ΤΟ ΙΚΑΙΟΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟΝ

1 ΤΟ ΙΚΑΙΟΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟΝ Στην προηγούµενη οµιλία µου, σχετικά µε την Αυγή της εννοίας του ικαίου, παρακολουθήσαµε το Φιλοσοφικό οδοιπορικό, από την έννοια της Ευταξίας, στη την εφαρµόσιµη πλέον ικαιοσύνη. Παρακολουθήσαµε πώς ξεκίνησαν από το «θεµιτόν», το «πρέπον», την Τιτανίδα Θεµιδα, και πώς αναγνωρίστηκε ότι πρωταρχική ανάγκη ήταν η υπακοή στους άγραφους νόµους, το φιλότιµο και τον αυτοσεβασµό, τα οποία θεοποίησαν ως «Αιδώ». Ακολούθως είδαµε ότι, σχεδόν ταυτοχρόνως, συνειδητοποίησαν πως ήταν αναγκαία η αντίληψη του «δικαίου» και του «αδίκου» και ο σεβασµός ορισµένων δικαιωµάτων των άλλων, όπως η Ζωή, η Τιµή και η Περιουσία. Ανέθεσαν µάλιστα την υπεράσπιση των δικαιωµάτων αυτών, αλλά και την τιµωρία των παραβατών, σε άλλη θεοποιηθείσα έννοια, την «ίκη», η οποία εισήγαγε τον κανόνα της Ταυτοπαθείας. «, συ ôπραξας, τοàτ α«τό θέλεις πάθει», έναν κανόνα που εφαρµοζόταν µε Αυτοδικία και µάλιστα χωρίς εξατοµίκευση και χωρίς διακρίσεις. Σκότωσες; Θα πεθάνεις, ασχέτως εάν ήθελες τον φόνο ή σκότωσες από αµέλεια. Πολύ σύντοµα όµως, ο Ανθρωπισµός της Ελληνικής Φιλοσοφίας τους οδήγησε εις το να αντιληφθούν ότι η «Φοινή», ο φόνος εις ανταπόδοσιν φόνου, και η «Ποινή», ο πόνος εις ανταπόδοσιν πόνου, οδηγούσαν σε απαράδεκτες υπερβολές. Έτσι εισήγαγαν τον κανόνα του ντιπεπονθότος κατά τον οποίο, η ποινή που πρέπει να επιβάλλεται στον δράστη συγκεκριµένης αδίκου πράξεως, πρέπει να είναι ανάλογη µε την βαρύτητα της πράξεως και τις συνθήκες υπό τις οποίες ετελέσθη, δηλαδή «,τι ñκάστfl τ δράσαντι παθε ν φείλεται». Και αυτό, µε τη σειρά του οδήγησε στην αντίληψη ότι ίκαιον ( στ ) «,τι δ χα στ ν»,

2 η οποία επέβαλε τον κανόνα «Μηδένα δε δίκην δικάσης, πρίν Äν Öµφfl Äκούσης». Έτσι, εάν οι έννοιες της Θέµιδος, της Αιδούς και της ίκης ήσαν τα σκαλοπάτια της νοερής κλίµακας προς την ικαιοσύνη, η έννοιες του Αντιπεπονθότος και του ίχα ήταν το πλατύσκαλο όπου βρισκόταν πλέον ο Θρόνος της ικαιοσύνης. ίπλα όµως εις τον θρόνο της ικαιοσύνης, σχεδόν ισόθρονη, βρισκόταν πλέον και η Πολιτεία, η «Νόµω Κρατούσα», µε την απαίτηση «π σα ίκη µή σται». Καταργούσε την αυτό-δικία και καθιέρωνε την Νοµο-δικία. Μετά από αυτή την -θεαµατική θα έλεγα- εισαγωγή, εισερχόµαστε πλέον εις την εξιστόρηση της εξελίξεως του Αρχαίου Ελληνικού ικαίου, από την Αρχαϊκή Περίοδο, µέχρι τον Χρυσούν Αιώνα του Περικλέους. Σπεύδω όµως να σας καθησυχάσω ότι δεν θα αναφερθώ στην εξέλιξη του συνόλου της νοµοθεσίας και των πεπραγµένων εκάστου Νοµοθέτου, αλλά µόνον στις ριζοσπαστικές τοµές που εισήγαγαν και στα άλµατα της προόδου προς την εφαρµοσµένη πλέον ικαιοσύνη που επέτυχαν. Εις την Αρχαϊκή λοιπόν Περίοδο, και για την ακρίβεια την Κρητο- Μινωική περίοδο, η οποία περιγράφεται στα Οµηρικά και Κύκλια Έπη, κυρίαρχος πλέον των εξελίξεων είναι η Κρατική Εξουσία, στην αρχή των Βασιλέων και µετέπειτα των Αιρετών Αρχόντων. Κατά την πορεία µας αυτή θα πρέπει να έχοµε πάντοτε προ οφθαλµών το εξής: Το ίκαιον δεν αποτελεί µόνον την αποτύπωση της βουλήσεως της εκάστοτε Εξουσίας. Είναι δηµιούργηµα ευρύτερων συνθηκών, µέσα στις οποίες εξελίσσεται ο ανθρώπινος βίος. Για να εννοήσουµε λοιπόν την φιλοσοφία της νοµοθεσίας κάθε εποχής, όπως και την εξέλιξή της, πρέπει να ερευνήσουµε τον «λόγο» ο οποίος υπαγόρευσε τις διατάξεις της εκάστοτε νοµοθεσίας, και το «πώς» αυτή εξυπηρέτησε και εξισορρόπησε τις κρατούσες ή εξελισσόµενες κοινωνικές ανάγκες. Και τούτο διότι συνήθως (µε µεγάλη εξαίρεση την Σπάρτη του Λυκούργου) οι κοινωνικές συνθήκες δεν καθορίζονται από τον Νόµο, αλλά εκείνες υπαγορεύουν, όχι µόνον την ανάγκη συγκεκριµένου νόµου, αλλά και τις βασικές διατάξεις του. Είναι λοιπόν σηµαντικό ότι οι Έλληνες, ήδη κατά τα τέλη της Αρχαϊκής Περιόδου, είχαν αναπτύξει τα κυριότερα είδη του Ιδιωτικού, αλλά και του ηµοσίου ικαίου, πολύ πριν την εµφάνιση των Ρωµαίων και την σπουδαία συνεισφορά τους στην Νοµική Επιστήµη. Και όχι µόνον αυτό. Με τον κανόνα της εφαρµογής των νόµων δια των ικαστηρίων, είχαν επιτύχει να καθιερώσουν ικονοµικό Σύστηµα και να δηµιουργήσουν ευνοµούµενες πολιτείες, πράγµα που σηµαίνει ότι η

3 συνεισφορά τους στον δυτικό πολιτισµό και σε αυτόν τον τοµέα είναι ακρογωνιαία. Ας παρατηρήσουµε λοιπόν την εξέλιξη. Όπως είδαµε, κατά την Μυθική Περίοδο, οι έννοιες του ικαίου είχαν θεωρηθεί θεόπνευστες και το ίκαιον ήταν λιγότερο ή περισσότερο τµήµα της Θρησκείας. Έτσι προέκυψε το Άγραφο, το Εθιµικό ίκαιο το οποίο αποκαλείτο «θέµιστον» ως πηγάζον από την Θεµιδα. Αυτό συντηρήθηκε κατόπιν από την παράδοση, διαµορφώνοντας τις Αρχές της Ηθικής σε κάθε κοινωνία. εδοµένου λοιπόν ότι οι νόµοι ήταν θεόπνευστοι, η εξουσία για την τήρησή τους δόθηκε από το ία στο εκάστοτε Βασιλέα ως «θεµιστοπόλον». Η απονοµή της δικαιοσύνης όµως ήταν, όχι µόνον εξουσία, αλλά και καθήκον του βασιλιά. Ο βασιλιάς έπρεπε να κρίνει σωστά, πάντοτε βέβαια κατά την ελεύθερη κρίση του, πάντοτε όµως δηµόσια, εις «Αγορήν», ενώπιον συνάθροισης πολιτών, ο οποίοι µπορούσαν να τον ελέγξουν. Ήταν υποχρεωµένος λοιπόν να λαµβάνει πάντοτε υπ όψιν το κοινόν περί δικαίου αίσθηµα, τις ιδιαιτερερότητες αλλά και τις αντιλήψεις του περίγυρού του. Και ο χρονικογράφος, ούτως ειπείν, ο Όµηρος, µας αναφέρει πολλές τέτοιες περιπτώσεις επηρεασµού της κρίσεως του Βασιλέως από το στράτευµα κλπ. Εκτός από τον Βασιλέα, κατά την Οµηρική εποχή, τις διαφορές των ανθρώπων διευθετούσαν και οι «δικασπόλοι», που στην αγορά έλυναν τις διαφορές, χωρίς να δεσµεύονται από οποιοδήποτε γραπτό δίκαιο, αλλά δίκαζαν κατά «κρίσιν αγαθού ανδρός», µια έννοια τόσο αόριστη, ώστε να επιτρέπει κάθε είδους αυθαιρεσία. Η κατάσταση αυτή άρχισε να µεταβάλλεται στα µέσα του 7 ου πχ αιώνα, όταν η έννοια της «Θεόδοτης» βασιλικής εξουσίας άρχισε να υποχωρεί. Σε πολλές Πόλεις µάλιστα η βασιλεία είχε καταργηθεί και η απαίτηση για γραπτή, σταθερή νοµοθεσία έγινε πάνδηµη. Σε αυτό συνετέλεσε και το γεγονός ότι µερίδα πλέον των πολιτών γνώριζε ανάγνωση και γραφή. Κατά την παράδοση, την συγγραφή των γραπτών Νόµων πραγµατοποιούσε συνήθως κάποιος Άρχοντας της Πόλης, περιβεβληµένος µε ιδιαίτερες εξουσίες, όπως ο Πιττακός στην Λέσβο ή ο Λυκούργος στην Σπάρτη, είτε κάποιος άλλος, διάσηµος άνδρας, από άλλη Πόλη. Πάντως πιστεύεται ότι οι παλαιότεροι γραπτοί νόµοι ήταν του Ζάλευκου για τους Επιζεφύριους Λοκρούς και τους χρονολογούσαν συµβατικά γύρω στο 662 π.x. O ίδιος ο Ζάλευκος µάλιστα ισχυριζόταν ότι τους είχε παραλάβει από την Αθηνά. H απόδοση των νόµων σε θεία έµπνευση αποτελούσε κοινό φαινόµενο στους πρώιµους νοµοθέτες, δίχως άλλο για να περιβάλλουν το έργο τους µε τον αναγκαίο σεβασµό και να εξασφαλίσουν την πιστή τήρησή του.

Μία ανάλογη παράδοση ήταν διαδεδοµένη και στην Κρήτη, όπου η νοµοθεσία και η απονοµή της δικαιοσύνης σχετίζονταν µε τις µυθικές µορφές του Μίνωα και του Ραδάµανθυ. Κατά τον Μύθο ο Μίνωας, κάθε εννέα χρόνια, ανέβαινε στην κορυφή του όρους Ίδη όπου, αφού θυσίαζε, «κατήρχετο τÿν ο«ρανÿν Ζεύς, πυριφλεγής καί Äπαστράπτων» και του παρέδιδε τους νόµους «Äναγεγραµµένους ïπί πινακίδων» (αν το σκηνικό σας θυµίζει Όρος Σινά και πυριφλεγή βάτον, δεν φταίω εγώ). Κατά τον Ηρόδοτο, (Ιστορίαι 4. 161), συχνά ο νοµοθέτης έπρεπε να παίξει τον ρόλο του µεσολαβητή ανάµεσα σε συγκρουόµενες κοινωνικές τάξεις. Τότε απεκαλείτο «καταρτιστήρ» ή «διαλλάκτης», όπως για παράδειγµα ο ηµώναξ στην Κυρήνη, ο Αρίσταρχος στην Έφεσο και ο Σόλων στην Αθήνα. Σε αυτή την περίοδο περίπου αρχίζει να γίνεται αντιληπτή και η ανάγκη θεσπίσεως, όχι µόνον Ιδιωτικού ικαίου, το οποίο να ρυθµίζει τις σχέσεις των κοινωνών µεταξύ τους, αλλά και ηµοσίου ικαίου, στο οποίο να υπάγονται οι ρυθµίσεις σχετικά µε τους Πολιτειακούς θεσµούς, την κατανοµή και την άσκηση της εξουσίας, αλλά και το κυριότερον: Η ρύθµιση των σχέσεων των Πολιτών µε το Κράτος. Την εποχή αυτή λοιπόν των µέσων του 7 ου, µέχρι και τα τέλη του 5 ου πχ αιώνος, εµφανίζονται µορφές ανδρών οι οποίοι, αυτοί πλέον αποτελούν τους ακρογωνιαίους λίθους στο οικοδόµηµα, όχι µόνον της ικαιοσύνης, αλλά και της Πολιτειακής και Πολιτικής εξελίξεως: Ο Λυκούργος στην Σπάρτη και οι ράκων, Σόλων, Πεισίστρατος, Κλεισθένης, Εφιάλτης και Περικλής στην Αθήνα. Και αρχίζουµε από τον Λυκούργο. Ο Λυκούργος ήταν γιος του ενός από τους δυο Βασιλείς της Σπάρτης. Μετά τον θάνατο του πατέρα του και τον θάνατο του αδελφού του που τον διαδέχτηκε, παραιτήθηκε του θρόνου υπέρ του ανήλικου γιου του αδελφού του. Έφυγε τότε από την Σπάρτη, και ταξίδεψε στην Κρήτη, όπου ίσχυε το Ραδαµάνθειον ίκαιον, και την Ιωνία, µελετώντας τις εκεί κοινωνικές συνθήκες και τους Νόµους. Ακολούθως, αφού πέρασε από το Μαντείον των ελφών ώστε να προσδώσει στις πράξεις του Θεϊκή Έγκριση, αλλά και να αρυσθεί από την πανθοµολογούµενη υψηλή πολιτική παιδεία των Ιερέων, επέστρεψε στην Σπάρτη µε σκοπό την µεταρρύθµιση των Ηθών, του Πολιτεύµατος και των Εθιµικών διατάξεων. Η µεταρρύθµιση, την οποία επέβαλε, όπως άλλωστε και σχεδόν κάθε άλλη µεγάλη ιστορική αλλαγή, δεν πραγµατοποιήθηκε ούτε µε διάλογο, ούτε µε ψηφοφορία, αλλά επεβλήθη µε την ισχύ των όπλων, µέσω µιας αναίµακτης επαναστάσεως. Ο Λυκούργος, µε στόχο την πρόληψη οιασδήποτε αντιδράσεως, βάδισε στην Αγορά έχοντας µαζί του µιαν επίλεκτη οµάδα ενόπλων ανδρών και εκεί ανήγγειλε τις µεταρρυθµίσεις του. Ο ενήλικος πλέον βασιλιάς αποδέχθηκε αµέσως την αλλαγή του πολιτεύµατος, ο δε Λυκούργος επέβαλε µία σειρά νέων θεσµών, 4

επηρεάζοντας καταλυτικά την µετέπειτα ιστορική πορεία της Σπάρτης. Συγκεκριµένως: [1] Επέβαλε συνολικό Αναδασµό της Γης. Οι Σπαρτιάτες, όταν κατέλαβαν την Λακεδαίµονα, διένειµαν µεταξύ τους την γη σε κλήρους. Με την πάροδο του χρόνου η γη είχε συγκεντρωθεί στα χέρια ολίγων. Ο θεσµός του Αναδασµού της Γης, που ο Λυκούργος έπεισε τους Σπαρτιάτες να αποδεχθούν, αποτελεί µια πρωτόγνωρη στα παγκόσµια χρονικά της πολιτικής Ιστορίας µεταρρύθµιση διότι αναφερόταν τόσο στο Κοινωνικό, όσο και το Οικονοµικό επίπεδο. Εν πρώτοις λοιπόν ο Λυκούργος κήρυξε ότι η Γη ανήκει εις το Κράτος, και όχι εις τους πολίτες. Ακολούθως οι Σπαρτιάτες αποποιήθηκαν κάθε ιδιοκτησία και αναδιένειµαν την Γη εξ αρχής, µε κλήρο και ισότητα, κατέχοντας ίσα µερίδια. Ίσα µερίδια Γης έδωσε, ακόµη, και στους περίοικους. Τέλος έκανε τους κλήρους αναπαλλοτρίωτους, δηλαδή ο κάτοχος τους δεν είχε το δικαίωµα πώλησης τους, καθώς ανήκαν στην Σπαρτιατική Πολιτεία. [2] Υιοθετώντας την παραδοσιακή διπλή Βασιλεία, δηµιούργησε ένα πολίτευµα πρωτοπορειακό και µοναδικό, το οποίο ως σύλληψη, αλλά και αποσπασµατικά έχει πολλάκις αντιγραφεί. 1. Είχε δύο βασιλείς, 2. 28 Γερουσιαστές νοµοπαρασκευαστές, 3. πέντε Εφόρους-επόπτες της εκτελεστικής εξουσίας, 4. και µία λαϊκή συνέλευση που ονοµαζόταν Απέλλα, η οποία ενέκρινε ή απέρριπτε τις αποφάσεις των παραπάνω οργάνων διά βοής. Όλα µαζί αποτελούσαν µια διοικητική µέθοδο «Ισοτύραννον», µοναδική όπως είπαµε στην πολιτική ιστορία της ανθρωπότητας η οποία διαµοίραζε την εξουσία µε τέτοιο τρόπο ώστε να είναι σχεδόν αδύνατη η επικράτηση του ενός διοικητικού στοιχείου εις βάρος των άλλων. Και ναι µεν υπήρξαν κλυδωνισµοί όπου, πότε οι βασιλείς, πολλές φορές οι έφοροι και κάποτε η Γερουσία υπερίσχυαν, αλλά αυτοί οι κλυδωνισµοί δεν είχαν διάρκεια και ένταση τόση, ώστε να επιφέρουν ανατροπή του καθεστώτος. Γενικώς ειπείν η νοµοθεσία του Λυκούργου ήταν και παραµένει κάτι το µοναδικό στην παγκόσµια εξέλιξη, τόσον του Ιδιωτικού, όσον και του ηµοσίου ικαίου, διότι: 1. Εν πρώτοις δεν ήταν γραπτή, αλλά προφορική. εν υπήρχαν Νόµοι, αλλά Ρήτραι ή Ρήµατα. («το ς κείνων ρήµασι πειθόµενοι»). Άλλες ιδιοµορφίες ήταν οι ακόλουθες: 2. Η ουσιαστική απαγόρευση του εµπορίου µε την εισαγωγή σιδερένιων νοµισµάτων, τα οποία δεν γινόντουσαν δεκτά σε καµία συναλλαγή µε άλλη πόλη, είχεν ως αποτέλεσµα ο πλούτος να καταστεί «άπλουτος». 5

6 3. Η ρύθµιση της ιδιωτικής ζωής, και η δηµιουργία µιας χώραςστρατοπέδου µε την αφαίρεση από την οικογένεια του άρρενος τέκνου από της ηλικίας των επτά ετών και την ανατροφή του σε στρατώνα, ήταν πρωτόγνωρη και µοναδική. 4. Το ίδιο και η ισόβια υποχρεωτική στράτευση. 5. Οµοίως και η απαγόρευση της ασκήσεως οποιουδήποτε επαγγέλµατος, τα υποχρεωτικά συσσίτια και η υποχρεωτική διανυκτέρευση των ανδρών στους στρατώνες. 6. Επίσης η ξενηλασία, 7. Οι αυστηρότατοι γενετικοί νόµοι και 8. Η απαγόρευση της επιµειξίας των Σπαρτιατών µε τους Είλωτες. Όλα αυτά καθιστούν την Νοµοθεσία του Λυκούργου κάτι το ξεχωριστό. Κατ άλλους πρωτοπορειακό και εξόχως δηµοκρατικό και κατ άλλους ολιγαρχικό, οπισθοδροµικό και κοινωνικά δυσβάστακτο. Και όµως, όχι µόνον διατηρήθηκε αναλλοίωτο επί σχεδόν επτά αιώνες, αλλά και αντιγράφηκε κατά κόρον! Πρώτον από την Ρώµη που υιοθέτησε το «Ισοτύρανον» όπου ο Καίσαρ ελεγχόταν από την Σύγκλητο, αυτή ελεγχόταν από την Γερουσία και όλοι από τους Υπάτους και τους Πραίτορες. Το σύστηµα δε αυτό δεσπόζει σήµερα σχεδόν σε όλα τα µη Τυραννικά καθεστώτα. Επίσης το σύστηµα του παντοδύναµου στρατιωτικά και επίφοβου πολιτικά Κράτους και οι γενετικοί νόµοι καθαρότητος της φυλής αντιγράφηκαν από την Ναζιστική Γερµανία µε την περίφηµη «ΜάχτΠολιτικ» 1 και τους Φυλετικούς Νόµους της Νυρεµβέργης. Τέλος το σύστηµα των Εφόρων, ως πολιτικών εποπτών του Στρατεύµατος, αντιγράφηκε από την Σοβιετική Ένωση µε τους περίφηµους Κοµισάριους. Αποχαιρετώντας τώρα την Σπάρτη, ερχόµαστε στην Αθήνα, η οποία έπαιξε κυριολεκτικά καταλυτικό ρόλο στην διαδροµή του ικαίου, τόσον του Ιδιωτικού, όσον και κυρίως- του ηµοσίου δικαίου µε την εγκαθίδρυση της ηµοκρατίας. Και ξεκινάµε από την αφετηρία πάσης Νοµικής αξιολογήσεως: Το ικαστήριο του Αρείου Πάγου. Και τούτο διότι είναι Παγκοσµίως το πρώτο και µοναδικό µονίµως συγκροτηµένο ικαστήριο στον Κόσµο, από τους Μυθικούς χρόνους ως δικαστήριο των Θεών και µετέπειτα ως δικαστήριο των Ανθρώπων. Το µοναδικό στην Γη επώνυµο ικαστήριο το οποίο έχει µια διαδροµή που πλησιάζει τα 3.000 χρόνια! Ο Άρειος Πάγος λοιπόν, ο αποκαλούµενος κατά την αρχαιότητα «ν `ΑρείwÄ ΠάγωÄ Βουλή», προϋπήρχε της νοµοθεσίας του ράκοντος. 1 ιακρατικές Σχέσεις από θέσεως ισχύος λόγω της Στρατιωτικής/Πολεµικής προπαρασκευής.

7 Αποτελούσε το προπύργιο της πολιτικής ζωής των Αθηνών και βρισκόταν πάντοτε στα χέρια της Αριστοκρατίας. Έχαιρε µεγίστου σεβασµού καθόσον εθεωρείτο ως «διώτατον πάντων κα σεµνότατο δικαστήριον» και είχε τεράστιες αρµοδιότητες. Καθόριζε, µεταξύ των άλλων, την θρησκευτική σταθερότητα, την κοινωνική ευταξία, αλλά και την εξωτερική πολιτική των Αθηνών. Ήταν δηλαδή κάτι σαν Υπουργείο Εξωτερικών, Εσωτερικών, ηµοσίας Τάξεως, Παιδείας και Θρησκευµάτων ταυτοχρόνως. Συγκεκριµένως: 1. Είχε την επίβλεψη των Θρησκευτικών θεσµίων και αυτεπαγγέλτως απαγόρευε την εισαγωγή νέων δογµάτων, 2. είχε την επιµέλεια της Αγωγής και ανατροφής των παιδιών των ήµων της Αθήνας, 3. την επίβλεψη της Ευκοσµίας και των ηµοσίων Ηθών, 4. την καθαριότητα της Πόλεως, 5. ακόµη και την αναθεώρηση των αποφάσεων του ήµου εάν έκρινε ότι ο ήµος έλαβε απόφαση ενάντια στα συµφέροντα της Πολιτείας. 6. Επίσης καθόριζε και διακανόνιζε τις Συµµαχίες και επεκύρωνε τις αποφάσεις του ήµου και των Στρατηγών για πολεµικές ενέργειες. Κατά τους Μηδικούς Πολέµους απέκτησε ακόµη µεγαλύτερη αίγλη και άσκησε διοικητική εξουσία διότι, όταν µετά το Αρτεµίσιο και τις Θερµοπύλες οι Αθηναίοι είχαν καταληφθεί από πανικό και οι στρατηγοί (πλην του Θεµιστοκλέους) «εξαπορούσαν τοις πράγµασιν», ο Α.Π. κράτησε τα ηνία και έσωσε την πόλη. 2 Ο Άρειος Πάγος ήταν το βασικό Ποινικό ικαστήριο των Αθηνών. Συνεδρίαζε στο γυµνό, ηµιβραχώδη λόφο («Πάγον») ύψους 115 µ. που βρίσκεται Β της Ακροπόλεως και τοπογραφία του ήταν ενδιαφέρουσα. 2 Ο Αριστοτέλης, στην «Αθηναίων Πολιτείαν» (23.1.2.) καταθέτει ότι «met dέ t Mhdik p lin scusen ¹ n 'Are J p gj boul¾ kaˆ diókei t¾n pòlin, oùdenˆ dògmati laboàsa t¾n ¹gemon an, ll di tõ genšsqai táj perˆ Salam na naumac aj a t a. tîn g r strathgîn xaporhs ntwn to j pr gmasi, kaˆ khrux ntwn só[z]ein kaston autòn, por sasa dracm j k stj Ñktë dišdwke kaˆ neb basen e j t j naàj. di taúthn d¾ t¾n a t an parecèroun aùtáj tù xièmati, kaˆ politeúqhsan 'Aqhna oi kalîj kaˆ kat toútouj toýj kairoúj», δηλαδή µετά το τέλος των Μηδικών πολέµων ο Άρειος Πάγος διοικούσε την πόλη διότι, όταν οι στρατηγοί κατά την επίθεση των Περσών κατά του Άστεως δεν εγνώριζαν τι να πράξουν και κήρυξαν ότι πρέπει καθένας µόνος του να µεριµνήσει πώς θα σωθεί, ο Άρειος Πάγος συγκράτησε τον πανικό, πλήρωσε στα πληρώµατα των πλοίων ανά οκτώ δρασχµές σε κάθε ναύτη, τους ανέβασε στα πλοία και έτσι νίκησαν στη ναυµαχία της Σαλαµίνας. Για τον λόγο αυτό παραχωρήθηκε (στην Βουλή του Αρείου Πάγου) η εξουσία, µε αποτέλεσµα να πολιτευθούν καλώς οι Αθηναίοι κατά τους καιρούς αυτούς. Μάλιστα ο ίδιος (25.1.1) βεβαιώνει ότι «œth dέ ptaka deka m lista met t Mhdik dišmeinen ¹ polite a proestètwn tîn 'Areopagitîn», «και µετά τα Μηδικά η Αθήνα εξακολούθησε να διοικείται από τον Άρειο Πάγω επί δέκα επτά χρόνια».

8 Κατά τον Παυσανία υπήρχαν πάνω στον πέτρινο λόφο δύο λίθοι: ο Λίθος τáς Ύβρεως επάνω στον οποίο στεκόταν ο Φεύγων, δηλαδή ο κατηγορούµενος, και ο Λίθος τáς 'Αναιδείας (από το στερητικόν άλφα και την λέξη «αίδεσις» που σηµαίνει συγχώρηση) όπου στεκόταν ο ιώκων, δηλαδή ο µηνυτής/κατήγορος διότι δεν υπήρχε µόνιµο σώµα Εισαγγελέων για την άσκηση και υποστήριξη της Ποινικής Αγωγής. Το ικαστήριο δεν στεγαζόταν σε κτίριο και οι Αρεοπαγίτες ικαστές δίκαζαν στο ύπαιθρο για να µην είναι κάτω από την ίδια στέγη µε τον κατηγορούµενο για ανόσιες πράξεις, άλλως για να µην εγκλωβίζεται από τη στέγη η κακότητα των δικαζοµένων εγκληµατιών αλλά να διασκορπίζεται εις τον αιθέρα. Οι Αρεοπαγίτες ήταν περίπου 51, αριθµός ο οποίος κυµαινόταν. Ήταν οι εξερχόµενοι από την αρχή άρχοντες, δηλαδή ο Επώνυµος Άρχων και ο Άρχων Βασιλεύς, ο Πολέµαρχος και οι Θεσµοθέτες και ήταν ισόβιοι. Από αυτούς εννέα συγκροτούσαν εκάστοτε τη σύνθεση του ικαστηρίου. Η δίωξη γινόταν είτε κατόπιν µηνύσεως («γραφής») των συγγενών του θύµατος, είτε αυτεπαγγέλτως όταν το αδίκηµα διήγειρε την κοινή αγανάκτηση. Η ποινική διαδικασία διαρκούσε επί τετράµηνον. Κατά τους πρώτους τρεις µήνες ο Άρχων Βασιλεύς, ως Πρόεδρος, διεξήγαγε ο ίδιος ή δι αντιπροσώπου την προανάκριση και την τακτική ανάκριση και τον τέταρτο µήνα, µετά από διάσκεψη των δικαστών, εκδιδόταν η απόφαση. Μετά την κατάργηση της Βασιλείας και µέχρι τα µέσα του εβδόµου αιώνα, εκείνοι που δίκαζαν τις αστικές διαφορές ήταν οι Ευγενείς. ίκαζαν µε βάση το Εθιµικό ίκαιο, το οποίο ήταν άγραφο, µε αποτέλεσµα να δίνει τη δυνατότητα σε αυθαιρεσίες. Αποτέλεσµα αυτού ήταν ότι οι κοινωνικές αντιθέσεις στην Αθήνα είχαν οξυνθεί. Οι εµπορο-βιοτέχνες, οι αγροτοκτηνοτρόφοι, οι τεχνίτες και οι ναυτικοί είχαν αναδειχθεί σε υπολογίσιµη δύναµη και απαιτούσαν νοµοθεσία γραπτή και γνωστή. Τότε οι Ευγενείς, υπεχώρησαν µεν αλλά, για να φαλκιδεύσουν το αίτηµα των διαµαρτυροµένων, ανέθεσαν σε έναν ευπατρίδη, τον ράκοντα, την κωδικοποίηση του ισχύοντος Εθιµικού ικαίου, και του προσέδωσαν την ιδιότητα του «θεσµοθέτου». Ο ράκων, πράγµατι κινήθηκε µέσα στα πλαίσια των παλαιών θεσµών, αλλά προσέθεσε και σπουδαίες νέες διατάξεις. Η Νοµοθεσία του χαράχτηκε σε µαρµάρινες πλάκες οι οποίες αναρτήθηκαν στην Αγορά και αποτελεί την πρώτη Γραπτή Νοµοθεσία στην Αθήνα, το πρώτο «Σύνταγµα», το οποίο εισήγαγε σπουδαίες καινοτοµίες. [1] Χορήγησε πολιτικά δικαιώµατα σε όλους όσος ηδύναντο να φέρουν όπλα και να στρατεύονται και όχι µόνον στους Ευγενείς.

9 [2] Προέβη σε σύσταση Βουλής µε 401 µέλη, τα οποία εκλέγονται µε κλήρο µεταξύ των οπλιτών και η συµµετοχή τους ήταν υποχρεωτική. [3] Ίδρυσε κάτι ακρογωνιαίο: την Εκκλησία του ήµου, Νοµοθετικό Σώµα πανίσχυρο, µε επίσης υποχρεωτική συµµετοχή των πολιτών. Η λέξη Εκκλησία σηµαίνει µία «εκτός της οικίας κλήση». [4] Τροποποίησε το ποινικό δίκαιο εισάγοντας νέες, απολύτως καινοφανείς διατάξεις όπως: [α] Την απόλυτη απαγόρευση της Αυτοδικίας επί ποινή θανάτου. [β] Επειδή η κλοπή και ιδίως η ζωοκλοπή έκανε θραύση, θεώρησε το αδίκηµα ως «κοινωνικόν έγκληµα» και το τιµώρησε µε την ποινήν της «στρευλώσεως», δηλαδή θάνατο µε βασανιστήρια. [4] ιεχώρησε το αδίκηµα της ανθρωποκτονίας σε φόνον «ïκ προνοίας» (προµελέτης), και «φόνον ξ ĵελείας». Ανέθεσε κατόπιν την εκδίκαση του φόνου «κ προνοίας», της «πυρκαϊ ς» (εµπρησµού) και της «φαρµακείας» (δηλητηριάσεως) τον Άρειο Πάγο µε προβλεπόµενη την ποινή του θανάτου και της δηµεύσεως της περιουσίας.. [5] Επιπροσθέτως ίδρυσε και δεύτερο ποινικό δικαστήριο, το Συµβούλιον των Εφετών µε 51 µέλη, εις το οποίο ανέθεσε την εκδίκαση των εξ αµελείας αδικηµάτων που επέφεραν τον θάνατο ή βαριές σωµατικές βλάβες, µε προβλεπόµενη την ποινή της «ειφυγίας διά βίου» (εξορίας). [6] Τέλος εθέσπισε νόµο πρωτόγνωρο µε τον οποίο ετιµωρείτο µε ποινήν «ατιµίας» και στέρηση των πολιτικών δικαιωµάτων εκείνος που θα αποπειραθεί να εγκαθιδρύσει Τυραννίδα, όπως επίσης και οι συγγενείς και οι συνεργάτες του. Η αυστηρότητα της νοµοθεσίας του είχε εντυπωσιάσει τον αρχαίο κόσµο. Ο ρήτορας ηµάδης είχε πει ότι «di' a matoj, où di mšlanoj, toýj nòmouj Ð Dr kwn œgrayen» 3 και έκτοτε κάθε αυστηρός νόµος αποκαλείτο «δρακόντειος». Η νοµοθεσία του ράκοντος είχε µεγάλη σηµασία διότι µε αυτή, το ικονοµικό Σύστηµα που διέπει και σήµερα τα ικαστήρια παγκοσµίως, πήρε το πρώτο και σε γενικές γραµµές οριστικό σχήµα του. 3 Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, Σόλων 17.3.1 «diõ Dhm dhj Ûsteron eùdok mhsen e pèn, Óti di' a matoj, où di mšlanoj, toýj nòmouj Ð Dr kwn œgrayen. aùtõj d' ke noj éj fasin rwtèmenoj, di t to j ple stoij dik»masi zhm an œtaxe q naton, pekr nato, t mέn mikr taúthj xia nom zein, to j dέ meg loij oùk œcein me zona.» δηλαδή «γι αυτό ο ηµάδης αργότερα πολύ σωστά είπεν ότι ο ράκων µε αίµα έγραψε τους νόµους, όχι µε µελάνη. Λέγουν δε ότι ίδιος (ο ράκων), όταν ερωτήθηκε γιατί έθεσε ως τιµωρία για τα περισσότερα αδικήµατα τον θάνατο, απεκρίθη λέγων ότι, για τα µεν µικρά θεωρεί ότι αυτή η ποινή αρµόζει, τα δε µεγάλα (αδικήµατα τιµωρεί µε θάνατο διότι) δεν έχει κάποια βαρύτερη ποινή να επιβάλει»

10 Όµως η νοµοθεσία του, σε ό,τι αφορά το κοινωνικό µέρος της, δεν ικανοποίησε και, για τον λόγο αυτό, δεν είχε διάρκεια. Και τούτο πρώτον διότι διατήρησε αναπαλλοτρίωτες τις τεράστιες κτηµατικές περιουσίες των γαιοκτηµόνων και δεύτερον δεν κατήργησε το «δανείζειν επί σώµασιν», τον δανεισµό µε υποθήκη το σώµα του δανειζοµένου ή και της οικογενείας του, εξ αιτίας του οποίου µεγάλος αριθµός Αθηναίων, ιδίως ακτηµόνων καλλιεργητών, είχε περιέλθει εις κατάστασιν δουλείας. Ο Πλούταρχος µας δίνει µια σπουδαία εικόνα της καταστάσεως λέγοντας ότι «áπας µέν γçρ µος ν»πόχρεως τÿν πλουσίων» 4 µε αποτέλεσµα η κατάσταση να βρίσκεται ένα µικρό βήµα πριν από την εξέγερση. Τότε οι Γαιοκτήµονες και οι Ευγενείς αναγκάστηκαν να κάνουν µεγάλες παραχωρήσεις, ώστε να διασώσουν έστω µέρος των προνοµίων και της περιουσίας τους. Εκάλεσαν λοιπόν και διόρισαν τον Σόλωνα ως «διαλλακτήν», διαµεσολαβητήν, δίνοντάς του κατ απαίτησίν τουαπεριόριστη εξουσία και εντολήν θεραπείας των κακώς κειµένων. Ο Σόλων είναι µια τόσο σπουδαία προσωπικότητα ώστε θα απαιτούσε µιαν ολόκληρη οµιλία. Παρ όλον ότι καταγόταν από οικογένεια ευγενών η οποία, κατά τον Πλούταρχο, ήταν πρώτη κατά γένος έχοντας γενάρχη τον Κόδρο, ανήκε ουσιαστικώς εις την µεσαία τάξη. Και τούτο διότι «ρµησεν νέος ν ôτι πρός ïµπορίαν» είχε ασχοληθεί µε το εµπόριο «πολυπειρίας ôνεκα µñλλον καί στορίας χρηµατισµοà πλανηθ ναι» και είχε ταξιδέψει σε πολλά µέρη περισσότερο για να αποκτήσει εµπειρία, παρά πλούτο διότι «σοφίας µέν γάρ ν µολογουµένως ïραστής». Και αυτό το είχεν επιτύχει διότι είχε καταταγεί ως ένας των επτά Σοφών. Το ότι λοιπόν ήταν άνθρωπος πολύπειρος, σοφός, σπουδαίος ποιητής και θερµός πατριώτης, του έδωσε τη δυνατότητα να φέρει εις πέρας µε σύνεση και τρόπο θαυµαστό το δύσκολο έργο να συγκεράσει τις αντιµαχόµενες απόψεις, όπως είπε ο ίδιος «σπερ ïν µεταιχµίfl». [1] Εν πρώτοις, όπως λέει ο Πλούταρχος, δεν υπεχώρησε στην απαίτηση των ακτηµόνων περί «της γής αναδασµόν» αλλά «KÚrioj genòmenoj tîn pragm twn tòn te dámon ºleuqšrwse kaˆ n tù parònti kaˆ e j tõ mšllon, kwlúsaj dane zein pˆ to j sèmasin, kaˆ nòmouj œqhke kaˆ creîn pokop j po hse, kaˆ tîn d wn kaˆ tîn dhmos wn, j seis cqeian kaloàsin, æj poseis menoi tõ b roj.» 4 Πλουτάρχου «Σόλων» 13.5.3 «paj mέn g r Ð dámoj Ãn ØpÒcrewj tîn plous wn. À g r geèrgoun, ke noij kta tîn ginomšnwn teloàntej, kthmòrioi prosagoreuòmenoi kaˆ qátej, À crša lamb nontej pˆ to j sèmasin, gègimoi to j dane zousin Ãsan, oƒ mέn aùtoà douleúontej, oƒ d' pˆ t¾n xšnhn pipraskòmenoi. polloˆ dέ kaˆ pa daj d ouj ºnagk zonto pwle n oùdeˆj g r nòmoj kèlue.»

11 δηλαδή «αφού έλαβε απόλυτη εξουσία ο Σόλων ελευθέρωσε τον λαό και ως προς το παρόν, και διά το µέλλον, επειδή απαγόρευσε τον δανεισµόν µε υποθήκη το σώµα, και νόµους θέσπισε και επέβαλε κατάργηση των χρεών και των ιδιωτικών και των δηµοσίων, την οποία νοµοθεσία ονοµάζουν σεισάχθεια, επειδή οι διατάξεις της απέσεισαν από πάνω τους το βάρος». Επιπροσθέτως επέβαλε την εξαγορά µε χρήµατα της Πολιτείας όλων των πολιτών οι οποίοι είχαν καταστεί ή πωληθεί ως δούλοι λόγω χρεών. [2] Ακολούθως ανακατέταξε τις κοινωνικές οµάδες, όχι «αριστίνδειν», δηλαδή ανάλογα µε την αριστοκρατική ή όχι καταγωγή, αλλά «πλουτίνδειν» σε «πεντακοσιοµεδίµνους» κλπ. συλλαµβάνοντας έτσι την έννοια και δηµιουργώντας για πρώτη φορά στην Ιστορία την «Ταξική Κοινωνία» η οποία, κακώς, θεωρήθηκε ως σύλληψη και εφαρµογή του 18 ου Αιώνα. Προσέξτε επίσης εδώ γιατί έχει γίνει µια µάλλον, είτε προπαγανδιστική, είτε αµελέτητη πρανόηση. Το «πλουτίνδειν» δεν σηµαίνει ανάλογα µε τον πλούτο που έχουν, αλλά ανάλογα µε το εισόδηµα που παρουσιάζει ο κάθε πολίτης και φορολογείται. Το εισόδηµα των πεντακοσιοµεδίµνων φορολογείτο µε 50%, των τριακοσιοµεδίµνων µε 30%, των διακοσιοµεδίµνων µε 20% και των Θητών ήταν αφορολόγητο. (Θήτες ήσαν οι εργαζόµενοι σε εξαρτηµένη εργασία, την Θητείαν, και ελάµβαναν µισθόν) Επί πλέον οι 500διµνοι και οι 300µέδιµνοι βαρύνοντο µε δαπανηρότατες «εισφορές», όπως: ---Του Τριηράρχου. Για ένα χρόνο ένας πολίτης, ο τριήραρχος, οριζόταν -τουλάχιστον κατ' όνοµα- κυβερνήτης µίας τριήρους. Είχε την ευθύνη της καλής συντήρησης του πλοίου και επιβαρυνόταν µε την πρόσληψη και εκπαίδευση του πληρώµατός του, αλλά και όχι µε την πληρωµή και τη διατροφή του. Η τριηραρχία αποτελούσε τη δαπανηρότερη από τις λειτουργίες, καθώς µπορούσε να κοστίσει έως και ένα τάλαντο. ---Του Χορηγού τραγωδίας ή κωµωδίας ή που ήταν ο υπεύθυνος για τη σύσταση, εκπαίδευση, πληρωµή και ένδυση των 15 µελών του χορού σε µία τραγωδία, των 24 σε µία κωµωδία, των 50 σε ένα ιθυραµβικό χορό ή τέλος µίας οµάδας χορευτών του Πυρίχιου. 5 ---Του γυµνασίαρχου που υποχρέωσή του ήταν η εκπαίδευση και η πληρωµή µίας οµάδας δροµέων για τις λαµπαδηδροµίες που τελούνταν στη 5 Τα έξοδα της χορηγίας ήταν σηµαντικά. Σε ένα απόσπασµα κωµωδίας του Αντιφάνη αναφέρεται ότι για να κατασκευάσει ο Χορηγός χρυσές ενδυµασίες για τον Χορό, έµεινε ο ίδιος κουρελής. («corhgõj aƒreqeˆj ƒm tia crus parascën tù corù koj fore»). Κατά τον Λυσία («Απολογία δωροδοκίας, απαράσηµος»1.5.), ο πελάτης του ανέλαβε µέσα σε µια δεκαετία διάφορες χορηγίες και τα έξοδα ήταν τεράστια. εν ήταν παράξενο λοιπόν ότι ο πελάτης του επτώχευσε και, απολογούµενος ώστε να µη χαρακτηρισθεί δόλιος χρεωκόπος, κατέθεσε: «katast j dέ corhgõj tragjdo j n»lwsa tri konta mn j kaˆ tr tj mhnˆ Qarghl oij nik»saj ndrikù corù discil aj dracm j, œti d' ndr si corhgîn e j DionÚsia pˆ toà aùtoà rcontoj n khsa, kaˆ n»lwsa sýn tí toà tr podoj naqšsei pentakiscil aj dracm j,... pˆ dέ EÙkle dou rcontoj kwmjdo j corhgîn KhfisodèrJ n kwn, kaˆ n»lwsa sýn tí táj skeuáj naqšsei kka deka mn j» κλπ.).

διάρκεια των Παναθηναίων, Ηφαιστείων και Προµηθείων. ---Του Εστίαρχου που επιφορτιζόταν µε την παροχή γευµάτων στα µέλη της φυλής του κατά τη διάρκεια των Μεγάλων Παναθηναίων αλλά και των εορτών των Μεγάλων ιονυσίων. ---Του Αρχιθεώρου που αναλάµβανε την αρχηγία και όλα τα έξοδα σε περίπτωση αποστολής πρεσβείας και στις πανελλήνιες γιορτές στην Ολυµπία, τους ελφούς, τη Νεµέα, τον Ισθµό και τη ήλο. ---Του Ιπποτρόφου που αναλάµβανε τη διάθεση και την εκτροφή ίππων είτε για τον στρατό είτε για µεγάλες εορτές και αγώνες. Η Φιλοσοφία του Σόλωνα ήταν η εξής: Όσα περισσότερα συνεισέφερε ο πολίτης εις το Κράτος, τόσα περισσότερα δικαιώµατα είχε. Έτσι οι 500µέδιµνοι και οι 300µέδιµνοι κατελάµβαναν τα ανώτατα αξιώµατα. Οι 200µέδιµνοι κατώτερα και οι Θήτες απλώς µετείχαν στην Εκκλησία του ήµου και στο λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας. Κατά τα λοιπά ο Σόλων διατήρησε τους θεσµούς όπως ήσαν. Η νοµοθεσία του ήταν έµµετρη, χαράχτηκε σε ξύλινες περιστρεφόµενες πινακίδες και αναρτήθηκε στην Αγορά. Επειδή πίστευε ότι όταν οι Νόµοι τροποποιούνται συνεχώς, δεν έχουν τον απαραίτητο χρόνο αποδόσεως, έλαβε άδεια και απουσίασε επί δεκαετίαν. Όταν επέστρεψε βρήκε πολλές αλλαγές και µια νέα προσωπικότητα κα σκιάζει τον πολιτικόν ορίζοντα. Τον Πεισίστρατο. Ο Πεισίστρατος ήταν Ευπατρίδης µε προσωπικότητα τελείως αντίθετη από του Σόλωνα. Εξαιρετικά φιλόδοξος και ικανότατος ρήτορας ανέπτυξε επιτυχηµένη, επικοινωνιακή πολιτική. Σήµερα θα τον χαρακτηρίζαµε «λαϊκιστή». Προφασιζόµενος ότι κινδυνεύει από τους αντιπάλους του, κατόρθωσε να του παρασχεθεί προσωπική φουρά 50 Κορυνηφόρων (ροπαλοφόρων) µε τους οποίους κατέλαβε την Ακρόπολη, κατέλυσε το πολίτευµα και ίδρυσε Τυραννία. Μια τυραννία όµως χωρίς ακρότητες, την οποία ο Παπαρρηγόπουλος την χαρακτηρίζει ως «Πολιτισµένην». Ο Ιστορικός Ούρλιχ Βίλκεν λέγει ότι «Η Τυραννίς του Πεισιστράτου αποτελεί µία από τις λαµπρότερες εποχές της Αθηναϊκής Ιστορίας». Έκανε µεγάλα δηµόσια έργα που καλλώπισαν την Αθήνα, υποστήριξε τις τέχνες και τα γράµµατα. συγκέντρωσε τα Οµηρικά Έπη και τα διέσωσε, και έκανε την Αθήνα πραγµατικόν Άστυ, µία Πόλιν η οποία έπαψε να είναι αγροτόπολις όπως ήταν ως τότε. Ο Πεισίστρατος, όχι µόνον διατήρησε όλους τους θεσµούς της Σολώνειας νοµοθεσίας, αλλά και 1. ιευκόλυνε τους γεωργούς εισάγοντας για πρώτη φορά στην Ιστορία τα καλλιεργητικά δάνεια και τις αποζηµιώσεις σε περιπτώσεις καταστροφών. 12

13 2. Έθεσε τις βάσεις της οικονοµικής αναπτύξεως των Αθηνών µε οικονοµική πολιτική Πλήρους Απασχολήσεως, αποτελώντας το πρότυπο της οικονοµικής θεωρίας του Κέϊνς. 3. Έλαβε µέτρα που ανέπτυξαν την Ναυτιλία και το Εµπόριο µε τη δηµιουργία ναυπηγοεπισκευαστικής ζώνης και µεγάλες αποθήκες στους λιµενίσκους της Ζέας και Μουνιχίας στον Πειραιά. 4. Άσκησε επιδέξια, Φιλειρηνική εξωτερική πολιτική, µε αποτέλεσµα να επεκταθεί το Αθηναϊκό Εµπόριο. 5. Καθιέρωσε τον θεσµό των Περιοδευόντων ικαστηρίων, µε αποτέλεσµα να αποκεντρώσει την δικαστική εξουσία. 6. Ως τελευταίο, αλλά και σπουδαιότατο επίτευγµά του ήταν η καθιέρωση των Μεγάλων Παναθηναίων και της Λατρείας του ιονύσου η οποία, κατά την εορτή των Εν Άστει ιονυσίων και δια του ιθυράµβου, οδήγησε στην καθιέρωση της Τραγωδίας. Οι Αθηναίοι, τόσο πολύ εξετίµησαν το έργο του Πεισίστρατου ώστε, µετά τον θάνατό του, ανέθεσαν την διακυβέρνηση στους γιούς του Ιππία, Ίππαρχο και Θεσσαλό οι οποίοι, ενώ στην αρχή πολιτεύτηκαν συνετά, µετά τον φόνο του Ιππάρχου από τον Αρµόδιο και Αριστογείτονα, επέβαλαν τροµοκρατία, συνδέοντας πλέον την έννοια της Τυραννίας µε την ωµή βία. Και ερχόµαστε σε ένα άλλο, τεράστιο πλατύσκαλο στην έρευνά µας για την πρωτογενή εξέλιξη του ικαίου. Στο Πολίτευµα της ηµοκρατίας που είναι ταυτοχρόνως και µια βαθµίδα Πολιτικού Πολιτισµού. Και εκείνο που πρέπει να γίνει αµέσως κατανοητό είναι ότι η ηµοκρατία προέκυψε χωρίς να υπάρχει αντίστοιχο πρότυπο, χωρίς προηγούµενη θεωρητική επεξεργασία. εν ήλθε ως µάνα εξ ουρανού, ούτε ως εισαγόµενη ιδέα, αλλά ως απαίτηση των λαϊκών στρωµάτων της Αττικής, τα οποία κυριολεκτικά- την υπαγόρευσαν σε ευτυχώς- ευήκοα ώτα. Από την βασιλεία του τελευταίου Βασιλιά των Αθηνών, του Κόδρου, και µέχρι την τυραννίδα των Πεισιστρατιδών, το πολίτευµα των Αθηνών ήταν Ολιγαρχικό. Η ηµοκρατία ως ιδέα αρχίζει να διαµορφώνεται ως ιδέα από τον ράκοντα µε την ίδρυση της Εκκλησίας του ήµου και, ακολούθως, ως έννοια µε τα φιλολαϊκά µέτρα του Σόλωνα. Όµως ως Σύστηµα ιοικήσεως αρχίζει µε τον Κλεισθένη και µε τις ριζοσπαστικές µεταρρυθµίσεις που εισήγαγε. Ο Κλεισθένης ήταν εγγονός του πεφωτισµένου Τυράννου της Σικυώνος, του οποίου έφερε και το όνοµα. Όταν κατά το 508 πχ. ανήλθε στην εξουσία, µε τις εισηγήσεις του στην Εκκλησία του ήµου κατόρθωσε να ψηφιστούν εκείνες οι αλλαγές που µορφοποιούσαν το νέο Πολίτευµα. ηλαδή την Ισονοµίαν και την Ισηγορίαν που αποτελούν το διώνυµον, τα δύο βασικά σκέλη στηρίξεως της ηµοκρατίας.

Ισονοµία εσήµαινε την παροχή ίσων δικαιωµάτων σε όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες. Ισηγορία δε ήταν η ελευθερία, αλλά και η ισότητα του λόγου στις πολιτικές συγκεντρώσεις. Ακολούθως, ο Κλεισθένης, όπως λέει ο Αριστοτέλης, «πολλούς ïφυλέτευσεν, ξένους καί δούλους καί µετοίκους», δηλαδή διεύρυνε τον αριθµό των Αθηναίων Πολιτών διότι χορήγησε πολιτικά δικαιώµατα σε πολλούς επιτυχηµένους και νοµοταγείς µετοίκους, ακόµη και δούλους οι οποίοι είχαν προσφέρει σηµαντικές υπηρεσίες στον ήµο, τους οποίους απελευθέρωσε. Επίσης: 1. Επεδίωξε και επέτυχε µια νοµική εξίσωση των πολιτών των διαφόρων κοινωνικών τάξεων, θέτοντας τα θεµέλια του τρίτου σκέλους της ηµοκρατίας, δηλαδή της Ισοπολιτείας 2. Ενίσχυσε τις δικαιοδοσίες της Εκκλησίας του ήµου η οποία αποφασίζει πλέον για τα σπουδαιότερα θέµατα της πολιτείας, όπως την κήρυξη πολέµου, τη σύναψη ειρήνης ή συµµαχιών, την εκλογή αρχόντων, την απονοµή δικαιωµάτων σε ξένους και άλλα. 3. Η Εκτελεστική Εξουσία δόθηκε στην Βουλή των Πεντακοσίων, ένα πρωτότυπο και ιδιότυπο Νοµο-παρασκευαστικό αλλά και ιοικητικό σώµα, στην οποία µπορούσε να συµµετέχει κάθε πολίτης που είχε συµπληρώσει το τριακοστό έτος της ηλικίας του. 4. Η Στρατιωτική Εξουσία δόθηκε σε έναν επίσης νέο θεσµό: Τον θεσµό των έκα Στρατηγών οι οποίοι εκλέγοντο µε καθολική λαϊκή ψηφοφορία, γεγονός που τους προσέδιδε µεγάλο κύρος. Λόγω του κύρους τους είχαν το δικαίωµα να προτείνουν στην Εκκλησία του ήµου ψηφίσµατα τα οποία, εάν εγκρίνοντο, καθίσταντο ιατάγµατα, την εφαρµογήν των οποίων ανελάµβανα οι ίδιοι. 5. Μία άλλη καινοτοµία ήταν η καθιέρωση του αξιώµατος του Ταµία του ήµου, που ονοµαζόταν και Επιµελητής των Κοινών και είχε την επιµέλεια της εισπράξεως και διαχειρίσεως των ηµοσίων εσόδων. Η διαχείρησή του ελεγχόταν από τον Άρειο Πάγο. Έτσι, µε την ισότιµη ευχέρεια όλων των πολιτών να µετέχουν εις όλα τα Όργανα του Κράτους, την Εκκλησία, την Βουλή, την Στρατηγία, το λαϊκό ικαστήριο της Ηλιαίας και την χρηµατική διαχείριση, οι Αθηναίοι άρχισαν σταδιακά να εκπαιδεύονται πολιτικά. Να γίνονται υπεύθυνοι πολίτες. Τέλος εις τον Κλεισθένη αποδίδεται και η καθιέρωση µιάς πολύ παράδοξης διαδικασίας, µοναδικής εις τα χρονικά της Ανθρωπότητας: Του «Οστρακισµού». ηλαδή της άνευ δίκης εξορίας οιουδήποτε πολίτη που ήταν τόσον τέλειος (σοφός ή πλούσιος ή όµορφος ή ηθικός ή γενναίος πολύ άνω του µέσου όρου), ώστε να προκαλεί το φθόνον των λοιπών και να υπάρχει κίνδυνος να µεταβληθεί σε Τύραννο. 14

15 Μάλιστα ο Σόλων έγραψε ότι και από τους µεγάλους άνδρες η Πόλις είναι δυνατόν να χαθεί («ndrîn d' k meg lwn pòlij Ôllutai» Fr. 9.3), ο δε Αριστοτέλης θεωρεί ότι «ésper g r qeõn n nqrèpoij e kõj eίnai tõn toioàton», «ένας τέτοιος άνθρωπος θα φαντάζει σαν θεός ανάµεσα στους άλλους» (Πολιτικά 1284 α. 10). Έτσι ο τέλειος εξοστρακιζόταν, «µεθίστατο της πόλεως» για µία δεκαετία (η οποία αργότερα µειώθηκε σε πενταετία) ώστε το πολίτευµα να µη κινδυνεύει. Ο Εξοστρακισµός, συν τω χρόνω, µεταβλήθηκε σε διαδικασία απαράδεκτη δεδοµένου ότι εξοστρακίστηκαν άνθρωποι µεγάλης αξίας όπως ο Μεγακλής, ο Ξάνθιππος, ο Θεµιστοκλής, ο Αριστείδης, ο Κίµων, ο Καλλίας κ.α.π. δηλαδή η αφρόκρεµα της Αθηναϊκής ηµοκρατίας. Επειδή λοιπόν ο εξοστρακισµός στερούσε την πολιτεία από τις υπηρεσίες σπουδαίων ανδρών, κατηργήθη. 6 Αι Αθήναι, µετά τον Κλεισθένη, συνέχισαν να διαγράφουν µια κλιµακωτή γραµµή εξελίξεως, της οποίας το κορύφωµα ήταν ο Χρυσούς Αιών του Περικλέους. Στο ενδιάµεσο όµως συναντούµε έναν διάττοντα αστέρα: Την παράδοξα αγνή, ιδιαιτέρως φλογερή αλλά και επιβλητική µορφή του Εφιάλτου, ιυού του Σοφωνίου. 6 Η διαδικασία του εξοστρακισµού, η οποία εισήχθη υπό του Κλεισθένους, ήταν πολύπλοκη. Η απόφαση λαµβανόταν από την Εκκλησία του ήµου και όχι από τα ικαστήρια και είχε δύο φάσεις. Κατά την πρώτη, την προπαρασκευαστική σύνοδο η οποία εκαλείτο προχειροτονία, η Εκκλησία αποφάσιζε αορίστως και χωρίς την αναφορά οποιουδήποτε ονόµατος εάν θα εκτελείτο η διαδικασία του οστρακισµού για το τρέχον έτος. Σε καταφατική απόφαση συγκαλείτο έκτακτη σύνοδος της Εκκλησίας στην Αγορά και όχι την Πνύκα. Τότε οι σύνεδροι έγραφαν το όνοµα εκείνου που έκριναν εξοστρακιστέον σε ένα όστρακον (κοµµάτι πήλινου αγγείου) χωρίς να έχει προηγηθεί συζήτηση, χωρίς να έχει διατυπωθεί οποιαδήποτε κατηγορία εναντίον οποιουδήποτε πολίτη και χωρίς να έχει προηγουµένως αναφερθεί κάν οποιοδήποτε όνοµα. Επειδή το θέµα ήταν σοβαρό, για να γίνει εκτελεστός ο εξοστρακισµός ενός πολίτη έπρεπε στην Εκκλησία να υπάρχει απαρτία τουλάχιστον 6.000 πολιτών χωρίς όµως να είναι σαφές εάν η περί οστρακισµού απόφαση έπρεπε να έχει να έχει συγκεντρώσει τουλάχιστον 6.000 όστρακα ή απλώς την πλειοψηφία. Ο εξοστρακιζόµενος έπρεπε να εγκαταλείψει την Αττική εντός δέκα ηµερών αλλά δεν έχανε την περιουσία του. Με την εξορία του µιαρού και τον εξοστρακισµό του διακριθέντος η Πόλις οριοθετούσε τον κοινό (ιδανικό) πολίτη σε µέτρα ανθρώπινα (Βλ. σχετικώς Αριστοτέλους «Πολιτικά» 1253 α.2, όπου ο άνθρωπος είναι «fúsei politikõn zùon» συνεπώς εκείνος που είναι «polij di fúsin» είναι είτε «faàlòj» είτε «kre ttwn À nqrwpoj» οπότε, σε όλες τις περιπτώσεις, οµοιάζει «te per zux ín ésper n petto j» δηλαδή σαν το παράταιρο πιόνι στο παιχνίδι της ντάµας.). Ο κατάλογος των θυµάτων του εξοστρακισµού περιέλαβε ονόµατα όπως του Μεγακλή, του Ξάνθιππου, του Θεµιστοκλή, του Αριστείδη, του Κίµωνα, του Καλλία κ.α.π. δηλαδή την αφρόκρεµα της Αθηναϊκής ηµοκρατίας. Έτσι ο εξοστρακισµός στερούσε την πολιτεία από τις υπηρεσίες σπουδαίων ανδρών και απεδείκνυε ότι η Αθηναϊκή ηµοκρατία ήταν ένα πολίτευµα σκληρό, απαιτητικό, επικίνδυνο για τους ηγέτες της διότι, κατά τον Πλούταρχο (Θεµιστοκλής, 22.5.1) «kòlasij g r oùk Ãn Ð xostrakismòj, ll paramuq a fqònou kaˆ koufismòj, ¹domšnou tù tapeinoàn toýj Øperšcontaj kaˆ t¾n dusmšneian e j taúthn t¾n tim an popnšontoj». Σηµειώνεται ότι ο εξοστρακισµός εφαρµόστηκε στην Αθήνα µέχρι το 417 π.χ. οπότε οι δύο εξέχοντες πολίτες που ήταν υποψήφιοι για εξοστρακισµό (Νικίας και Αλκιβιάδης) συνεργάστηκαν και κατάφεραν να εξοστρακιστεί κάποιος παρακατιανός δηµαγωγός, ένα ευτελές ανθρωπάριο ονόµατι Υπέρβολος, οπότε οι Αθηναίοι σιχάθηκαν τον θεσµό και δεν τον επανέλαβαν πλέον.

16 Ο Εφιάλτης έµεινε στην Ιστορία διότι κατόρθωσε αλώσει το προπύργιο των Ολιγαρχικών, το τελευταίο τους ανάχωµα: Τον Άρειο Πάγο, αφαιρώντας πολλές από τις αρµοδιότητές του και αποχρωµατίζοντας οριστικά το ηµοκρατικό Πολίτευµα από κάθε ολιγαρχική απόχρωση. Ο Αριστοτέλης (Αθ. Πολ., 25, 1) αναφέρει τα εξής: «γενόµενος το δήµου προστάτης φιάλτης Σοφωνίδου, δοκ ν καί δωροδόκητος εªναι καί δίκαιος πρός τήν πολιτείαν, πέθετο τ βουλ» (του Αρείου Πάγου). Για να µπορέσει ο Εφιάλτης να καταλύσει την παντοδυναµία και να µειώσει «τήν 'Aρεοπαγίτη βουλήν» έβαλε πρωτίστως κατά του κύρους της υποβάλλοντας µηνύσεις για διαφθορά κατά µεµονωµένων Αρεοπαγιτών, επιτυγχάνοντας την έκπτωσή τους. Ήταν δε τόση η δραστηριότητά του, αλλά και αποτελεσµατικότητά του, ώστε ειπώθηκε πως «ο Εφιάλτης διαταράσσει τον ύπνον των αδικούντων τον ήµον», ένας χαρακτηρισµός (έχω εφιάλτες) ο οποίος εξακολουθεί να χρησιµοποιείται και σήµερα, χωρίς οι περισσότεροι να ξέρουν πώς προέκυψε Ο Εφιάλτης θεωρείται ότι υπήρξεν ο πολιτικός µέντορας του Περικλή, του τελευταίου στην σειρά των µορφωτών του Νοµικού πλαισίου του Πολιτεύµατος της Αρχαίας Ελλάδος που θα εξετάσουµε. Ο Περικλής απέκτησε τόση αίγλη µεταξύ των Αθηναίων, ώστε τιµήθηκε, µόνος αυτός στην Ιστορία, είκοσι φορές µε το αξίωµα του Στρατηγού. Αυτή η συνεχής εύνοια των Αθηναίων τον κράτησε στην διοίκηση της Πόλεως επί είκοσι χρόνια και προκάλεσε την γνωστή ρήση του Θουκυδίδη «g gnetò te lògj mέν dhmokrat a, œrgj dέ ØpÕ toà πrètou ndrõj rc».» Υπήρξε ένα πολιτικό µετέωρο στην Ιστορία ο οποίος επέτυχε να ενσαρκώσει εκείνη την ρήση του δασκάλου του, του φιλοσόφου Αναξαγόρα: «Πάντα διεκόσµησε νοàς.» Μια προσωπικότητα µε ηθικό βάρος τεράστιο, ο οποίος την ηµοκρατία που παρέλαβε, την µετέτρεψε σε «πάνδηµον», µε την άµεση συµµετοχή όλων των πολιτών σε όλα τα αξιώµατα. Προσπάθησε να επιτύχει την δηµιουργία του «ηµοκράτη Ανθρώπου», ο οποίος µε την ίδια σύνεση θα άρχει και θα άρχεται, κάτι ανάλογο µε το όραµα του Λένιν για την δηµιουργία του «Κοµµουνιστή Ανθρώπου». Οι ιστορικοί όµως έχουν επιφυλάξεις κατά πόσον η συγκεκριµένη στρατηγική του Περικλή ήταν καλή για την Αρχαία Αθήνα, αλλά και για την ηµοκρατία γενικότερα. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος γράφει ότι ο Περικλής ήθελε να εδραιώσει το δηµοκρατικό πολίτευµα στην Αρχαία Αθήνα, προωθώντας µία µεγάλη σειρά φιλολαϊκών µέτρων τα οποία λειτούργησαν πολύ καλά όσο αυτός ήταν στην εξουσία, όµως µετά τον θάνατό του η Αθήνα παρασύρθηκε σε έναν ωκεανό πολιτικής

αβεβαιότητας και αναταραχής, κυβερνώµενη κυρίως από τυχοδιωκτικούς δηµαγωγούς, όπως ο ανιψιός του Αλκιβιάδης και ο στρατηγός Κλέων. Έτσι δικαιώθηκε ο συντηρητικός του αντίπαλος, ο Κίµων, που υποστήριζε ότι οποιεσδήποτε υπερβολικές φιλολαϊκές υποχωρήσεις θα επέφεραν την βαθιά διάβρωση του πολιτικού και γενικότερα κοινωνικού ιστού της Αθήνας. Ο ιστορικός Ντόναλντ Κάγκαν (Pericles of Athens and the Birth of Democracy, by Donald Kagan) υποστηρίζει ότι οι µεταρρυθµίσεις του Περικλή, έβαλαν τις βάσεις για την τερατώδη ανάπτυξη πολιτικών δυνάµεων, που επέτυχαν, µέσω τις φιλολαϊκής δηµαγωγίας να καταστρέψουν την Αθήνα. Και ο Άλνοντ Τόϋνµπυ ("Athens in the Age of Pericles," in Arnold Toynbee,) υποστηρίζει ότι το πείραµα του Περικλή απέδειξε πως ο λαϊκισµός είναι ο µεγαλύτερος εχθρός της ηµοκρατίας. Επίλογος: Το πρώτο µέρος της παρουσίασης από εµένα της πορείας του ικαίου στην Αρχαία Ελλάδα ήταν καθαρά φιλοσοφικό. Το δεύτερο, το παρόν µέρος είναι κυρίως Ιστορικό. Το τρίτο µέρος θα είναι µεικτό. Και Ιστορικό, και Φιλοσοφικό. Για τον λόγο αυτό θα σταµατήσω τώρα και θα εντάξω την ανάλυση του έργου του Περικλή, και των διδιαγµάτων που απορρέουν από αυτό για την Παγκόσµια Ιστορία, εις το τρίτο µέρος. 17