Μάθημα : Κοινοτική Νοσηλευτική II Κακοποίηση γυναικών Σπουδάστριες : Αλεξίου Δήμητρα Κοτρώτσιου Χριστίνα Υπ. Καθηγήτρια Κυπαρίση Γεωργία Εαρινό εξάμηνο 2011
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Πρόλογος... 3 2. Γυναίκα και βία.... 4 3. Ενδοοικογενειακή βία.... 7 4. Αναγκαιότητα επιδημιολογικών ερευνών για περαιτέρω διερεύνηση του φαινομένου 9 5. Ο ρόλος του Κοινοτικού νοσηλευτή στην αντιμετώπιση φαινομένων βίας...11 6. Φορείς και υπηρεσίες υποστήριξης θυμάτων βίας και κακοποίησης.. 15 7. Επίλογος.17 8. Βιβλιογραφία.......18 2
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών, ο τρόπος ζωής και οι συνθήκες εργασίας στις σύγχρονες πόλεις, αλλά και οι παρατηρούμενες μεταβολές στους ρόλους των φύλων, είχαν σημαντικές επιπτώσεις στη σύγχρονη οικογένεια. Μολονότι η πίεση όλων αυτών των παραγόντων για τη συνοχή της οικογένειας είναι αναμφισβήτητη, δεν έχουν σχεδιαστεί μακροπρόθεσμες πολιτικές ενίσχυσης της οικογένειας και τόνωσης των αξιών της. Έτσι παρατηρούνται συχνά στην οικογένεια δείγματα άσκησης βίας, λεκτικές προσβολές και άλλες μορφές ταπεινωτικής μεταχείρισης. Οι συμπεριφορές αυτές ασκούν αρνητικές επιδράσεις στη συναισθηματική και διανοητική εξέλιξη των μελών της οικογένειας, ιδίως μάλιστα των παιδιών, ενώ προσβάλλουν τη φυσική και ψυχική τους υγεία. Το φαινόμενο της βίας κατά των γυναικών έχει τις ρίζες του, σύμφωνα με τους ερευνητές, πριν από 4.000 χρόνια στην εποχή που ξεκινάει το πατριαρχικό εξουσιαστικό σύστημα και όπου η τιμωρία, η βία και οι απειλές αποτελούσαν μέσα επιβολής του ισχυρού πατριάρχη προς τους «κατώτερούς» του. Η βία υπήρξε για πολλά χρόνια ένα ζήτημα ταμπού, αφού η κυρίαρχη άποψη, ήταν ότι δεν πρέπει να γνωρίζουν τα άτομα έξω από την οικογένεια το τι συμβαίνει μέσα σε αυτήν. Ακόμη πολλές φορές επισημοποιήθηκε μέσα από θεσμούς., όπως π.χ. το 1824 το ανώτατο δικαστήριο του Μισισιπή στις Η.Π.Α έδινε το δικαίωμα στον άνδρα να κακοποιεί τη γυναίκα του αλλά να μην τη σκοτώσει. Την ίδια χρονική περίοδο το Αγγλικό δίκαιο έδινε στον άνδρα το δικαίωμα να κακοποιεί τη γυναίκα του, με την προϋπόθεση ότι η βέργα ξυλοδαρμού δεν θα ξεπερνούσε σε πάχος τη διάμετρο του αντίχειρα του άνδρα. Σήμερα παρά το γεγονός ότι η βία κατά των γυναικών τιμωρείται και ενώ θεσμικά οι γυναίκες έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους άνδρες, το σίγουρο είναι ότι η βία κατά των γυναικών συνεχίζει να είναι μια πραγματικότητα και αποτελεί καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 3
ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΑ Η βία κατά των γυναικών είναι ένα σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο με παγκόσμια διάσταση. Αποτελεί έκφραση της άνισης κατανομής δύναμης μεταξύ των δύο φύλων και είναι σύμπτωμα μιας κοινωνίας που κρατά τις γυναίκες, το μισό δηλαδή πληθυσμό της γης, σε κατάσταση υποτέλειας, περιθωριοποίησης και διακρίσεων. Η βία κατά των γυναικών εμφανίζεται με πολλές μορφές σε πολλά πεδία ζωής και δράσης και συνιστά κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους. Ένας γενικότερος ορισμός, για την κακοποιημένη γυναίκα, όπως διατυπώθηκε την πρώτη φορά από την L. Walker είναι ο παρακάτω: Κακοποιημένη θεωρείται η γυναίκα που υποβάλλεται συστηματικά σε βίαιη συμπεριφορά, σωματική, σεξουαλική ή και ψυχολογική από έναν άνδρα ο οποίος την αναγκάζει να κάνει ότι εκείνος θέλει, ανεξάρτητα από τις δικές τις επιθυμίες, τα δικαιώματα και τα συμφέροντα. Ως βία νοείται η όποια σωματική, λεκτική και ψυχολογική ή συναισθηματική βία, ο εξαναγκασμός και η παραμέληση ανεξάρτητα από το εάν η βία είναι επαναλαμβανόμενη ή λαμβάνει χώρα μόνο μια φορά. Η σωματική βία καθορίζεται από διακυμάνσεις μεταξύ ενός χαστουκιού στο πρόσωπο έως τη σοβαρή σωματική βλάβη, η ψυχολογική βία κυμαίνεται από ταπείνωση έως σοβαρή ψυχολογική βλάβη και έκπτωση του θύματος στην κοινωνική του λειτουργικότητα. Στις στενές σχέσεις μεταξύ ενηλίκων έχει οριστεί ως κάθε συμπεριφορά που μειώνει την αυτοεκτίμηση και το αίσθημα ασφάλειας ή αυτοελέγχου ενός συντρόφου. Η λεκτική βία εμπεριέχει ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορών που κινούνται από τις φωνές και εξυβρίσεις, έως λεκτικό εξευτελισμό, απειλές και λεκτική τρομοκράτηση του θύματος. Η λεκτική βία εμφανίζει αρκετά υψηλά ποσοστά. Έχει παρατηρηθεί ότι η ψυχολογική κακοποίηση συμβαίνει στην πλειονότητα των σχέσεων, στις οποίες υπάρχει σωματική κακοποίηση, ενώ έχει αναφερθεί ότι η ψυχολογική βία συνδέεται στενά με την πιθανότητα βίαιων σωματικών επιθέσεων. Τα θύματα ψυχολογικής βίας έχουν μεγαλύτερη δυσκολία να την αναγνωρίσουν ως 4
κακοποίηση και κατά συνέπεια είναι λιγότερα ικανά να αμυνθούν ή να ανανήψουν από τις επιθέσεις ψυχολογικής υφής. Οι ερμηνείες που προτείνονται αναφορικά με την αιτιολόγηση του φαινομένου της κακοποίησης των γυναικών, αλλά και γενικότερα όμως της ενδοοικογενειακής βίας, είναι δυνατόν να συνοψιστούν ως εξής : Ψυχιατρικές Θεωρίες Συμπεριφοριστικές Θεωρίες Γνωστικές Θεωρίες Θεωρίες υποκουλτούρας της βίας Φεμινιστικές προσεγγίσεις Θεωρία της κοινωνικοποίησης των ρόλων των φύλων Θεωρία της κοινωνικής μάθησης Θεωρία των πόρων Θεωρία κοινωνικής συναλλαγής Θεωρία των οικογενειακών συστημάτων Θεωρία των συναισθηματικών δεσμών Θεωρία της ανακολουθίας της κοινωνικής τάξης Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο επίσημος ορισμός της βίας κατά των γυναικών αντιστοιχεί στον ορισμό που υιοθέτησε το 1995 η 4 η Παγκόσμια Διάσκεψη Γυναικών και αναφέρεται στις παραγράφους 113 και 118 της Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου. Συγκεκριμένα ο όρος << βία κατά των γυναικών περιλαμβάνει κάθε πράξη βίας που στηρίζεται στο φύλο και έχει ως αποτέλεσμα τη σωματική, σεξουαλική ή ψυχολογική βία ή πόνο για τις γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων των απειλών τέτοιων πράξεων, τον εξαναγκασμό ή την αυθαίρετη στέρηση της ελευθερίας είτε αυτό προκύπτει στην δημόσια είτε στην ιδιωτική ζωή >>. 5
Συνεπώς η βία κατά των γυναικών περιλαμβάνει τα εξής : Τη σωματική, σεξουαλική και ψυχολογική βία που ασκείται στο πλαίσιο της οικογένειας, συμπεριλαμβανομένου του ξυλοδαρμού, της σεξουαλικής κακοποίησης των ανήλικων κοριτσιών μέσα στην οικογένεια, τη βία που σχετίζεται με την προίκα, το συζυγικό βιασμό, τον ακρωτηριασμό των γεννητικών οργάνων και άλλων παραδοσιακών πρακτικών που προξενούν βλάβη στις γυναίκες και της βίας που συνδέεται με την εκμετάλλευση. Τη σωματική, ψυχολογική και σεξουαλική βία που λαμβάνει χώρα γενικά μέσα στην κοινωνία, συμπεριλαμβανομένου του βιασμού, της σεξουαλικής κακοποίησης, της σεξουαλικής παρενόχλησης μέσα στον εργασιακό χώρο, σε εκπαιδευτικά ιδρύματα ή αλλού την εμπορεία γυναικών ή την εξαναγκαστική πορνεία. Τη σωματική, ψυχολογική, σεξουαλική βία που διαπράττεται ή γίνεται ανεκτή από το κράτος (εγκλήματα πολέμου ), οπουδήποτε αυτή λαμβάνει χώρα. Στις περισσότερες χώρες, κυρίως της Ευρώπης, η βία κατά των γυναικών θεωρείται κοινωνικό πρόβλημα και συνδέεται με το ζήτημα της ανισότητας μεταξύ των δύο φύλων. Σε παγκόσμιο επίπεδο ο Καναδάς, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Μεγάλη Βρετανία διαθέτουν αρκετή γνώση και εμπειρία γύρω από το θέμα της βίας κατά των γυναικών. Η συμβολή του γυναικείου κινήματος είναι ιδιαίτερα σημαντική, με την έννοια ότι στο παρελθόν στις χώρες αυτές προώθησε τη δημιουργία δομών για τις γυναίκες θύματα βίας και τα παιδιά τους ( καταφύγια, κέντρα αντιμετώπισης της κρίσης κ.α.) και σήμερα συμμετέχει σε δημόσιες συζητήσεις για θέματα σχετικά με τη δύναμη και τη βία στις <<στενές προσωπικές σχέσεις >>. 6
ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ Στην Ευρώπη δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία σχετικά με συγκρίσεις ανάμεσα σε εθνικές μελέτες, ή μια συγκεκριμένη εικόνα για τη βία των ανδρών κατά των γυναικών. Η μελέτη που διεξήχθηκε από το Ευρωπαϊκό Λόμπυ Γυναικών σχετικά με τον σκοτεινό αριθμό ενδοοικογενειακής βίας στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καταδεικνύει ότι η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί τη συχνότερη μορφή βίας κατά των γυναικών. Τα ποσοστά που παρουσιάζονται από τις χώρες που συμμετείχαν, στη συγκεκριμένη έρευνα, είναι ενδεικτικά της ανησυχητικής διάστασης που έχει πάρει το φαινόμενο της βίας μέσα στην οικογένεια. Στην Ολλανδία ( 1989 ) το 13 % των γυναικών που συμμετείχαν ως υποκείμενα στην έρευνα τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, ήταν θύματα σεξουαλικής ή σωματικής κακοποίησης. Στο Βέλγιο ( 1998 ) ο πλέον συχνός και επικίνδυνος δράστης ήταν ο σύντροφος, αναφορικά με σοβαρές πράξεις βίας κατά των γυναικών ( 48,4 % ). Στη Φιλανδία ( 1998 ) το 22% των έγγαμων γυναικών, καθώς και αυτών που συζούσαν με τον σύντροφό τους, είχε δεχτεί βία ή απειλές από τον τελευταίο ενώ το9% είχαν υπάρξει θύματα κατά τον τελευταίο χρόνο. Σύμφωνα με άλλες μελέτες στην Πορτογαλία το 52,8 % των γυναικών είχε υπάρξει θύμα βίας με δράστη το σύντροφο / σύζυγο, με κύρια μορφή βίας την ψυχολογική κακοποίηση. Στη Γαλλία (2001) 1.350.000 γυναίκες υπήρξαν θύματα ενδοοικογενειακής βίας. Στη Ρωσία 13.000 γυναίκες δολοφονούνται ετησίως με δράστη το σύζυγο ή τον σύντροφό τους. Στη Νορβηγία 10.000 γυναίκες αναζητούν την παροχή ιατρικής βοήθειας εξαιτίας τραυματισμών που υπέστησαν από το σύντροφο / σύζυγό τους. Στο Ηνωμένο Βασίλειο το 25 % των γυναικών έχουν υποστεί σωματική κακοποίηση από τον τωρινό ή τον πρώην σύντροφο / σύζυγο κάποια στιγμή στη ζωή τους. Η κακοποίηση γυναικών στη χώρα μας δεν έχει μελετηθεί συστηματικά και με επάρκεια από την επιστημονική κοινότητα. Οι όποιες προσπάθειες έχουν γίνει, στον κύριο όγκο τους αποτελούν ανασκόπηση ερευνών που έχουν διεξαχθεί στο εξωτερικό και δεν συμπεριλαμβάνουν δεδομένα της ελληνικής πραγματικότητας. Γι 7
αυτό και οποιαδήποτε επιστημονική μελέτη γίνεται για το συγκεκριμένο ζήτημα και αφορά περιστατικά που συμβαίνουν στη χώρα μας, προσφέρει σημαντικά στοιχεία στην προσέγγιση του ζητήματος. Η δυσχέρεια συγκέντρωσης στοιχείων οφείλεται κατά κύριο λόγο στην έλλειψη επαρκών δεδομένων που παρέχουν οι διάφορες δομές, στις οποίες απευθύνονται οι κακοποιημένες γυναίκες. Κατά συνέπεια είναι δύσκολο να αποτιμηθεί ο βαθμός, η φύση, η σοβαρότητα και οι συνέπειες του φαινομένου. Επιπρόσθετα η βία κατά των γυναικών στην οικογένεια καταγγέλλεται σε πολύ μικρό βαθμό, καθώς πολιτισμικά θεωρείται αποδεκτή ειδικά σε μια κοινωνία, στην οποία κυριαρχούν ισχυρές παραδοσιακές αξίες αναφορικά με την διαφοροποίηση των ρόλων των δύο φύλλων και τον καταμερισμό της εξουσίας. Το προφίλ των γυναικών που υφίσταται κακοποίηση στους κόλπους της οικογένειάς τους, καταγράφεται από τη Γενική Γραμματεία Ισότητας. Συγκεκριμένα στην πλειοψηφία τους οι γυναίκες που απευθύνονται στα Συμβουλευτικά Κέντρα για ζητήματα κακοποίησης, είναι έγγαμες ( 66,75 % ), απόφοιτες δευτεροβάθμιας ( 42,82 % ) ή υποχρεωτικής εκπαίδευσης (31,85 % ), είναι κυρίως άνεργες ( 59,69 % ), ενώ το 43,31 % βρίσκεται σε κακή ή και το 41,71 % σε μέτρια οικονομική κατάσταση. Ενδοοικογενειακή βία σε περίοδο εγκυμοσύνης Παρόλο που ο επιπολασμός της ενδοοικογενειακής βίας ποικίλλει, έχει αποδειχθεί ότι συνήθως εμφανίζεται για πρώτη φορά στην κύηση. Περίπου το 30% των γυναικών που ήταν θύματα ενδοοικογενειακής βίας, δήλωσαν ότι το πρώτο περιστατικό βίας εκδηλώθηκε κατά την εγκυμοσύνη. Ο κυριότερος παράγοντας κινδύνου εκδήλωσης ενδοοικογενειακής βίας φαίνεται να είναι η κύηση σε γυναίκες 16 24 ετών και επηρεάζει όλες τις κοινωνικές τάξεις. Οι γυναίκες θύματα ενδοοικογενειακής βίας έχουν ιδιαίτερες ανάγκες και η φροντίδα τους θα πρέπει να είναι εξατομικευμένη. Η ενδοοικογενειακή βία στην εγκυμοσύνη είναι πιο συχνή από την προεκλαμψία κύησης, τον διαβήτη κύησης και τη δίδυμη κύηση. 8
Η βία εναντίον εγκύων γυναικών έχει δύο θύματα ( μητέρα και έμβρυο ) και γι αυτό έχει χαρακτηριστεί ως «βία εναντίον του παιδιού που βρίσκεται στη μήτρα». Οι έγκυες που προσέρχονται στα τμήματα επειγόντων περιστατικών, με αιτιολογία ατύχημα μέσα στο σπίτι, θα πρέπει να ερωτούνται για πιθανό περιστατικό ενδοοικογενειακής βίας. Η ενδοοικογενειακή βία έχει συσχετιστεί με καθ έξιν αποβολές αιμορραγία κύησης, πρώιμη ρήξη υμένων, πρόωρο τοκετό, πρόωρη αποκόλληση πλακούντα και χαμηλό βάρος γέννησης. Ο θύτης κατά τη διάρκεια της κύησης συνήθως επιτίθεται στην κοιλιακή χώρα, στο στήθος και στα γεννητικά όργανα. Οι γυναίκες που είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας απομονώνονται και συνήθως εμφανίζουν κατάθλιψη, προβλήματα στη διατροφή τους ( βουλιμία ή ανορεξία ), κρίσεις πανικού και άγχους και ίσως να προσπαθήσουν να αυτοκτονήσουν. Επίσης, ίσως αντιδράσουν προσπαθώντας να κάνουν κακό στον εαυτό τους και το έμβρυο καταναλώνοντας αλκοόλ, ναρκωτικά ή φάρμακα. Συνήθως δεν παρακολουθούνται εντατικά κατά τη διάρκεια της κύησης και οι επαγγελματίες υγείας θεωρούν ότι δεν συμμορφώνονται με τις εντολές τους. Οι επαγγελματίες υγείας μαίες, νοσηλεύτριες, θα πρέπει να συνεργαστούν με την έγκυο και να προσπαθήσουν να καταλάβουν μήπως η αιτία συγκεκριμένων συμπεριφορών π.χ. προβλήματα στην ψυχολογία, χρήση φαρμάκων, χρήση ουσιών, οφείλεται σε περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας. ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Σύμφωνα με την παγκόσμια τράπεζα η βία κατά των γυναικών είναι μεγάλος κίνδυνος για τη δημόσια υγεία και σοβαρή αιτία θανάτου και αναπηρίας για τις γυναίκες ηλικίας 16 44 ετών. Οι επιπτώσεις της βίας έχουν και οικονομική διάσταση. Η διάσταση αυτή δεν αφορά μόνο το κόστος παροχής υπηρεσιών στήριξης στις κακοποιημένες γυναίκες, αλλά και την εξοικονόμηση πόρων που η πρόληψη δύναται να επιφέρει στους προϋπολογισμούς των κοινωνικών πολιτικών 9
στέγασης, υγείας, κοινωνικής ασφάλισης και πρόνοιας και της λειτουργίας του ποινικού συστήματος. Το ερευνητικό ενδιαφέρον και η προσοχή που έχει δοθεί τις τελευταίες δεκαετίες, για τη μελέτη της βίας κατά των γυναικών αλλά και την ενδοοικογενειακή βία ειδικότερα, οδήγησε στην καταγραφή και ανάλυση του φαινομένου και στην ανάπτυξη των θεωρητικών μοντέλων που επιχειρούν να το ερμηνεύσουν. Το κοινωνικό αυτό φαινόμενο έχει ιατρικές, νομικές και κοινωνιολογικές προεκτάσεις και απαιτεί τη συνεργασία όλων των κοινωνικών και επαγγελματικών φορέων που έρχονται σε επαφή με τους δράστες και τα θύματα κακοποίησης, αλλά και την ευαισθητοποίηση του κοινού πάνω σε όλα αυτά τα θέματα. Σε ένα ακόμα βαθύτερο επίπεδο απαιτούνται ρήξεις στον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας, στο νομικό και εκπαιδευτικό σύστημα, στις αξίες και τα πρότυπα που καλλιεργούνται και προβάλλονται μέσα από την εκπαίδευση, τα μέσα ενημέρωσης καθώς και σε θέματα που αφορούν στα στερεότυπα των δύο φύλλων και στον τρόπο με τον οποίο επιδρούν πάνω στην οργάνωση και τη λειτουργία της οικογένειας και κατ επέκταση των ευρύτερων κοινωνικών ομάδων. Οι επιδημιολογικές έρευνες έχουν σημαντικά πλεονεκτήματα για την περιγραφή του φαινομένου της βίας στις γυναίκες, καθώς : Παρέχουν στοιχεία για το προφίλ θυμάτων και δραστών όπως ηλικία, κοινωνική τάξη, εθνικότητα και πολιτισμική προέλευση Συμβάλλουν στην αναγνώριση διαφόρων μορφών βίας κατά της γυναίκας και στη δημιουργία ενός πλαισίου τυποποίησης της βίας στη βάση πραγματικών εμπειριών ζωής Παρέχουν γνώση για την πραγματική έκταση του φαινομένου Συμβάλλουν στο να μπορούν οι γυναίκες θύματα βίας με δράστες άντρες να μπορούν να αναφέρουν τη βία που υφίστανται και να καταγράφονται περιπτώσεις που σε διαφορετικές συνθήκες δεν θα αναφερόταν 10
Βοηθούν τις γυναίκες να αναγνωρίσουν βίαιες πράξεις, οι οποίες σε άλλες συνθήκες θεωρούνται ως φυσιολογική συμπεριφορά. Σήμερα, το θέμα της βίας κατά των γυναικών κυριαρχεί στην έρευνα, καθώς εθνικές κυβερνήσεις και ακτιβιστικές οργανώσεις αναγνωρίζουν πλέον την αναγκαιότητα καλής ποιότητας ερευνών με στόχο : Την εξαγωγή αξιόπιστων στατιστικών δεδομένων σχετικά με την έκταση και τις διαστάσεις της βίας κατά των γυναικών Τη διερεύνηση των κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων με τους οποίους συνδέεται Την αξιολόγηση πρωτοποριακών πρακτικών Τη συγκέντρωση πληροφοριών αφενός για την ανάπτυξη στρατηγικών πρόληψης και αφετέρου πολιτικών για το σχεδιασμό προγραμμάτων παροχής υπηρεσιών στα θύματα και στους δράστες Από τα παραπάνω προκύπτει επίσης και η αναγκαιότητα ενεργοποίησης των επαγγελματιών υγείας σε θέματα που αφορούν την ενδοοικογενειακή βία. Η αναγκαιότητα αυτή ενισχύεται και από το γεγονός της έλλειψης στοιχείων που να αποτυπώνουν και να χαρακτηρίζουν την κατάσταση που επικρατεί στη χώρα μας, σχετικά με την κακοποίηση των γυναικών. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΒΙΑΣ Η βία στην οικογένεια είναι διαχρονικό φαινόμενο που αφορά στις σχέσεις των δύο φύλων και στις σχέσεις ενηλίκων ανηλίκων. Αποτελεί πλέον κοινωνικό πρόβλημα αλλά και πεδίο μελέτης των επιστημών υγείας. Η ενδοοικογενειακή βία συναντάται σε όλες τις χώρες ανεξάρτητα από το κοινωνικό, το οικονομικό, πολιτισμικό ή θρησκευτικό υπόβαθρο. Είναι γεγονός ότι η οικογενειακή βία αποτελεί 11
παραβίαση του δικαιώματος στην ανθρώπινη ελευθερία την προσωπική, την ψυχική και σωματική ακεραιότητα την ίση αντιμετώπιση και προστασία από τον νόμο την ισότητα μέσα στην οικογένεια. Από τη στατιστική επεξεργασία στοιχείων για περιστατικά που δηλώθηκαν σε αρμόδιους φορείς και μη κυβερνητικές οργανώσεις, προκύπτει ότι η άσκηση βίαιης συμπεριφοράς μέσα στην οικογένεια δεν συνδέεται με το οικονομικό ή μορφωτικό επίπεδο είτε του δράστη είτε του θύματος. Παράγοντες όπως η χρήση αλκοόλ, τοξικών ή εξαρτησιογόνων ουσιών ή η ύπαρξη προβλημάτων ψυχικής υγείας του δράστη αποδεικνύονται σε ορισμένες περιπτώσεις επιβαρυντικοί ως προς την βαρύτητα της βίας, όχι όμως καθοριστικοί, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, για την άσκησή της. Καθοριστική θεωρείται η πρώιμη αναγνώριση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας από τους επαγγελματίες υγείας. Η συμπεριφορά τους δεν θα πρέπει να είναι επικριτική, αλλά να υποστηρίζει τις γυναίκες που έχουν πέσει θύματα φυσικής, ψυχολογικής ή σεξουαλικής κακοποίησης. Η παροχή πληροφοριών σχετικά με τις υπάρχουσες οργανώσεις υποστήριξης των κακοποιημένων γυναικών και η παραπομπή αυτών στις αρμόδιες υπηρεσίες κρίνεται απαραίτητη. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται από τους επαγγελματίες στις γυναίκες που αποκρύπτουν το γεγονός της κακοποίησης του, όπως επίσης, ιδιαίτερη προσφορά βοήθειας και στήριξης πρέπει να δίδεται στις γυναίκες χαμηλού κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου, όσον αφορά την πρόσβασή τους στις ανάλογες υπηρεσίες υγείας. Ακόμα αναγκαία θεωρείται η ύπαρξη και καθιέρωση κατευθυντήριων οδηγιών για τον επαρκή εντοπισμό και την ολοκληρωμένη φροντίδα των κακοποιημένων γυναικών, η τοιχοκόλληση αφισών και η διανομή ενημερωτικού υλικού για οργανώσεις ή υπηρεσίες υποστήριξης σε κοινόχρηστους χώρους των υπηρεσιών υγείας. 12
Παράλληλα, χρήσιμη είναι η καταγραφή στις κάρτες παρακολούθησης των εγκύων γυναικών, όλων των χρήσιμων τηλεφώνων των κέντρων υποστήριξης κακοποιημένων γυναικών στα οποία μπορούν να απευθύνονται. Επίσης, πρέπει το κοινωνικό ιστορικό της εγκύου θα πρέπει να περιλαμβάνει ερωτήσεις σχετικά με την εκδήλωση πράξεων βίας εναντίον τους. Οι ερωτήσεις για την εμφάνιση ενδοοικογενειακής βίας πρέπει να γίνονται σε όλες τις γυναίκες. Ακόμα η καθιέρωση στρατηγικής για την παραπομπή των γυναικών που εντοπίζονται μέσω της ανάπτυξης συνεργασίας ανάμεσα στα κέντρα υγείας και στις αρμόδιες υπηρεσίες ενδοοικογενειακής βίας, είναι απαραίτητη. Τέλος, απαραίτητη θεωρείται και η ύπαρξη διερμηνέα για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας με αλλοδαπές γυναίκες που δεν μιλούν ελληνικά και η απομάκρυνση σε κάθε περίπτωση του συζύγου ή άλλου συγγενικού προσώπου από το χώρο διεξαγωγής της συνέντευξης. Ο ρόλος των νοσηλευτών στον εντοπισμό των θυμάτων βίας και στη διαχείριση και ενεργοποίηση της διαδικασίας που θα οδηγήσει στη διακοπή της κακοποίησης είναι ιδιαίτερα καθοριστικός. Για παράδειγμα συχνά στις δομές υγείας, όπου προστρέχουν για βοήθεια τα θύματα κακοποίησης και ενώ υπάρχει πιθανότητα έκθεσης της γυναίκας στη βία, δεν ερευνάται διεξοδικά λόγω της άποψης ότι αφορά προσωπικό θέμα. Παραγνωρίζεται το γεγονός ότι μόνο το 8 % των κακοποιημένων γυναικών παίρνει την απόφαση να μιλήσει ανοικτά για το πρόβλημα από φόβο ή ντροπή. Η ανίχνευση της κακοποίησης από τον νοσηλευτή και η παραδοχή της από το θύμα είναι το πρώτο σημαντικό βήμα. Οι υποστηρικτικές ενέργειες που ακολουθούν για το θύμα ποικίλλουν, από την προσφορά βοήθειας για να αντιμετωπιστούν πρακτικά ζητήματα ( φιλοξενία, περιοριστικά μέτρα κ.α. ) μέχρι την ψυχολογική θεραπεία. Οι νοσηλευτές και μαιευτείς που εργάζονται σε γυναικολογικά ή μαιευτικά τμήματα, βρίσκονται στην ιδανική θέση για να βοηθούν και να υποστηρίζουν γυναίκες που βίωσαν συντροφική βία. Εξετάσεις υγείας ρουτίνας που συχνά χρειάζονται προκειμένω να διεκδικήσουν κοινωνικά επιδόματα, αποτελούν μια εξαιρετική ευκαιρία στους επαγγελματίες να αναγνωρίσουν σημάδια 13
βίας στις γυναίκες. Είναι γνωστό ότι οι γυναίκες δυσκολεύονται να μιλήσουν για τις εμπειρίες τους γιατί αισθάνονται άβολα, ντρέπονται και φοβούνται για τις συνέπειες που θα έχει μια τέτοια αποκάλυψη αλλά και γιατί πιστεύουν ότι δεν θα έχουν την βοήθεια που χρειάζονται. Ωστόσο οι νοσηλευτές, είναι μια ομάδα ειδικών μέσα σε ένα ευρύτερο δίκτυο υποστήριξης που είναι αναγκαίο να βοηθήσουν τα θύματα της συντροφικής βίας. Ο ιδιαίτερος ρόλος τους συνοψίζεται στον εντοπισμό των θυμάτων βίας και στην ενεργοποίηση μιας διαδικασίας που θα οδηγήσει στη διακοπή της κακοποίησης. Ο εντοπισμός και η αντιμετώπιση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας κατά των γυναικών και παιδιών ( ή βίας από συγγενικό ή άλλο πρόσωπο) είναι αδιαμφισβήτητα πολύ δύσκολο εγχείρημα, αλλά ιδιαίτερα σημαντικό. Οι περισσότερες γυναίκες αντιδρούν θετικά όταν ερωτώνται από ειδικούς για τις εμπειρίες τους παρόλο που από μόνες τους δεν θα ξεκινούσαν να συζητήσουν γι αυτό. Ωστόσο η διεθνής έρευνα κατέστη ικανή στην καταγραφή μερικών σημείων που θα μπορούν να βοηθούν τους επαγγελματίες υγείας που θα έρχονται σε επαφή με τα θύματα, να εντοπίζουν ευκολότερα τα σημάδια της κακοποίησης. Λίστες με δείκτες που καταδεικνύουν την πιθανή άσκηση βίαιης συμπεριφοράς έχουν σχηματιστεί από ερευνητές, ωστόσο η ακριβής αναγνώριση βίας απαιτεί συμπληρωματικές πληροφορίες σχετικά με τη φυσική και ψυχολογική κατάσταση της γυναίκας και τις συνθήκες ζωής της. Επίσης πρακτικό και χρήσιμο είναι να υπάρχει και να διατίθεται σχετικό ενημερωτικό υλικό σε τμήματα που καταφεύγουν για ιατρική βοήθεια οι κακοποιημένες γυναίκες. Για να πραγματοποιηθεί αυτό, θεωρείται απαραίτητο να υπάρχει διεπιστημονική συνεργασία μεταξύ των εμπλεκόμενων επαγγελματιών, των αρμοδίων φορέων και των τοπικών αρχών. Επιπρόσθετα, η αντιμετώπιση της βίας στην οικογένεια χρειάζεται υπομονή και δεξιότητες διαχείρισης του άγχους από την πλευρά του νοσηλευτή καθώς αυτός ο ρόλος είναι δύσκολος λόγω της έντονης συναισθηματικής φόρτισης που επιφέρει 14
ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΘΥΜΑΤΩΝ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Λόγω της μεγάλης έκτασης του προβλήματος της κακοποίησης γυναικών και παιδιών έχουν συσταθεί αρκετές υπηρεσίες, τόσο κρατικού όσο και μη κρατικού χαρακτήρα, που σα σκοπό έχουν την φιλοξενία και παροχή ιατροφαρμακευτικής φροντίδας, ψυχολογικής στήριξης και δυνατότητα ομαλής επανένταξης στην κοινωνία με παροχή βοήθειας στην ανεύρεση εργασίας στις γυναίκες θύματα. Μερικές από τις υπηρεσίες αυτές είναι οι παρακάτω Κοινωνική υπηρεσία του δήμου Θεσσαλονίκης, η οποία παρέχει ψυχοκοινωνική στήριξη, σίτιση και φιλοξενία έως τρεις μήνες (Καραολή & Δημητρίου 16, τηλ.2310 555074 ). Κέντρο κοινωνικής υποστήριξης γυναικών με δυνατότητα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης πολιτών, επαγγελματιών και φορέων με τη βοήθεια των συμβουλευτικών υπηρεσιών που διαθέτουν και επιπλέον παρέχουν δυνατότητα διασύνδεσης επαγγελματιών και φορέων με τις γυναίκες θύματα και τέλος υπάρχει η δυνατότητα φιλοξενίας (Καμβουνίων 8, τηλ.2310 276782, www.ekapsy.gr ). ΧΕΝ : γυναίκες κάθε ηλικίας που χρειάζονται πληροφόρηση κοινωνική και ψυχολογική στήριξη, νομική βοήθεια σε επίπεδο συμβουλευτικό και διευκόλυνση πρόσβασης σε φορείς υγείας και κοινωνικής φροντίδας ( Μητροπόλεως 18, τηλ.2310 276144-5, www.xen.gr ) Το Σπίτι της Μαρίας με παροχές όπως κατοικία, τροφή, ιατροφαρμακευτική και νοσηλευτική περίθαλψη χωρίς καμιά απαίτηση υποβολής δικαιολογητικών και χωρίς μεσολάβηση χρονοβόρας διαδικασίας και παράλληλα πνευματική και ψυχολογική υποστήριξη ( Θέρμη, τηλ.2310 461145 ). Γραμμή SOS «Διπλά σου» κατά της οικογενειακής βίας του Δικτύου Γυναικών Ευρώπης με δυνατότητας παροχής νομικής και ψυχολογικής στήριξης καθώς στέγη και κοινωνικής επανένταξης σε όσες υφίστανται κακοποίηση μέσα στο σπίτι τους (Αμαλιάδος 15, τηλ.8001188881, www.enow.gr ). 15
PRAKSIS πρόγραμμα ανάπτυξης κοινωνικής στήριξης και ιατρικής συνεργασίας. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα διαθέτει πολυιατρεία με οργανωμένο γενικό ιατρείο, γυναικολογικό και οδοντιατρείο με όλο τον απαραίτητο εξοπλισμό για παροχή πρωτοβάθμιας ιατρικής περίθαλψης. Επιπλέον διαθέτει Κοινωνική υπηρεσία στελεχωμένη με επαγγελματίες που συμβάλλουν τα μέγιστα τόσο στην εμψύχωση και ενδυνάμωση του ατόμου όσο και στην ευαισθητοποίηση της κοινωνίας (Στουρνάρη 5, τηλ.210 5205200, www.praksis.gr ). Women In Need ένας διεθνείς μη κερδοσκοπικός οργανισμός που ιδρύθηκε στην Ελλάδα το 2006 και προσφέρει βοήθεια για θεραπεία και ενδυνάμωση γυναικών που έχουν υποστεί οποιασδήποτε μορφής κακοποίηση στο οικογενειακό, κοινωνικό ή επαγγελματικό τους περιβάλλον. Παρέχει πληροφορίες, οδηγίες και ψυχολογική υποστήριξη μέσο ενός εξειδικευμένου ενημερωτικού προγράμματος που ονομάζεται «Σωστός τρόπος ζωής». Παράλληλα βοηθάει γυναίκες που χρειάζονται φιλοξενία σε ξενώνες παρέχοντας νομική καθοδήγηση και φέρνοντας τες σε επαφή με αρμόδιους φορείς (Υγείας 33, τηλ.210 8996636, www.winhellas.gr ). Το Χαμόγελο του Παιδιού : Ο σύλλογος το Χαμόγελο του Παιδιού, είναι ένας σύλλογος εθελοντικός, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα με κύριο μέλημά του την προάσπιση των δικαιωμάτων των παιδιών και τη διασφάλιση της σωματικής, ψυχικής και πνευματικής τους ισορροπίας. Απευθύνεται σε παιδιά θύματα κακοποίησης παραμέλησης, οικονομικής εκμετάλλευσης, παράνομης διακίνησης καθώς επίσης και παιδιά που αντιμετωπίζουν προβλήματα οικογενειακά, κοινωνικά, υγείας καθώς και γονείς που αντιμετωπίζουν προβλήματα με τα παιδιά τους (γραμμή SOS 1056). Και όσον αφορά την πόλη μας, η Ιερά Μητρόπολη Λαρίσης & Τυρνάβου διαθέτει ξενώνες για φιλοξενίας αστέγων, θυμάτων ναρκωτικών, κακοποιημένων γυναικών, προσφύγων και άλλων ανθρώπων που έχουν την ανάγκη φιλοξενίας. 16
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Οι κακοποιημένες γυναίκες που στρέφονται στις υποστηρικτικές δομές για ψυχοκοινωνική στήριξη, στην Ελλάδα είναι κυρίως ηλικίας από 30 έως 50 ετών, δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, παντρεμένες με δύο παιδιά, χρόνια κακοποιημένες και προέρχονται σχεδόν πάντα από οικογένειες με ιστορικό κακοποίησης. Τα πρότυπα που έχουν από την οικογένεια καταγωγής τους είναι εμπλουτισμένα με στερεοτυπικές αντιλήψεις για τη θέση και τους ρόλους των δύο φύλων με αποτέλεσμα η υποδεέστερη θέση των γυναικών συχνά να αποτελεί γι αυτές ένα κανονιστικό πρότυπο και με βάση αυτό να λειτουργούν. Η κακοποιημένη γυναίκα περιγράφεται από τους ερωτώμενους ψυχολογικά καταβεβλημένη, διστακτική, φοβισμένη, απαισιόδοξη και με χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση. Συχνά εκδηλώνει ψυχοσωματικά σύνδρομα και παθολογία. Ωστόσο, δεν αποδεικνύεται αν το προφίλ αυτό είναι προϋπάρχον ή διαμορφώνεται ως αποτέλεσμα της χρόνιας κακοποίησης. Όσον αφορά τις υποστηρικτικές δομές και το πλαίσιο παρέμβασης στην Ελλάδα σε όλα τα επίπεδα, χαρακτηρίζονται από μεγάλες ελλείψεις και σημαντικά κενά. Πρώτιστο στόχο θα πρέπει να αποτελέσει η μέριμνα για διορθωτικές αλλαγές σε όλους τους τομείς παρέμβασης, πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας, καθώς και η δημιουργία επιπλέον υποστηρικτικών δομών και προγραμμάτων παρέμβασης για τις γυναίκες. Τέλος, θεωρούμε ότι προκειμένου να μπορούμε να είμαστε αποτελεσματικοί στη καταπολέμηση ενός τόσο σοβαρού κοινωνικού προβλήματος, οφείλουμε να καταπολεμήσουμε τις προσωπικές μας προκαταλήψεις και στερεοτυπικές αντιλήψεις. Η προσπάθεια αυτή θα μπορούσε να αποτελέσει την υγιή βάση πάνω στην οποία θα στηριχθεί η κοινωνική αλλαγή και η αναδιάρθρωση της κοινωνίας μας. Αφορά όλους τους ανθρώπους και όχι μόνο τους ειδικούς και απαιτεί συνειδητή και επίπονη επιλογή. 17
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Γενική Γραμματεία Ισότητας, Δειγματοληπτική Στατιστική Αξιοποίηση των στοιχείων που αφορούν στην κακοποίηση των γυναικών που απευθύνθηκαν στα Συμβουλευτικά Κέντρα Αθήνας Πειραιά. Αθήνα, Υπουργείο Εσωτερικών Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης. Νοέμβριος 2002. 2.Γιωτοπούλου Αλίκη Μαραγκοπούλου στις προτάσεις της Ειδικής Επιτροπής Θεσμικών Προτάσεων του Υπουργείου Εξωτερικών, για τον εορτασμό της 50 ης επετηρίδας της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, εκδ. Αντ. Σάκκουλα 1999 3. Διομήδους Μ., Ζήκος Δ., Καμηλιέρη Ο., Πιστόλης Ι., Λιάσκος Ι., «Μελέτη του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας σε δείγμα κακοποιημένων γυναικών» Νοσηλευτική,τόμος 47, τεύχος 4, σελ. 528-536,2008 4. Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας ( ΚΕΘΙ ) 2003, Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών : Πρώτη Πανελλαδική Επιδημιολογική έρευνα. Έκθεση του ΚΕΘΙ Αθήνα. 5.Σακαρέλη Σ. Λειτουργία κέντρων υποδοχής κακοποιημένων γυναικών στο «Σπάζοντας τη σιωπή Η βία στην οικογένεια είναι έγκλημα» Πρακτικά συνεδρίου 15-16/06/2000 Ζάππειο. 6. www.esne.gr 18