ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια/Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Εξώφυλλο: Χρήστος Διαμαντίδης 2010 Εκδόσεις Τόπος, Πέπη Ρηγοπούλου, Γιάγκος Ανδρεάδης [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-6863-70-7 Κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 Βιβλιοπωλείο: Γενναδίου 6, 10678, Αθήνα Τηλ.: 210 3221580 Fax: 210 3211246 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr

Πέπη Ρηγοπούλου, Γιάγκος Ανδρεάδης Ζητήματα Ιστορίας του Πολιτισμού Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ΕΚΔΟΣΕΙΣ TOΠΟΣ

περιεχόμενα Πρόλογος Η ιστορία, ο πολιτισμός και τα στερεότυπα Πολιτισμός και πολιτική σήμερα Δημιουργία και τέχνη στην Ιστορία του Πολιτισμού: Η δημιουργία ως κωδική μήτρα ανάγνωσης των πολιτισμών Περιπέτειες της εικόνας και παγίδες της περιοδολόγησης Από τα έργα στη θεωρία και πάλι στα έργα Τέχνη, καλλιτέχνης, έργο τέχνης: Εκδοχές της μίμησης Ο πολιτισμός και η τέχνη στον αστερισμό της ετερότητας Τέχνη και ψυχή Η τέχνη, ο θάνατος, οι Έλληνες Αρχαίος ελληνικός πολιτισμός Η γέννηση της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας: Τα έπη και η λυρική ποίηση Μύθος και ελληνικός πολιτισμός: Μεθοδολογικά παράδοξα της επιστήμης της μυθολογίας Η επιστήμη της μυθολογίας ως προσπάθεια εκλογίκευσης και ηθικοποίησης του μύθου από τη δυτική σκέψη και ιδεολογία Έλληνες μελετητές που έγραψαν για τον μύθο Ο μύθος στην Ελληνική αρχαιότητα Οι θεοί, οι χρησμοί, οι τελετές Ο κόσμος της πόλεως και η οργάνωση του χώρου Η αρχαία ελληνική τέχνη Μεταξύ μύησης και πόλεως: Η εύρεση της δραματικής τέχνης Κάποιες σκέψεις για την επιστήμη των Ελλήνων Η εργασία και η «τεχνική εμπλοκή των Ελλήνων» Η φιλοσοφία Η γέννηση της Ουτοπίας: πόλη, θέατρο, φιλοσοφία, πολιτική xi 1 24 34 42 48 53 55 56 60 65 74 81 84 85 87 91 96 103 115 131 138 143 159 vii

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 163 170 175 175 180 195 207 209 212 215 228 231 234 246 261 267 279 280 283 287 291 294 299 303 308 Η εποχή των Διαδόχων του Αλεξάνδρου Η θρησκεία και ο μύθος στα ελληνιστικά χρόνια Σχεδίασμα κοινωνικής και ιστορικής θεώρησης του βυζαντινού πολιτισμού Τα ιδεολογικά συμφραζόμενα μιας επιστημονικής διαμάχης Το Βυζάντιο: μια πρωτότυπη σύνθεση Η κοινωνική και οικονομική οργάνωση της αυτοκρατορίας, η φεουδαρχία και το ζήτημα του «βυζαντινού τρόπου παραγωγής» Ο ελληνικός πολιτισμός σε μια πολυεθνική αυτοκρατορία Ο αυτοκράτορας-ο κλήρος-οι μοναχοί Νεοπλατωνική και παγανιστική παράδοση στο Βυζάντιο Λογοτεχνία και εικαστικές τέχνες Γιατί έπεσε το Βυζάντιο; Ισλάμ: Μία ιστορικά φορτισμένη εικόνα Η γένεση, ο προφήτης-μύστης, τα κείμενα Ο Αβερρόης, η τραγωδία και η δεύτερη εντολή του Δεκαλόγου Αυθεντικές ή κατασκευασμένες ταυτότητες; Σύντομη αναφορά στην ιστορία, την ιδεολογία και τον πολιτισμό στην Ινδία Είναι η Ελλάδα ο αντίποδας ή το αντίστοιχο της Ινδίας σε σχέση με την ιστορία και την ιστοριογραφία; Ο κόσμος της Αναγέννησης: Εισαγωγή στις ρίζες του νεότερου πολιτισμού Αναγέννηση/Μεσαίωνας: Ένα αινιγματικό δίπολο Το ζήτημα της ελληνικής συμβολής Ο αναγεννησιακός λόγος και η θρησκεία Ανακαλύψεις ή κατακτήσεις; Οικονομική ζωή: Η ανάδυση του καπιταλισμού Βασίλεια, κράτη-πόλεις και το ζήτημα της δημοκρατίας Το φάντασμα της αυτοκρατορίας, οι βασιλείς και τα εθνικά κράτη Οι ουμανιστές viii

Περιεχόμενα Πέρα από τα όρια του λόγου και του δόγματος: Ο μύθος στην Αναγέννηση Από τις πόλεις στην ουτοπία της Αναγέννησης Ο κόσμος των δημιουργών Η Τέχνη στην Αναγέννηση Το μεγάλο θέατρο «του κόσμου» στην Αναγέννηση Ο Θερβάντες και η εύρεση του μυθιστορήματος των νεότερων χρόνων Θλιμμένη Ατλαντίδα Για τον ελληνικό Διαφωτισμό και τις επαναστάσεις στην Ελλάδα Πνευματικές, πολιτικές και κοινωνικές εντάσεις στην πορεία της Ευρώπης προς την πρόοδο To μυθιστόρημα: Συμπόρευση και σύγκρουση με τον καπιταλισμό Μυθιστόρημα και ιστορία Ιστορία και εικαστική δημιουργία Η αισθητική και το ζητούμενο σώμα του λόγου O Καντ και το επίμονο φάντασμα της ανιδιοτέλειας Η ηγεμονία της αισθητικής στον Σίλλερ Ο Χέγκελ και το τεχνούργημα της διαλεκτικής Σοπενχάουερ: Ο κόσμος ως ψευδαίσθηση Ο Κίρκεγκωρ και η αισθητική του τρόμου Μαρξ: Η αισθητική της επανάστασης Νίτσε: Ο στοχασμός ως δημιουργία Φρόυντ: Αισθητικές διαστάσεις της κατάδυσης στην ψυχή Ο Χάιντεγκερ και η περιπέτεια του Είναι Μπένγιαμιν. Στον αστερισμό της αγωνίας: από τον Ά στον Β Παγκόσμιο σπαραγμό Η αρνητικότητα της αισθητικής του Αντόρνο Μετά το μεταμοντέρνο; Το ανυπόστατο «τέλος της ιστορίας» Μοντέρνο, νεωτερικότητα, πρωτοπορία Οι μοντέρνοι ως αληθινοί αρχαίοι και η νεωτερική μεγαλούπολη Οι μοντέρνοι ανάμεσα στο περιττό και στο χρήσιμο 311 314 329 344 382 406 415 420 423 432 436 447 454 459 462 463 465 466 469 471 475 476 480 485 488 491 494 499 ix

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 502 506 512 515 517 520 523 536 540 546 553 557 559 Από τη Θεία στην Ανθρώπινη κωμωδία: Η πορεία της νεωτερικότητας Μεταμορφώσεις της μελαγχολίας στον Βαν Γκογκ και στον Γκωγκέν: Η γένεση του μύθου του σύγχρονου καλλιτέχνη Οι πρωτοπορίες Νεωτερικότητα και πρωτοπορίες: Το ερώτημα της συνέχειας ή της τομής Οι δεσποινίδες της Αβινιόν: Ένα σκάνδαλο εγκαινιάζει την πρωτοπορία Ο φουτουρισμός και το νταντά Ο σουρεαλισμός Το ολικό έργο τέχνης και το Μπάουχαους Η περιπέτεια της ρωσικής πρωτοπορίας Νέες μορφές εικαστικής έκφρασης από τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα Επίλογος Αγγλική περίληψη Ευρετήριο κύριων ονομάτων x

Πρόλογος Τι μπορεί να είναι ένα βιβλίο που μιλά για τους Αρχαίους Έλληνες και τον Αλέξανδρο, τους Διαδόχους και το Βυζάντιο, για το Ισλάμ και την Ινδία; Που επιμένει στην Αναγέννηση και προχωρεί ώς τα χρόνια που εδραιώνεται ο καπιταλισμός, όταν αναδύονται διαδοχικά η Αισθητική, το Μοντέρνο και οι Πρωτοπορίες, για να φτάσει ώς τις μέρες μας; Είναι δυνατό σε μια εποχή σαν τη σημερινή, όπου όλα μοιάζουν να ακολουθούν μία φρενήρη πορεία προς το μέλλον, να ενδιαφερόμαστε για πράγματα που έγιναν χιλιάδες ή και εκατοντάδες χρόνια πριν σ αυτήν ή σε άλλες γωνιές του κόσμου; Μήπως δεν ζούμε σε μια ώρα όπου οι κυρίαρχες κρατικές και μη πολιτικές για την παιδεία κηρύσσουν με διάφορα επιχειρήματα την υποβάθμιση των επιστημών της μνήμης, για χάρη μιας «ρεαλιστικής» αντιμετώπισης των υποτιθέμενων απαιτήσεων ενός παρόντος, που όμως ξεφεύγει όλο και πιο επικίνδυνα από τον έλεγχό τους, στη δίνη μιας κρίσης που είναι πρώτα πολιτισμική και μετά οικονομική; Τα παραδείγματα και τα επιχειρήματα που θα ξετυλιχτούν στις σελίδες αυτού του βιβλίου μιλούν για πρόσωπα και για έργα που δίνουν τις δικές τους απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Η ιστορία υπάρχει και εξελίσσεται και, όσο και αν κάποιες σταθερές παραμένουν, αλλάζει τις ανθρώπινες κοινωνίες. Οι περιοχές και οι εποχές, οι κοινωνικές τάξεις και οι άνθρωποι διαφέρουν. Όσο όμως και αν μελετάμε το χτες και το αλλού, το κάνουμε για το χατίρι του εδώ και του τώρα, διότι πιστεύουμε ότι οι γνώσεις αυτές μας χρειάζονται για να καταλάβουμε σήμερα καλύτερα τον εαυτό μας και τον κόσμο και για να προσανατολίσουμε ανάλογα τη δράση μας. Γιατί ο τίτλος Ζητήματα Ιστορίας του Πολιτισμού; Και πρώτα απ όλα γιατί η λέξη πολιτισμός και μάλιστα στον ενικό; Η εποχή κατά την οποία μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως ο πολιτισμός και μάλιστα ο δυτικός είναι ένας και μοναδικός, δείχνει, τουλάχιστον στα λόγια, να έχει περάσει μάλλον ανεπιστρεπτί. Αποδεχόμαστε σήμερα σε πλανητικό επίπεδο, ότι η καταγωγή του πολιτισμού δεν είναι μία αλλά πολύ περισσότερες και ότι μάλιστα η έννοια αυτή μπορεί να χαρακτηρίζει σύνθετες κοινωνίες, ας πούμε την ινδική, την κι- xi

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ νεζική, την ευρωπαϊκή, αλλά και άλλες απλές, όπως οι Αβορίγινες της Αυστραλίας είτε οι Ινδιάνοι του Αμαζονίου. Η χρήση του όρου πολιτισμός στον ενικό εκφράζει λοιπόν όχι την αλαζονική πεποίθηση ότι υπάρχει κάποιος πολιτισμός/πρότυπο, με το οποίο πρέπει να συμμορφωθούν όσοι δεν έχουν το ευτύχημα να ανήκουν σ αυτόν, αλλά την ελπίδα πως παρά τις διαφορές, τις διαμάχες και αυτές ακόμα τις βίαιες συγκρούσεις που βασανίζουν τον πλανήτη, υπάρχει και πρέπει να υπάρξει ακόμα περισσότερο κάτι που είναι ένας πολιτισμός της ανθρωπότητας. Ένας πολιτισμός που δεν θα αγνοεί όχι μόνο την ανάγκη αλλά και την επιθυμία του άλλου. Αν κάτι τέτοιο είναι ψευδαίσθηση, αν δηλαδή με τη λέξη πολιτισμός και ανθρωπότητα οι κάτοικοι αυτού του πλανήτη δεν καταλαβαίνουμε επαρκώς το ίδιο πράγμα, τότε κάθε ουσιαστική συζήτηση και κοινή δράση για την προστασία της υλικής και της άυλης κληρονομιάς, δηλαδή τελικά της ζωής μας, θα ήταν αδιανόητη. Η λέξη πολιτισμός προτιμήθηκε και για έναν άλλο λόγο. Διότι πιστεύουμε ότι η χρήση της λέξης αυτής παραπέμπει σαφέστερα σε φαινόμενα που, παρ όλα τα κενά, τις ρωγμές και τις ασυνέχειες, παρουσιάζουν υπολογίσιμη διάρκεια και ενότητα. Η Ινδία, για να μείνουμε σε ένα μόνον παράδειγμα, γνώρισε, στα 5.000 χρόνια της ιστορίας της, μια σειρά από εισβολές. Ακόμα, στη χώρα αυτή των περισσότερων του ενός δισεκατομμυρίου κατοίκων ομιλούνται πάνω από πενήντα γλώσσες. Με όλες, ωστόσο, αυτές τις περιπέτειες και τις διαφορές, οι Ινδοί επιμένουν να αποκαλούν τη χώρα τους Ινδία και όχι Ινδίες, όπως ήθελαν οι Άγγλοι αποικιοκράτες, και να αναφέρονται, σωστά για όποιον γνωρίζει τη θρησκεία, την τέχνη και άλλα στοιχεία της ζωής τους, στον ινδικό πολιτισμό. Με την έννοια αυτή ο όρος πολιτισμός ή πολιτισμοί διακρίνεται από τον όρο κουλτούρες, που κατά τη γνώμη μας μπορεί να αποδίδεται σήμερα σε επιμέρους φαινόμενα είτε αυτά προβάλλονται από το κυρίαρχο ρεύμα των κοινωνιών στις οποίες εμφανίζονται, είτε εκφράζουν ρεύματα που ανήκουν στο πολύμορφο και πλούσιο περιθώριό τους. Τι σημαίνει ζητήματα ιστορίας του πολιτισμού; Σημαίνει ότι, όπως κάνουν οι αρχαιολόγοι που ερευνούν έναν πολύ εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο, προσπαθούμε να ανοίξουμε δειγματοληπτικά φρέατα σε ένα ευρύ πεδίο, καθώς η έρευνά μας δεν θα μπορούσε να καλύψει όχι μόνον όλους τους πολιτισμούς, αλλά ούτε καν αυτούς που είχαν τη μεγαλύτερη διάρκεια και λάμψη. Έτσι, ο εβραϊκός, ο κινεζικός, οι πολιτισμοί της Μέσης Ανατολής και της Κεντρικής Αμερικής, απουσιάζουν. Η έστω και περιορισμένη κάλυψή τους θα απαιτούσε την πολυετή δουλειά επιστημόνων ικανών να κινηθούν σε πεδία που ξεφεύγουν από τις δυνατότητες των συγγραφέων αυτού του βιβλίου. Η χρήση όμως του όρου ζητήματα έχει και μια άλλη σημασία. Σημαίνει ότι ο αναγνώστης θα παρακολουθήσει τη διερεύνηση απόψεων, οι οποίες xii

Πρόλογος επανέρχονται στην ιστοριογραφία με τρόπο που, επειδή συνήθως είναι υπαινικτικός, έχει και τα πιο μόνιμα και διαβρωτικά αποτελέσματα. Ένα από τα θέματα αυτά σχετίζεται με την υπόγεια ιδεολογική διάσταση της περιοδολόγησης, του χωρισμού δηλαδή της ιστορίας σε περιόδους. Ερευνώντας το θέμα αυτό θα συναντήσουμε το ερώτημα για το αν υπάρχουν περίοδοι του απόλυτου φωτός ή του απόλυτου σκότους, αν για παράδειγμα τα «ελληνιστικά» χρόνια ήταν παρακμή, ο «Μεσαίωνας» βαρβαρότητα και η «Αναγέννηση» το απόλυτο βασίλειο του φωτός. Θα βρεθούμε ακόμα αντιμέτωποι με το ερώτημα κατά πόσον η έννοια της προόδου εκφράζει απλώς μια νόμιμη ευχή της ανθρωπότητας ή, αντιθέτως, ένα νόμο, στον οποίο απαρέγκλιτα υπακούει η ιστορία, οδεύοντας υποχρεωτικά από το καλό στο καλύτερο. Οι τομείς που εξετάζονται στο βιβλίο αυτό δεν καλύπτουν το φάσμα όλων των πτυχών του όρου πολιτισμός, ο οποίος περιλαμβάνει τόσο τις εκδηλώσεις της ζωής που αποκαλούμε πνευματικές όσο και τις άλλες που ονομάζουμε υλικές. Η θρησκεία και ο μύθος, η ποίηση και η πεζογραφία, το θέατρο και η φιλοσοφία εξετάζονται παράλληλα με στοιχεία της πολιτικής, της επιστήμης, της οικονομίας και της τεχνολογίας. Ωστόσο, εκτός από ένα σύντομο κεφάλαιο για την Όπερα, λείπει η μουσική, ενώ οι πτυχές του καθημερινού βίου, οι ασθένειες και η σχέση με τη σεξουαλική δραστηριότητα και τον θάνατο, που εδώ και αρκετό καιρό αποτελούν επίσης σημαντικά αντικείμενα της ιστορικής επιστήμης, απουσιάζουν ή κρατούν έναν περιθωριακό λόγο. Ο λόγος των επιλογών αυτών έχει να κάνει κυρίως με τη γραμμή που ακολουθήσαμε. Προτιμήσαμε να μιλήσουμε περισσότερο για δημιουργούς επιχειρώντας να δούμε την εποχή τους και ταυτόχρονα τη δική μας με τα μάτια τους. Και από τους δημιουργούς αυτούς επικεντρωθήκαμε σε κάποιους που γνωρίζαμε και που μας είχαν συγκινήσει. Το εγχείρημα, ωστόσο, αυτό δεν έχει απλώς μια συναισθηματική είτε υποκειμενική βάση. Περνώντας από τον ένα στον άλλο δημιουργό, από το ένα έργο στο άλλο ανακαλύπτουμε μία αναπάντεχη επικοινωνία μεταξύ τους. Τα ρήγματα στον χώρο και οι ρωγμές στον χρόνο αποκτούν μέσα από τη δημιουργία μία άλλη συνέχεια. Αρκετές φορές, περισσότερες από όσες θα φανταζόμασταν, η επικοινωνία μεταξύ των δημιουργών υπήρξε πραγματική. Έλληνες γλύπτες δούλεψαν μαζί με Πέρσες ομοτέχνους τους στα ανάκτορα της Περσέπολης τον 6ο και τον 5ο αιώνα π. Χ., ο Τσώσερ γνώρισε πιθανώς τον Βοκκάκιο και τον Πετράρχη, Ιταλοί καλλιτέχνες συνέβαλαν στη διακόσμηση του Τατζ Μαχάλ. Άλλοτε ο διάλογος των δημιουργών ή των στοχαστών, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση του Κομφούκιου, του Βούδα και των προσωκρατικών τον 6ο αιώνα π.χ. αψηφά τις αποστάσεις και κάποιες άλλες φορές πάλι τη χρονική διαφορά. Σε όλες όμως τις περιπτώσεις, τέτοια παραδείγματα μας ενxiii

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ θαρρύνουν να πιστεύουμε ότι ο ενιαίος μέσα από όλες τις διαφορές του ανθρώπινος πολιτισμός δεν αποτελεί υποχρεωτικά αυταπάτη, αλλά μάλλον ένα συναρπαστικό στοίχημα. Ποια είναι η θέση των Ελλήνων, σε ένα τέτοιο βιβλίο; Δεν ανήκουμε σε αυτούς που πιστεύουν, για τον ελληνικό ή για οποιονδήποτε άλλο πολιτισμό, σε κάποια υπερβατική πολιτισμική συνέχεια, ανεπηρέαστη από εξωτερικές εισβολές, εσωτερικές εντάσεις και ανατροπές. Οι άνθρωποι που ανήκαν στον ελληνικό πολιτισμό γνώρισαν αλλαγές όσον αφορά στο πολίτευμα με την ανάδυση της πόλεως-κράτους στη θέση των μυκηναϊκών βασιλείων, με την επικράτηση του Αλεξάνδρου και εν συνεχεία των Διαδόχων και με τη ρωμαϊκή κατοχή. Ακόμη, γνώρισαν μια μείζονα θρησκευτική αλλαγή με πολλαπλές συνέπειες με τη νίκη του Χριστιανισμού. Και επίσης μία κατάκτηση, την τουρκική, που περιόρισε σημαντικά, αν και δεν έκοψε απόλυτα, τον διάλογο με τις εξελίξεις που συνέβαιναν την ίδια εποχή στη Δυτική Ευρώπη. Παρά ταύτα, μιλάμε για ένα χώρο ο οποίος πάνω από τρεις χιλιάδες χρόνια χρησιμοποιεί την ίδια γλώσσα, στην οποία σε όλη αυτή τη διάρκεια, εκφράστηκαν και εκφράζονται ποιητές σε κάθε γενιά. Μιλάμε ακόμα για ένα πολιτισμό του οποίου οι εκπρόσωποι, στη ρωμαιοκρατία, στους Μέσους Χρόνους, στην Αναγέννηση και αργότερα, ονομάζονταν και από τους άλλους, Ινδούς, Σλάβους, Δυτικούς Ευρωπαίους, Έλληνες. Γραμμή του βιβλίου αυτού ήταν να μην υπερτονίσει τη σημασία των Ελλήνων, για λόγους εθνικού ναρκισσισμού, εκεί όπου αυτό δεν ήταν δικαιολογημένο, αλλά επίσης να την παρουσιάσει και να δοκιμάσει να την αξιολογήσει και να την ερμηνεύσει όπου ήταν θεμιτό και επιβεβλημένο. Ο βασικός λόγος αυτής μας της στάσης είναι η πεποίθηση ότι η παγκοσμιοποίηση, που βιώνουμε σήμερα τις συνέπειές της, δεν φέρνει υποχρεωτικά τον κόσμο πιο κοντά. Αυτό δεν σημαίνει ότι το άνοιγμα στον άλλο, σταθερή κατευθυντήρια γραμμή αυτού του βιβλίου, δεν είναι πιο απαραίτητη από ποτέ. Αντίθετα, μας οδηγεί στη συνειδητοποίηση ότι η αυτογνωσία, η δύσκολη κατάκτηση μιας ατομικής και συλλογικής ταυτότητας που δεν είναι ποτέ εκ των προτέρων δεδομένη, είναι η απαραίτητη προϋπόθεση της συνάντησης με την ετερότητα. Κλείνουμε το βιβλίο αυτό με μία σειρά από ευχαριστίες σε φίλους που είδαν μέρη του όσο γραφόταν είτε κουβέντιασαν μαζί μας ειδικά ζητήματα που μας απασχόλησαν. Ανάμεσά τους αναφέρουμε τον Νάσο Βαγενά, τον Βασίλη Λεντάκη, την Άννα Μαυρολέων, τον Δημήτρη Παπαχαραλάμπους και τον Κίμωνα Ρηγόπουλο. Θέλουμε επίσης να ευχαριστήσουμε τις φοιτήτριες και τους φοιτητές που επί χρόνια παρακολούθησαν τα μαθήματά μας, στη διάρκεια των οποίων πήραν σταδιακά μορφή όσα ακολουθούν στις σελίδες αυτού του βιβλίου. xiv