένα µεθοδολογικό πλαίσιο αξιολόγησης φανερώνουν προβλήµατα όπως: Ανυπαρξία κοινού ορισµού της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης από τις επιχειρήσεις. Αδυναµία καθορισµού ενός µικρού αριθµού εύστοχων δεικτών για την πραγµατοποίηση της αξιολόγησης. Απουσία επίσηµων επιχειρησιακών διαδικασιών µε στόχο την επίτευξη συγκεκριµένων στόχων Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης.

Απουσία συστήµατος εσωτερικού αλλά και εξωτερικού ελέγχου από διαπιστευµένα όργανα. Η αδυναµία συσχέτισης της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης µε την αύξηση της κερδοφορίας δεν αποτελεί έκπληξη, από τη στιγµή που δεν έχει ακόµα διασαφηνιστεί το πλαίσιο της αξιολόγησής της και το κατάλληλο πορτφόλιο δεικτών µέτρησης της απόδοσης. Καταλήγοντας, η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη βρίσκεται ακόµα σε εµβρυϊκό στάδιο στην Ελλάδα. Υπάρχουν επιχειρήσεις που την υιοθετούν και προσπαθούν να τη βελτιώνουν και να την επεκτείνουν χρόνο µε το χρόνο. Υπάρχουν, βέβαια, και άλλες επιχειρήσεις, οι οποίες απλά ακολουθούν το παράδειγµα των δυνατών και προσπαθούν να µιµηθούν τις πρακτικές τους, χωρίς να συνειδητοποιούν απόλυτα το νόηµά της, ταυτίζοντάς την ως µία επικοινωνιακή δραστηριότητα. Η έκδοση των αναφορών Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης χρειάζεται περαιτέρω βελτίωση, αφού οι πληροφορίες που περιλαµβάνουν οι αναφορές θα πρέπει να τυποποιηθούν. Με δεδοµένο ότι το ενδιαφέρον των επιχειρήσεων αυξάνει σηµαντικά καθώς συµφιλιώνονται σταδιακά µε τις αρχές της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, και διερευνούν ζητήµατα που αφορούν το περιβάλλον, το ανθρώπινο δυναµικό και την κοινωνία στο σύνολό της, το παράδειγµα των µεγάλων επιχειρήσεων, καθώς και η υποστήριξη από την πλευρά του Ελληνικού ηµοσίου, θα βοηθήσει σε µία µελλοντική, περισσότερο κοινωνικά υπεύθυνη συµπεριφορά τους.

Ελληνικό ίκτυο για την Ε.Κ.Ε Το Ελληνικό ίκτυο για την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (Ε.Κ.Ε.) είναι ένα µη κερδοσκοπικό επιχειρηµατικό Σωµατείο, το οποίο ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 2000 ( ελτίο Τύπου 2000) από 13 επιχειρήσεις και τρεις επαγγελµατικούς φορείς. Το ίκτυο αποτελεί τον εθνικό αντιπρόσωπο στο Πανευρωπαϊκό ίκτυο CSR Europe, το οποίο αποτελείται από περισσότερες από 1500 επιχειρήσεις, µε 18 εθνικούς αντιπροσώπους σε 15 χώρες. Μέλη του ικτύου σήµερα είναι περισσότερες από 60 ελληνικές επιχειρήσεις, οι οποίες είναι ευαισθητοποιηµένες σε θέµατα που αφορούν την κοινωνία και το περιβάλλον και έχουν εντάξει στις επιχειρησιακές στρατηγικές προγράµµατα τα οποία: Συµβάλλουν στην οικονοµική και βιώσιµη ανάπτυξη των κοινοτήτων όπου δραστηριοποιούνται Ελαχιστοποιούν τις επιπτώσεις που ενδέχεται να έχουν οι δραστηριότητές τους στο περιβάλλον και στους φυσικούς πόρους ιαµορφώνουν για τους εργαζόµενους υγιεινές και ασφαλείς συνθήκες εργασίας Προσφέρουν ίσες ευκαιρίες απασχόλησης και επαγγελµατικής εξέλιξης Παρέχουν στους µετόχους τους, µέσω της ορθής κοινωνικής και περιβαλλοντικής διαχείρισης, ικανοποιητική απόδοση. Σκοπός του Ελληνικού ικτύου είναι η προώθηση της έννοιας της κοινωνικής ευαισθησίας και ευθύνης των επιχειρήσεων και η προαγωγή της ιδέας της κοινωνικής συνοχής στη χώρα µας µέσα από την ανάδειξη και αξιοποίηση καλών πρακτικών (best practices). Με σκοπό την ευαισθητοποίηση όλο και περισσότερων επιχειρήσεων ως προς την ένταξη στρατηγικών Ε.Κ.Ε. στις δραστηριότητές τους, το Ελληνικό ίκτυο για την Ε.Κ.Ε. έχει θέσει τους εξής στόχους: Τη συνεχή ενηµέρωση και διάδοση πληροφοριών στον τοµέα της Ε.Κ.Ε. Τη δικτύωση και τη συνεργασία µε επιχειρήσεις, µε συλλογικούς και άλλους φορείς, σε κάθε επίπεδο, για την ανταλλαγή και διάχυση πληροφοριών Την ευαισθητοποίηση της επιχειρηµατικής κοινότητας και του κοινού στην κοινωνική δράση και τη συµβολή των επιχειρήσεων σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο Την κινητοποίηση και ανάπτυξη συνεργασιών για την προώθηση προγραµµάτων συλλογικής προσφοράς και για την από κοινού αντιµετώπιση κοινωνικών προβληµάτων Τη µεταφορά, την προσαρµογή και τη διάδοση καλών πρακτικών στον τοµέα της κοινωνικής συνοχής και της Ε.Κ.Ε. Την ανάπτυξη δράσης οποιασδήποτε µορφής εκ µέρους τω επιχειρήσεων, µε στόχο την επίτευξη των σκοπών του ικτύου

Τα οφέλη που µπορούν να αποκοµίσουν οι επιχειρήσεις από την ένταξή τους στο ίκτυο είναι πολλαπλά: Πληροφόρηση: ιστοσελίδα, newsletter, ειδικές συναντήσεις και συνέδρια Συµβουλές και κατάρτιση Συµµετοχή στο ιάλογο για την Ε.Κ.Ε. Ανάπτυξη καλών πρακτικών (best practices) Ανάπτυξη εξειδικευµένων εργαλείων υνατότητες προβολής σε όλα τα Επικοινωνιακά Μέσα