ΕΡΕΥΝΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ «Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ» Πρόγραµµα Κοινοτικής Πρωτοβουλίας INTERREG IIIA 2000-2006 EΛΛΑ Α ΙΤΑΛΙΑ «Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΣΜΟ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΝΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΕΛΛΗΝΙ ΩΝ ΚΥΡΙΩΝ ΠΑΤΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ ΈΩΣ ΣΗΜΕΡΑ» ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΕΡΕΥΝΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΑ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΕΤΑΞΙΩΤΗ Πρόγραµµα Παρέµβασης 11 Άξονας Προτεραιότητας 003: "ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ" Μέτρο 002: "Προώθηση, Αναϖαλαίωση και Αξιοϖοίηση της Ιστορικής και Πολιτιστικής Κληρονοµιάς Κοινού Ενδιαφέροντος " Το Έργο συγχρηµατοδοτείται κατά 75% αϖό το ΕΤΠΑ ΠΑΤΡΑ, 2007
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΕΡΕΥΝΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΑ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΕΤΑΞΙΩΤΗ Το ιασυνοριακό Πρόγραµµα INTERREG III A Ελλάδα - Ιταλία 2000 2006, µέσα από το υποέργο του, µε τίτλο «Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ», έδωσε την ευκαιρία στην οµάδα του Επιστηµονικού Πάρκου Πατρών Α.Ε. (ΕΠΠ) να πραγµατοποιήσει µια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα έρευνα για τη σύγχρονη ιστορία της γυναίκας. Η παρούσα µελέτη αναφέρεται στην σηµαντική συµβολή της γυναίκας στην εξέλιξη του κοινωνικού και πολιτιστικού γίγνεσθαι της Πάτρας από τον 19 ο αιώνα έως σήµερα. Βασικός στόχος του Ε.Π.Π. ήταν να ερευνηθεί, για πρώτη φορά, ένα θέµα για το οποίο ελάχιστα είχαν καταγραφεί στην υπάρχουσα ελληνική βιβλιογραφία για την Γυναίκα της Πάτρας. Ακόµη να βοηθήσει στην ανάδειξη της ευρύτερης περιφέρειας της υτικής Ελλάδας, ώστε να δηµιουργηθούν προοπτικές αειφόρου ανάπτυξης και ενίσχυσης του τοπικού τουρισµού και των εναλλακτικών µορφών του. Η ερευνητική αυτή µελέτη, αναδεικνύει καθαρά τη µορφή του πολιτιστικού τουρισµού ως είδος µορφής εναλλακτικού τουρισµού για τον Νοµό Αχαΐας αλλά και για την ευρύτερη περιφέρεια υτικής Ελλάδος. Η συγκεκριµένη µελέτη είναι αρκετά ιδιόµορφη καθώς καθρεπτίζει δυο πρωτογενείς τοµείς, την κοινωνία και τον πολιτισµό. Είναι τοµείς αλληλένδετοι και ιδιαίτεροι καθώς το φάσµα τους είναι ευρύ και ποικίλης ερευνητικής και βιβλιογραφικής θεµατολογίας. Το αντικείµενο µελέτης όµως, που µας αφορά εδώ, είναι ένα, η Γυναίκα και συγκεκριµένα ο κοινωνικός ρόλος και η πολιτιστική ταυτότητα της Γυναίκας της Πάτρας όπως διαφαίνεται µέσα από τον θεσµό του Πατρινού Καρναβαλιού και τον «Μορφωτικό Σύλλογο Ελληνίδων Κυριών Πατρών» από τον 20 ο αιώνα έως σήµερα. - 1 -
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Σκοπός της µελέτης είναι να σκιαγραφήσει και να ερευνήσει την Γυναίκα της Πάτρας, µέσα από τον πολλαπλό της ρόλο σαν εργαζόµενη, σαν µητέρα, σαν σύζυγο, ως «θηλυκό». Όπως ήδη αναφέραµε, η βιβλιογραφία που έχει καταγραφεί για τον πολλαπλό ρόλο της γυναίκας είναι µεγάλη, αλλά για την γυναίκα της περιφέρειας υτικής Ελλάδας και συγκεκριµένα του Νοµού Αχαΐας, όπου έχει εστιαστεί η συγκεκριµένη µελέτη, δεν υπάρχουν αρκετά βιβλιογραφικά στοιχεία. Η µελέτη βασίστηκε κυρίως σε πρωτογεννή έρευνα µέσω συνεντεύξεων από ανθρώπους - κλειδιά της τοπικής κοινωνίας της Πάτρας, αλλά και µέσω δευτερογενούς έρευνας, από βιβλιογραφικές πηγές και άρθρα καθώς και από την έµπρακτη συµβολή ιδιωτών και δηµόσιων τοπικών φορέων και συλλόγων της πόλης όπου παρέδωσαν στο ΕΠΠ αρχειακό πρωτότυπο υλικό για την υποστήριξη της έρευνας. Η µελέτη χωρίζεται σε τρία µέρη. Στο πρώτο καταγράφεται η έρευνα µέσω της δευτερογενούς πληροφόρησης από τις βιβλιογραφικές πηγές, την πολιτιστική ταυτότητα της Πατρινής όπως διαφαίνεται µέσα από τον θεσµό του Πατρινού Καρναβαλιού, τα ήθη και τα έθιµά του. Το δεύτερο µέρος αναφέρεται στον κοινωνικό ρόλο της Γυναίκας της Πάτρας, µέσα από µια έρευνα-αναφορά στο βραβευµένο κοινωνικό έργο, ενός πρωτοκλασάτου παραδείγµατος (case study), που συµβάλλει ενεργά έως και τις µέρες µας στην διαµόρφωση της κοινωνικής ταυτότητας της Πατρινής, και αναφερόµαστε στον «Μορφωτικό Σύλλογο Ελληνίδων Κυριών Πατρών» που µε την ευγενική παραχώρηση συνέντευξης της Προέδρου του Συλλόγου, κας Πηνελόπης Κρέτση- Λεοντσίνη καθώς και την παραχώρηση πρωτότυπου αρχειακού υλικού του Συλλόγου, βοήθησε τα µέγιστα για την ανάπτυξη του δεύτερου µέρους της µελέτης. Το τρίτο µέρος είναι η ανάλυση και η καταγραφή των δεδοµένων των συνεντεύξεων. Τέλος, ακολουθεί ο επίλογος της µελέτης ως κατακλείδα των κύριων συµπερασµάτων της έρευνας. Τελικό συµπέρασµα από τα στοιχεία που περιέχει και καταγράφει αυτή η έρευνα, είναι να αποτελέσουν υλικό µελέτης και αποτίµησης ή ακόµα και αφορµή άλλων πολιτισµικών και κοινωνικών ερευνών όχι µόνο για τον Νοµό Αχαΐας αλλά και για την ευρύτερη περιφέρεια υτικής Ελλάδος. - 2 -
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ Η πολιτιστική ταυτότητα της γυναίκας της Πάτρας µέσα από τον θεσµό του Πατρινού καρναβαλιού Από τον 20 ο Αιώνα έως σήµερα Εισαγωγή Το πατρινό καρναβάλι αποτελεί ένα ξεχωριστό θεσµό τα τελευταία 160 χρόνια στην ιστορία του πολιτισµού στην Ελλάδα. Σύµφωνα µε την υπάρχουσα βιβλιογραφία το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα και το πρώτο του 20 ου ήταν τα καθοριστικά χρόνια που απέκτησε το πατρινό καρναβάλι σχεδόν τα τελικά του χαρακτηριστικά. Σύµφωνα µε τον πλέον καταξιωµένο συγγραφέα, δηµοσιογράφο και ιστορικό Νίκο Ε. Πολίτη [1], «στα χρόνια αυτά αναπτύσσονται οι οργανωµένες καρναβαλικές εκδηλώσεις, επεκτείνεται η µαζική συµµετοχή σε αυτές και ενθαρρύνεται η λαϊκή πρωτοβουλία». Η αλήθεια είναι ότι όσο και αν ψάξει κανείς για να δώσει µια ακριβή ηµεροµηνία έναρξης του πατρινού αυτού φαινοµένου, που καλά κρατεί τόσα χρόνια και εξακολουθεί να παραµένει ένα κοινωνικό και πολιτιστικό φαινόµενο άξιο λόγου, είναι σχεδόν αδύνατον. Το µόνο που µπορούµε να επαληθεύσουµε µέσα από την ιστορική αναδροµή του βιβλίου του Ν. Ε. Πολίτη [1] είναι ότι η κάθε δεκαετία του πατρινού καρναβαλιού έδωσε το δικό της στίγµα και δεν έχει κανένα νόηµα να µπούµε στην διαδικασία διατύπωσης ή σύγκρισης κάθε µεµονωµένης χρονολογικά δεκαετίας, γιατί πολύ απλά το φαινόµενο του πατρινού καρναβαλιού από µόνο του είναι µια έκφραση του κοινωνικού, πολιτικού και πολιτιστικού γίγνεσθαι χωρίς χρόνο αφετηρίας αφού διαρκώς τα γεγονότα εξελίσσονται. Αξίζει να σηµειωθεί, ότι από τα τέλη του 19 ου αιώνα, το λιµάνι της Πάτρας και η γεωγραφική της θέση, την µετατρέπουν σταδιακά σε Πύλη της ύσης και λαµπρό εµπορικό κέντρο. Ειδικά λόγω του σταφιδεµπορίου συνδέεται πολιτισµικά µε κοινότητες της δύσης [2] και δέχεται ευνόητες επιρροές από κοινωνικά ρεύµατα που επηρεάζουν την κοινωνική ζωή των κατοίκων της και τον τρόπο ψυχαγωγίας τους στο πατρινό καρναβάλι. Όλες αυτές οι πολιτιστικές και κοινωνικές επιρροές από την ύση καθώς και η µετανάστευση στην Πάτρα πολλών εθνικοτήτων αλλά και Ελλήνων από άλλες πόλεις της Ελλάδας και κυρίως Ελλήνων των Ιονίων Νήσων παίζουν καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτιστική ταυτότητα της Γυναίκας της Πάτρας. - 3 -
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Σύντοµη ιστορική αναδροµή του κοινωνικό-πολιτιστικού ρόλου της Πατρινής µέσα από το Καρναβάλι από τα τέλη του 19 ου αιώνα έως σήµερα. Ανατρέχοντας σε µια γρήγορη ιστορική αναδροµή στο Πατρινό καρναβάλι έως σήµερα, θα δούµε ότι η Πατρινή έχει παίξει και συνεχίζει να παίζει πολύ σηµαντικό ρόλο στον θεσµό του Πατρινού Καρναβαλιού. Συναντάµε την γυναίκα της Πάτρας από την αρχή του 20 ου αιώνα και µετά µέσα από τα καρναβαλικά και παραδοσιακά έθιµα σε ρόλο πρωταγωνιστή, για την εποχή εκείνη, που ο κοινωνικός της ρόλος ήταν ακόµα αρκετά συντηρητικός και περιορισµένος. Όπως θα δούµε παρακάτω το καρναβάλι ήταν ένα κοινωνικό φαινόµενο το οποίο ενήργησε θετικά στο να ανατρέψει συντηρητικά κλισέ και ταµπού για την γυναίκα. Το καρναβάλι της Πάτρας έδωσε την αφορµή στην κάθε Πατρινή να κάνει δειλά την δική της προσωπική κοινωνικοπολιτιστική επανάσταση µε αφορµή το καρναβάλι τα ήθη και τα έθιµά του. Έτσι, η γυναίκα της Πάτρας, ασπάστηκε πιο γρήγορα την µόδα της εποχής και έραψε την φούστα της πιο πάνω από το γόνατο, κάπνιζε µακριές πίπες µε άρωµα γιασεµιού στις αριστοκρατικές σάλες ιδιωτικών χορών γνωστών σταφιδεµπόρων της εποχής, πλούτιζε την πνευµατική της περιουσία µέσα από µαθήµατα χορού και την συµµετοχή της σε καρναβαλικές θεατρικές παραστάσεις, άρχισε να εµπλέκεται ενεργά στα πρώτα κοµιτάτα του 20 ου αιώνα, σε οργανωτικές επιτροπές µε σκοπό την οργάνωση καρναβαλικών εκδηλώσεων, µαθαίνει να απελευθερώνει διακριτικά τον ερωτισµό της κάτω από µια µαύρη µάσκα στον ξακουστό χορό των «µπουρµπουλιών» και να αντιτίθεται απέναντι σε µια Εκκλησία που τον 19 ο και 20 ο αιώνα ήθελε την γυναίκα να παραπαίει στην ακολασία λόγω του καρναβαλιού καθώς µάθαινε να «βγαίνει έξω από το σπίτι και την οικογένεια» όπου εκεί και µόνο «ανήκει». Το 1954, ο αρχιµανδρίτης Αυγουστίνος Καντιώτης περιγράφει τις καρναβαλικές γιορτές σαν «ρωµαϊκά όργια και ότι όλοι οι κάτοικοι Πατρών ανεξαιρέτου φύλου πρέπει να περιµένουν την εκδήλωση της Θείας Οργής» [1]. Όπως αναφέρει ο Κ. Μάγνης [2] «το Πατρινό Καρναβάλι ούτε την οικογένεια ως θεσµό διάβρωσε, ούτε ακόλαστους κατοίκους παρασκεύασε, ούτε τις σχέσεις των ανθρώπων µε την Εκκλησία κατέλυσε. Αντιθέτως, λειτούργησε σαν θετικός καταλύτης για την σύσφιγξη των ανθρωπίνων σχέσεων, για την απελευθέρωση µιας ενδιαφέρουσας δηµιουργικότητας, ακόµα και την αναγνώριση του ανθρώπου, - 4 -
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ ανεξαρτήτως φύλου να αναλαµβάνει ευθύνη και να απολαµβάνει δικαιωµάτων µέσα στα όρια µιας κοινότητας, τουτέστιν µιας συντροφιάς.» Τον 20 ο αιώνα το Πατρινό καρναβάλι οργανώνεται πιο συστηµατικά και εµπλουτίζεται µε νέες ιδέες και εκδηλώσεις, πρωταγωνιστώντας στον θεσµό πρόσωπα και οµάδες από όλες τις κοινωνικές τάξεις ανεξαιρέτως φύλου. Έτσι, αρχίζει να δηµιουργεί «παράδοση» και γίνεται το Καρναβάλι «κοινωνικός θεσµός» όπως το χαρακτηρίζει ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος [1]. Ο 21 ος αιώνας βρίσκει το Πατρινό Καρναβάλι και την νεολαία της Πάτρας ενεργή όσο ποτέ, συνεισφέρει σε ιδέες, κέφι και ζωντάνια προσπαθώντας να παρουσιάσει και να συµµετάσχει σε εκδηλώσεις και θέαµα στο πνεύµα που προστάζει η εποχή µας αναβιώνοντας τα ήθη και τα έθιµα µιας µακρόχρονης παράδοσης που καλά κρατεί τόσα χρόνια στην Πάτρα. Εικ. 1: Καρναβάλι Μικρών (αϖό το αρχείο της Μ. Ηλιοϖούλου) Ο 21 ος αιώνας βρίσκει τις γυναίκες της Πάτρας εµφανώς απελευθερωµένες από ταµπού και προκαταλήψεις περασµένων δεκαετιών. Είναι ενεργά µέλη και Πρόεδροι σε Καρναβαλικές επιτροπές, Σωµατεία, Συλλόγους και τοπικούς ηµόσιους Φορείς καθώς και εθελόντριες του θεσµού. Η γυναίκα-µητέρα Πατρινή, µαθαίνει σήµερα στα µικρά παιδιά της να «καρναβαλίζονται» µέσα από τον θεσµό της παρέλασης «Το Καρναβάλι των Μικρών», όπου χιλιάδες Πατρινιές µητέρες παίρνουν τα παιδιά τους από το χέρι και οργώνουν τους δρόµους της Πάτρας κάθε χρόνο, χορεύοντας και τραγουδώντας µετατρέποντας τον θεσµό σε ένα µεγάλο λαϊκό πανηγύρι γέλιου και χαράς που µαθαίνεται µέσα από την Πατρινή οικογένεια και περνάει από γενιά σε γενιά, χωρίς διακρίσεις οποιουδήποτε είδους, αναδεικνύοντας το σε σηµαντικό πολιτιστικό και τουριστικό θεσµό όχι µόνο για τον Νοµό Αχαΐας και την Πάτρα αλλά για ολόκληρη την χώρα. - 5 -
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Μόδα, ευρωπαϊκά µοτίβα και καρναβαλική µεταµφίεση Ας εξετάσουµε όµως, πιο διεξοδικά στοιχεία του πατρινού καρναβαλιού που αντικατοπτρίζουν την πολιτιστική ταυτότητα της Πατρινής. Ένα τέτοιο στοιχείο που πηγάζει έντονα µέσα από την δευτερογενή έρευνα της µελέτης αυτής, είναι η ενδυµασία και η καρναβαλική µεταµφίεση της Πατρινής. Σύµφωνα µε τον ιστορικό Ν. Ε. Πολίτη, «η χειραφέτηση και η εξέλιξη των γυναικών της Πάτρας δεν ήταν ραγδαία, έγινε όµως µε βήµατα αργά αλλά σταθερά» [1] και ξεκίνησε έντονα µέσα από το Πατρινό Καρναβάλι µε τις µεταµφιέσεις του αλλά και τη µόδα που πρόσταζε η εκάστοτε εποχή. Στα τέλη του 19 ου αιώνα είναι εµφανή σε ποιο βαθµό αναπτύσσεται η πολιτιστική επίδραση στους κατοίκους της Πάτρας, και αυτό εξαρτάται από την οικονοµική ανάπτυξη της. «Τα δάνεια από τα ευρωπαϊκά µοτίβα και µοντέλα γίνονται εµφανή τόσο στα µουσικά ακούσµατα όσο και στον τύπο των διασκεδάσεων, τους χορούς και την αµφίεση. Το Πατρινό Καρναβάλι άρα και πολλές οικογένειες εξαρτώνται «ακόµα και από την τιµή της σταφίδας: καλή τιµή, καλή χρονιά, καλή διασκέδαση. Και το ανάποδο» [2]. Οι επιρροές από την Ευρώπη δεν επηρεάζουν µόνο την Αθήνα αλλά και την Πάτρα και έτσι διαπιστώνουµε ότι ιδιαίτερα από τον 19 ο αιώνα και µετά οι Πατρινιές δεν υστερούσαν σε τίποτα από τις Αθηναίες. «Ίσως µάλιστα και να υπερτερούσαν σε ορισµένα σηµεία» [1]. Η έντονη κοινωνική συναναστροφή λόγω του λιµανιού, η µετανάστευση Ελλήνων και ξένων εθνικοτήτων στην Πάτρα, οι κοινωνικές συναναστροφές της Πατρινής µε άλλες Ελληνίδες και κυρίες ξένων εθνικοτήτων, τους έδιναν έναν «αέρα» πολιτισµού, κάτι το απροσδιόριστο, που τις έκανε να ξεχωρίζουν» [1]. Όπως έντονα, διαφαίνεται µέσα από την βιβλιογραφία οι Πατρινές παρακολουθούσαν την µόδα και φρόντιζαν την κοµψότητα τους. Φόραγαν εντυπωσιακά φορέµατα και δεν ήταν λίγες αυτές που λόγω της ιδιαίτερης οικονοµικής κατάστασης τους, έφταναν και στην υπερβολή. Τέλη του 19 ο αιώνα έντονο στοιχείο προτίµησης στην ενδυµασία των γυναικών της Πάτρας υπήρξε το γυναικείο καπέλο, το οποίο θεωρούνταν αναγκαίο συµπλήρωµα για κάθε φόρεµα περιπάτου ή βραδινής τουαλέτας. Τόσο απαραίτητο το έκρινε η µόδα της εποχής που η Πατρινή για την ολοκλήρωση της εικόνας της, ήταν σχεδόν αδιανόητο να εµφανιζόταν στο δρόµο, στην εκκλησία, ή στο θέατρο χωρίς το καπέλο της [1]. - 6 -
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ Αξίζει να σηµειωθεί, ότι το 1912, ο ιευθυντής Αστυνοµίας Αθηνών Ζυµβρακάκης, αναγκάστηκε να απαγορεύσει µε αστυνοµική διάταξη στις γυναίκες να φορούν καπέλα µεγάλα σε όγκο σε θέατρα, σε τραµ και σε δηµόσιες συγκεντρώσεις διότι είχαν καταγραφεί διάφορα άτυχα περιστατικά. Η απαγόρευση των µεγάλων και ψηλών καπέλων για τις γυναίκες άλλαξε και την µόδα της εποχής του 20 ου αιώνα που στράφηκε στα µικρά καπέλα [1]. Όσον αφορά την καρναβαλική µεταµφίεση των γυναικών της Πάτρας, η βιβλιογραφία δεν βοηθά στο να καθορίσουµε από πότε άρχισαν να µεταµφιέζονται οι γυναίκες. Το καρναβάλι όµως του 1920 ξεχωρίζει και για άλλη µια κοινωνική επανάσταση που επιτακτικά πρόσταζε η νέα µόδα. Οι Πατρινές ασπάζονται για πρώτη φορά στο ντύσιµο τους το βαθύ ντεκολτέ. Οι καρναβαλικές τουαλέτες χορού που φόραγαν για την εποχή τους θεωρηθήκαν σκανδαλωδώς αποκαλυπτικές καθώς άφηναν ακάλυπτες τις ωµοπλάτες και το µήκος του φορέµατός τους έφτανε ως το γόνατο. Η κοινωνική επανάσταση που πρόσταζε η µόδα θα συνεχιστεί και το 1926 αλλά και το 1927 καθώς το πατρινό καρναβάλι πάλι θα συνηγορήσει σε ένα ακόµα βήµα για την χειραφέτηση της Πατρινής. Το 1926 και ενώ η κυβέρνηση της Ελλάδας είναι στην δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου, η ηθοποιός Φωτεινή Λούη ερµηνεύει ένα σκέτς στην θεατρική επιθεώρηση «Μπαλαρίνα» σατιρίζοντας τον διωγµό της κοντής φούστας που πρόσταζε η δικτατορία της εποχής καθώς και την απαγόρευση της καρναβαλικής µάσκας [1]. Εικ. 2: ιαφήµιση για αϖοκριάτικες στολές, εφηµερίδα «ΝΕΟΛΟΓΟΣ» [3], το Α εξάµηνο του 1939. (αϖό το αρχείο του Μουσείου Τύϖου) - 7 -
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Το 1927, έρχεται στην Πάτρα ο χορός της µόδας, το τσάρλεστον, γνωρίζοντας µεγάλες δόξες στα πατρινά σαλόνια των αριστοκρατικών οικογενειών. Τα φορέµατα κονταίνουν πιο πολύ και εφαρµόζουν στους γοφούς. Όπως θα δούµε παρακάτω στην υποενότητα που ακολουθεί, ο χορός αυτός αλλά και άλλοι χοροί που εµφανιστήκαν στο πατρινό καρναβάλι, έφεραν µια κοινωνικό-πολιτιστική επανάσταση και αέρα αλλαγής στην νοοτροπία και την ψυχαγωγία των κατοίκων της Πάτρας αγγίζοντας ιδιαίτερα την νεολαία, παρόλο που σχεδόν όλος ο ελληνικός τύπος της εποχής αναφερόταν στα καρναβαλικά αυτά στοιχεία διασκέδασης ότι «προσβάλλουν τα δηµόσια ήθη»[1]. Χοροί, «Μπουρµπούλια», Βασίλισσες, Καλλιστεία και «Κρυµµένος Θησαυρός» Χοροί Οι Πατρινές εκτός από την µόδα, τις καρναβαλικές ενδυµασίες και τις δυτικοευρωπαϊκές επιρροές των ευρωπαϊκών µοντέλων και µοτίβων, ήταν, µε βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, από τις πιο χειραφετηµένες και προοδευτικές Ελληνίδες. Έτσι, έπαιρναν µέρος στο Πατρινό καρναβάλι και στις αποκριάτικες εκδηλώσεις «χωρίς ενδοιασµούς και προκαταλήψεις». Και όπως θα δούµε παρακάτω, ήταν ενεργός ο ρόλος τους στον ανθοπόλεµο, στον κουφετοπόλεµο, στις µασκαράτες, στους χορούς µεταµφιεσµένων, σε καλλιστεία, στο παιχνίδι του «Κρυµµένου Θησαυρού» αλλά και στον θεσµό της βασίλισσας του καρναβαλιού [1]. Αυτό το «κάτι» που έκανε την πραγµατική διαφορά στο καρναβάλι της Πάτρας ήταν η µαζική λαϊκή συµµετοχή στις αποκριάτικες εκδηλώσεις µε κυριότερη τον χορό. Οι καρναβαλικοί χοροί είτε ήταν οικογενειακοί, είτε δηµόσιοι, χοροί µεταµφιεσµένων, βραδινοί, απογευµατινοί, για παιδιά, για φιλανθρωπικούς σκοπούς, για επισήµους, σε θέατρα, σε ταβέρνες, σε κοσµικά κέντρα, σε πλατείες, η συµµετοχή του κόσµου ήταν πάντα εξαιρετικά εντυπωσιακή. - 8 -
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ Εικ. 3 : ιαφήµιση για τους καρναβαλικούς χορούς και την ϖαρέλαση, εφηµερίδα «ΝΕΟΛΟΓΟΣ» [3], το Α εξάµηνο του 1939 (27-1-1939), (αϖό το αρχείο του Μουσείου Τύϖου) Μέσα από τους χορούς διακρίνουµε, αρκετά έντονα θα λέγαµε, την κοινωνική τάξη που άνηκε η εκάστοτε Πατρινή οικογένεια. Έχουµε έτσι τους χορούς που καθρεπτίζουν την νοοτροπία και συµπεριφορές των κοινωνικά ανώτερων τάξεων και αντίστοιχα των λαϊκών στρωµάτων της κοινωνίας των Πατρών. ιαφαίνεται µέσα από τις βιβλιογραφικές πηγές, ότι σε χορούς όπως, οι επίσηµες χοροεσπερίδες της Φιλαρµονικής Εταιρείας, της Στρατιωτικής Λέσχης ή της Ένωσης Συντακτών, ξεχωρίζει η «καλή κοινωνία» των Πατρών. Στις επίσηµες χοροεσπερίδες, πρωτοστατούσαν οι πλούσιοι έµποροι, οι γόνοι παλαιών οικογενειών, επιστήµονες και ανώτεροι κρατικοί υπάλληλοι. Ήταν αυτή η κοινωνική τάξη που συνέβαλε αποφασιστικά στη διαµόρφωση του Πατρινού Καρναβαλιού. Οι Πατρινές επιδείκνυαν σε αυτές τις χοροεσπερίδες «τις τουαλέτες που έραβαν και τα µπιζού που αγόραζαν» [1]. Οι Πατρινές των πιο λαϊκών στρωµάτων συµµετείχαν σε χορούς µεταµφιεσµένων βγαίνοντας τα απογεύµατα παρέα µε άντρες και γυναίκες σε µεγάλες οµάδες και βαµµένοι µε «φούµο» ή φορώντας µάσκα για να µην γνωρίζονται. Έτρεχαν στους δρόµους και τις γειτονιές πειράζοντας γνωστούς και άγνωστους µε «ελευθεριότητα αδιανόητη υπό άλλες συνθήκες» [1]. Οι χοροί της αστικής και της λαϊκής τάξης του - 9 -
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ πατρινού καρναβαλιού έδωσαν την έµπνευση σε ποιητές, λογοτέχνες, τραγουδοποιούς, ζωγράφους και σε άλλους ανθρώπους της τέχνης και των γραµµάτων να προσφέρουν σύµβολα, εικόνες, λογοτεχνικά κείµενα, ποίηση, πολιτική σάτιρα και αποκριάτικα ρητά που ακόµα και σήµερα έχουν παραµείνει αναλλοίωτα στο χρόνο και κρατούν την λαϊκή Πατρινή πολιτισµική παράδοση ζωντανή. Εικ. 4: Καρναβαλικοί χοροί τον 20 ο αιώνα (αϖό το αρχείο της Μαρίας Ηλιοϖούλου) Το 1914 ξεκίνησαν να µπαίνουν στην ζωή των γυναικών της Πάτρας τα χοροδιδασκαλεία καθώς χρόνο µε τον χρόνο οι δυτικοευρωπαϊκές επιρροές ακόµα και στα είδη χορού πλήθαιναν. Οι γυναίκες της Πάτρας ήθελαν να µάθουν ταγκό, τσάρλεστον, φόξ τρότ, λάµπεθ γουώκ και ροκ εν ρολ. Την δεκαετία του 50 τόση ήταν η πληθώρα των καρναβαλικών χορών που τα σωµατεία συναγωνίζονταν ποιο θα εξασφαλίσει την καλύτερη αίθουσα. Η καρναβαλική «χοροµανία» που επικράτησε τον 20ο αιώνα δηµιούργησε νέα κέντρα διασκέδασης και οι ταβέρνες εκσυγχρονίστηκαν [1]. Μπουρµπούλια Πρωταρχικό παράδειγµα όµως, όπου η Πάτρα κρατάει τα σκήπτρα του αποκλειστικού καρναβαλικού εθίµου στην Ελλάδα και διεθνώς και όπου η Πατρινή ήταν και είναι η πρωταγωνίστρια, ακόµα και στις µέρες µας, είναι ο χορός των «Μπουρµπουλιών». Η χρονολογία κατά την οποία ξεκίνησε η πραγµατοποίηση της συγκεκριµένης εκδήλωσης παραµένει άγνωστη, αλλά τοποθετείται µετά το 1872 [4]. Τα «Μπουρµπούλια» έγραψαν και γράφουν τη δική τους ιστορία στο πατρινό καρναβάλι καθρεπτίζοντας καθαρά την κοινωνικό-πολιτιστική ταυτότητα της - 10 -
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ γυναίκας της Πάτρας. Εάν σκεφθεί κανείς ότι το παραδοσιακό αυτό έθιµο τοποθετείται µετά το 1872, σε εποχές δηλαδή, που οι σχέσεις των δυο φύλλων ήταν υπό αυστηρή επιτήρηση τα «Μπουρµπούλια» ήταν µια «ετήσια απόδραση και τόπος πραγµατικών αλλά και φανταστικών ερωτικών περιπετειών για τις γυναίκες εκείνης της εποχής» [5]. Εικ. 5: ιαφήµιση για το Μϖουρµϖούλι, εφηµερίδα «ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ» [6], 14 Φλεβάρη 1976 (αϖό το αρχείο του Μουσείου Τύϖου) Ο χορός του «Μπουρµπουλιού» δεν ήταν άλλο παρά απογευµατινοί χοροί στους οποίους οι Πατρινές προσέρχονταν ελεύθερα, χωρίς εισιτήριο και χωρίς συνοδό αλλά µε µαύρο φαρδύ και µακρύ ντόµινο και µάσκα ώστε να µην αναγνωρίζονται και είχαν την πρωτοβουλία στην εκλογή καβαλιέρου στο χορό. Η ώρα πραγµατοποίησής τους, παρείχε την δυνατότητα στις γυναίκες να µπορούν να απουσιάζουν από το σπίτι, από νωρίς, µε διάφορα προσχήµατα για να συναντηθούν µε τις φίλες τους [7]. Ήταν και είναι ο χορός όπου ανθούν το φλερτ αλλά και οι απαραίτητες φάρσες µεταξύ γυναικών και ανδρών καθώς κρύβει ο καθένας την προσωπική του ταυτότητα κάτω από τα µαύρα ρούχα. «Αρσενικά στις επάλξεις, έτοιµα να παρασυρθούν στη δίνη ενός θηλυκόκοσµου κρυµµένου σε µαύρα ντόµινο και µαύρες µάσκες». Για τις κυρίες και τους κυρίους στις πύλες του ηµοτικού Θεάτρου Απόλλων όπου και διεξαγόταν ο χορός, ώρα 9 µ.µ. «οι ταυτότητες κρυφές, το µυστήριο στο απόγειο. Κυρίες άρξατε οι καβαλιέροι προσδοκούν» [8], [9]. Ένα έθιµο, ιδιαίτερα εκκεντρικό για τις εποχές εκείνες, προκαλούσε µόνο και µόνο µε την φιλοσοφία του. Κέντριζε όλες τις κοινωνικές τάξεις να συµµετάσχουν - 11 -
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ανεξαιρέτως ηλικίας, φύλλου και εθνικότητας, χωρίς καµιά απολύτως διάκριση, προκαλώντας έντονα την δυσανασχέτηση της Εκκλησίας, η οποία µέσα από διάφορα εκκλησιαστικά έντυπα έγραφε τις «µεγαλύτερες τερατολογίες» όπως «Σ ένα «Μπουρµπούλι» µια γυναίκα πήγε γυµνή κάτω από το ντόµινο» [10]. Σήµερα, η Εκκλησία κρατά διακριτική στάση απέναντι στον θεσµό του καρναβαλιού και του συγκεκριµένου πατρινού καρναβαλικού εθίµου προκειµένου να µη προκαλούνται κοινωνικές εντάσεις. «Σε θεωρητικό επίπεδο, εκτιµάται ότι η ελευθερία της βουλήσεως ας καθορίσει το αν θα συµµετάσχει κανείς στο καρναβάλι και τα έθιµα του και ως που θα φθάσει» [2]. Σήµερα, οι γυναίκες της Πάτρας αλλά και από όλη την Ελλάδα εξακολουθούν να συµµετέχουν κάθε χρόνο στον καθιερωµένο χορό των «Μπουρµπουλιών» καθώς ακόµη συγκινούν και αποτελούν σηµείο αναφοράς µε το µυστήριο και τη µαγεία τους για διασκέδαση και τη συνέχιση παράδοσης χρόνων [11]. Ο χορός των «Μπουρµπουλιών» έδωσε έµπνευση για την δηµιουργία τραγουδιών, αλλά και ιδέες σε ανθρώπους της τέχνης για να εµπνευστούν θεατρικά δρώµενα και άλλου είδους καρναβαλικές εκδηλώσεις σατιρίζοντας φάρσες και καταστάσεις που γίνονταν στις σάλες που φιλοξενούσαν τον χορό [12],[13]. Ο Θεσµός της «Βασίλισσας του Καρναβαλιού» Τα καρναβαλικά έθιµα αναδεικνύουν και άλλες σηµαντικές παραµέτρους για την γυναικεία υπόσταση στην τοπική κοινωνία των Πατρών [14]. υο έθιµα που έχουν πάλι πρωταγωνιστή την γυναίκα είναι ο θεσµός της «Βασίλισσας του Καρναβαλιού» ο οποίος ξεκίνησε το 1951 καθώς και τα «Πατρινά καλλιστεία» για την ανάδειξη της ωραιότερης Πατρινής. Και για τους δυο αυτούς θεσµούς του πατρινού καρναβαλιού, οι Πατρινές καλλονές δήλωναν µε ζήλο συµµετοχή για λίγες µέρες κοινωνικής προβολής και δηµοσιότητας. Εξετάζοντας πρώτα τον θεσµό της βασίλισσας του Καρναβαλιού, διαπιστώνουµε ότι από το 1939 και µετά, η βασίλισσα του καρναβαλιού ήταν Πατρινή στην καταγωγή. Τα προηγούµενα χρόνια, προφανώς για λόγους εύγλωττους για τα συντηρητικά ελληνικά ακόµα δεδοµένα, η χειραφέτηση της Ελληνίδας δεν είχε φτάσει στο σηµείο που να µπορεί να εκπροσωπήσει τέτοιου είδους διαγωνισµούς και να απολαύσει την κοινωνική προβολή καθώς ο ρόλος της περιοριζόταν στην οικογένεια και στο µεγάλωµα των παιδιών. Για τούτο το λόγο, τον ρόλο της βασίλισσας τον - 12 -
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ αναλάµβαναν ηθοποιοί του θεάτρου ή ξενόφερτες χορεύτριες των καφέ σαντάν ή αλλιώς καφενείων - είδος κέντρων διασκεδάσεων τις εποχής του 19 ου µε αρχές 20 ου αιώνα [16]. Η πρώτη Πατρινή βασίλισσα του θεσµού ήταν η κα Τασία Λούτα, η οποία, σύµφωνα µε τις αναφορές του ιστορικού Ν. Ε. Πολίτη, παρουσιάστηκε µε πολυτελή συνοδεία από τις «Κυρίες της τιµής» πάνω σε άνθινο άρµα, «Αυλικούς» άντρες µε τις ανάλογες στολές, πέντε ιππείς, σαλπιγκτές, τυµπανιστές και φρουρούς που ακολουθούσαν το άρµα πάνω σε άµαξες. Η εικόνα ήταν εντυπωσιακή έως µαγευτική [1]. Η κοινωνική προβολή της βασίλισσας ήταν ιδιαίτερα µεγάλη και αρκετά ικανοποιητική για την προσωπική προβολή του εκάστοτε κοριτσιού που έχαιρε τον τίτλο. Μπορεί να υπήρχαν χρονιές που έβρεχε ή έκανε αρκετό κρύο πάνω στο άρµα, παρόλα ταύτα, «έµενε ικανοποιηµένη όµως, επειδή µε τα µειδιάµατα που αφειδώλευτα σκορπούσε, εισέπραττε τα χειροκροτήµατα του πλήθους και το θαυµασµό των ωραιοπαθών» [1]. Είναι σηµαντικό να αναφέρουµε εδώ, ότι στα χρόνια της δικτατορίας απαγορευόταν η ελεύθερη καρναβαλική σάτιρα. Έτσι, ο ρόλος της Βασίλισσας του Καρναβαλιού είχε ανατεθεί τότε σε γνωστές καλλονές της χώρας και όχι σε Πατρινές, όπως το 1969 στη σταρ - Ελλάς και το 1973 στη µις - Ελλάς. Ο θεσµός της βασίλισσας του πατρινού καρναβαλιού εξακολουθεί να υπάρχει και στις µέρες µας, όπου κάθε χρόνο µέσω της διαδικασίας διαγωνισµού και συνεντεύξεως από ειδική επιτροπή της ηµοτικής Επιχείρησης Πολιτιστικής Ανάπτυξης Πάτρας, ψηφίζεται η Πατρινή βασίλισσα του καρναβαλιού (.Ε.Π.Α.Π.) [17]. Καλλιστεία Η δηµοσιότητα όµως που απολάµβανε και περίµενε κάθε χρόνο η κάθε νεαρή Πατρινή, δεν ήταν µόνο µέσα από τον θεσµό της βασίλισσας του καρναβαλιού αλλά και µέσα από τον θεσµό των καλλιστείων. Ο θεσµός αυτός ξεκίνησε πρώτα µε την µορφή χορού που παρέθετε η Ένωση Συντακτών κάθε χρόνο στο καρναβάλι. Κάθε χρόνο, µια όµορφη νέα Πατρινή προσµονούσε να εκλεγεί «Βασίλισσα του χορού». Στην συνέχεια, ο χορός αυτός πήρε την µορφή καλλιστείων, όπου το 1930 στο θέατρο «Πάνθεον» δήλωσαν συµµετοχή επτά Πατρινές καλλονές για τον τίτλο της «Μις Πάτραι». Με ψήφους εννιά έναντι τριών η Επιτροπή των καλλιστείων ξεχώρισε για τον τίτλο την Πατρινή Ευγενία Αγγελή [1],[18]. - 13 -
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Ο «Κρυµµένος Θησαυρός» Το καρναβαλικό έθιµο όµως, που έδωσε τα υψηλοτέρα νούµερα µαζικής συµµετοχής και αυτό συµβαίνει από το 1966 που ξεκίνησε έως σήµερα, είναι το θρυλικό παιχνίδι του «Κρυµµένου Θησαυρού». Το έθιµο αυτό υπήρξε καθοριστικό στην επιβίωση του Πατρινού καρναβαλιού καθώς µάζεψε όλη την νεολαία στην «καρδιά του» όχι µόνο από άποψης µαζικής συµµετοχής αλλά και από άποψη πολιτιστικής ποιότητας και καλαισθησίας. Σύµφωνα µε τον Κ. Μάγνη, ο «Κρυµµένος Θησαυρός» από «ρεύµα µεταµορφώθηκε σε κύµα, σε πραγµατικό τσουνάµι θα λέγαµε, δεχόµενος στις τάξεις του µια εισροή νεολαίας µε όρους γεωµετρικής προόδου» [2]. Στις αρχές του 80, στο παιχνίδι πήραν µέρος δυο χιλιάδες άτοµα και σήµερα το παιχνίδι αγγίζει την συµµετοχή πενήντα χιλιάδων ανθρώπων ετησίως. Οι γυναίκες της Πάτρας είχαν και έχουν κύριο ρόλο στο παιχνίδι του «Κρυµµένου Θησαυρού» ανάλογα κάθε φορά µε τους όρους που βάζει η επιτροπή του παιχνιδιού. Έτσι π.χ. στο πρώτο παιχνίδι του 1966 ένας από τους βασικούς όρους ήταν να µετέχουν στο πλήρωµα κάθε αυτοκινήτου δυο γυναίκες ντυµένες η µια µε µαύρο ντόµινο και η άλλη µε µαγιό µπικίνι και να ψάξουν για αντικείµενα σύµφωνα µε τις οδηγίες που θα λάµβαναν µέσω του ραδιοφώνου για τον κρυµµένο θησαυρό. Το παιχνίδι του «Κρυµµένου θησαυρού», είναι στην πραγµατικότητα ένα κοινωνικό φαινόµενο που φέρνει τους ανθρώπους κοντά από τα παλιά χρόνια έως σήµερα, καθιερώνοντας το σε έθιµο σταθµό για το Πατρινό Καρναβάλι όπου µέσω µια σειράς ερωτήσεων, γρίφων και δραστηριοτήτων, καταλήγει να είναι µια «σπαζοκεφαλιά» για τους διαγωνιζόµενους δηµιουργώντας πολύ γέλιο, κέφι και ζωντάνια. - 14 -
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ Case study: «Μορφωτικός Σύλλογος Ελληνίδων Κυριών Πατρών» Σύντοµο ιστορικό του «Μορφωτικού Συλλόγου Ελληνίδων Κυριών Πατρών» Ο Μορφωτικός Σύλλογος Ελληνίδων Κυρίων Πατρών ιδρύθηκε µε σκοπό την γενική, κοινωνική, επαγγελµατική µόρφωση της γυναίκας, την απόκτηση συνείδησης των δικαιωµάτων και των καθηκόντων της, καθώς και την προστασία και ορθή ψυχαγωγία του εργαζοµένου κοριτσιού αλλά και της εργαζόµενης γυναίκας. Όλες αυτές τις δεκαετίες ύπαρξης του Συλλόγου χιλιάδες γυναίκες έχουν καθίσει στα εκπαιδευτικά του «θρανία» παρακολουθώντας µαθήµατα ζωγραφικής, κοπτικής, ραπτικής, κεντήµατος, γυµναστικής και ζωγραφικής βελόνας. Ιδρύτρια και πρώτη πρόεδρος του Συλλόγου από το 1931 έως το 1962 ήταν η Λαµπρινή Σόφη στην οποία η Πάτρα οφείλει πολλά. Σήµερα η πρόεδρος του Συλλόγου είναι η Πηνελόπη Κρέτση-Λεοντσίνη. Ο Σύλλογος πλέον απαριθµεί 180 µέλη και διοικείται από 12µελές συµβούλιο. Είναι µέλος του Εθνικού Συµβουλίου Ελληνίδων, της Οµοσπονδίας Γυναικείων Σωµατείων και της General Federation of Women Club. Η δράση του Συλλόγου έχει βραβευτεί πολλές φορές µε πιο χαρακτηριστικές αυτές από την Ακαδηµία Αθηνών, το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, το ήµο Πατρέων και το Ροταριανό Όµιλο. Εικ. 6: Μέλη του Συλλόγου (αϖό του αρχείο Μορφωτικού Συλλόγου) Από τους σηµαντικότερους σταθµούς της πολυετούς δράσης του Συλλόγου είναι η ίδρυση νυχτερινού δηµοτικού σχολείου θηλαίων το 1933, στο οποίο φοίτησαν πλήθος κοριτσιών και αναλφάβητων γυναικών από τις οποίες 4,635 πήραν απολυτήριο - 15 -
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ δηµοτικού αναγνωρισµένο από το κράτος. Παράλληλα µε το νυχτερινό σχολείο ιδρύθηκαν επαγγελµατικά τµήµατα κοπτικής-ραπτικής και εργόχειρου. Το τµήµα συνεχίζει να λειτουργεί µέχρι σήµερα. Η κοινωνική προσφορά του Συλλόγου δρα ακόµη και σήµερα µέσα από πλειάδα δράσεων. Στην Πάτρα άρχισαν να δηµιουργούνται γυναικείες οργανώσεις µετά το 1920, µια εκ των οποίων ήταν και ο Μορφωτικός Σύλλογος Ελληνίδων Κυριών Πατρών µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και συνεπώς τα πάντα παρέχονται δωρεάν. Αναφορά στο κοινωνικό έργο του Συλλόγου Από τα πρώτα χρόνια ίδρυσης του ο Μορφωτικός Σύλλογος Κυριών Πατρών πρόσφερε και συνεχίζει να προσφέρει πολύ σηµαντικό κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο. Αποκορύφωµα της προσφοράς του Συλλόγου ήταν η βράβευση του από το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας τον εκέµβριο του 2005, µε Υπουργό τον κ. Νικήτα Κακλαµάνη. Το βραβείο παράλαβε η Πρόεδρος κα. Λεοντσίνη - Κρέτση Πηνελόπη. Ο Μορφωτικός Σύλλογος Κυρίων Πατρών συνέβαλε στον µορφωτικό τοµέα των γυναικών τις Πάτρας. Ίδρυσε το 1933 νυκτερινό δηµοτικό Σχολείο θηλαίων στο οποίο φοίτησαν πλήθος κοριτσιών και αναλφάβητων γυναικών εκ των οποίων 4,635 πήραν απολυτήριο αναγνωρισµένο από το κράτος. Ίδρυσε σχολές µε ξένες γλώσσες στην Πάτρα, µε πρώτη την Σχολή που δίδασκε τη Γαλλικά Γλώσσα (1937). Ακόµη κατά καιρούς δηµιουργούσε τµήµατα για παιδιά µε ειδικές ανάγκες, στα οποία γίνονταν µαθήµατα κοπτικής - ραπτικής, ελεύθερο σχέδιο και γραφοµηχανή [19]. Με σκοπό να βοηθήσει τους γονείς στο παιδαγωγικό τους έργο αλλά και κάθε άτοµο στη σωστή διαµόρφωση του ως µέλος της οικογένειας και του κοινωνικού συνόλου, ίδρυσε το 1974 Τµήµα Κοινωνικής Εργασίας µε την αρωγή του Σπουδαστηρίου Φιλοσοφίας του Πανεπιστηµίου Πατρών, της Αρσάκειου Παιδαγωγικής Ακαδηµίας [20] και των επιθεωρητών Μέσης και ηµοτικής Εκπαίδευσης. Είναι άξιο να σηµειωθεί ότι για πολλά χρόνια λειτουργούσε στο Σύλλογο Συµβουλευτικός Παιδοψυχολογικός Σταθµός υπό την ιεύθυνση του Καθηγητή Φιλοσοφίας Πανεπιστηµίου Πατρών Α. Κοσµόπουλου. Στον Μορφωτικό Σύλλογο λειτουργεί δανειστική βιβλιοθήκη, η οποία περιλαµβάνει πλήθος παιδαγωγικών βιβλίων στα οποία µπορεί κάθε γονιός να αναζητήσει και να αποκοµίσει πολύτιµες πληροφορίες µέσα από αυτά. - 16 -
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ Από τις απ αρχές της ίδρυσης του Συλλόγου λειτούργησε τµήµα διαλέξεων. Το βήµα των διαλέξεων το ετίµησαν λαµπροί οµιλητές απ όλη την Ελλάδα. Τα θέµατα που αναφέρονται αφορούν την οικογένεια, τις σχέσεις των συζύγων αλλά και στην ανατροφή των παιδιών κ.α. Η διάρκεια της εισήγησης είναι γύρω στα 40 λεπτά και έπειτα γίνεται συζήτηση πάνω στο θέµα που θα αναπτυχθεί. Τα τελευταία χρόνια οι διαλέξεις γίνονται 2 φορές το µήνα. Θέλοντας να βοηθήσει την εργαζόµενη γυναίκα, διοργανώνει το 1940 ορεινή κατασκήνωση, µε σκοπό να τονώσει το ηθικό και να αναβαθµίσει τον κοινωνικό ρόλο της. Τα επόµενα χρόνια σηµαντική οικονοµική βοήθεια δέχεται ο Μορφωτικός Σύλλογος από τους Βιοµήχανους της Πάτρας και την Αεροπορική ιοίκηση Αράξου. Μετά από µερικά χρόνια ο Σύλλογος αποκτά δικό του οίκηµα για την κατασκήνωση, στη θέση Τσαπουρνιά-Μίχα. Με την οικονοµική βοήθεια του κράτους, του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, τον Σύνδεσµον Ελληνίδων Κυριών της Φιλαδέλφειας των Η.Π.Α. και διαφόρων δωρεών από ιδιώτες έγιναν πολλές προσθήκες και βελτιώσεις στις εγκαταστάσεις. Μέχρι το 2001 φιλοξενούσε 200 παιδιά σε δύο περιόδους 22 ηµερών. Η λειτουργία διεκόπει λόγω οικονοµικών δυσχερειών. Εικ. 7: Κατασκήνωση Τσαϖουρνιά Μίχα (αϖό το αρχείο Μορφωτικό Σύλλογο) Εικ. 8: ιαφήµιση Παιδικής Παράστασης του Μορφωτικού Συλλόγου Κυριών Πατρών, εφηµερίδα «ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ» [6], Α εξάµηνο 1955 (αϖό το αρχείο του Μουσείου Τύϖου) - 17 -
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΡΑ ΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Σηµαντική είναι η προσφορά της τότε προέδρου Λαµπρινής Σόφη (επί κατοχής), η οποία εξασφάλιζε τρόφιµα για παιδικά συσσίτια. Τα χρήµατα που µαζευτήκαν για να βοηθήσουν τα συσσίτια εξοικονοµήθηκαν κατά κύριο λόγο από τα κέρδη εργαστηρίων στα οποία κατασκευάζονταν σχοινένια παπούτσια και υφαίνονταν αλατζάδες µε εθελοντική εργασία κοριτσιών του τµήµατος. Επιπλέον, την συµµέτοχη του συλλόγου µπορεί κανείς να την εντοπίσει µέσω του εράνου βοήθειας που πραγµατοποίησε για τους Κυπρίους το 1974, αµέσως µετά την Τουρκική εισβολή. Έφεραν στην Πάτρα 50 Κυπριόπουλα, τα οποία φιλοξενήθηκαν σε σπίτια των µελών του Μορφωτικού Συλλόγου για ένα χρόνο και συνέχισε µε την υιοθεσία 10 από αυτά. Στις αρχές τις δεκαετίας του 1990 ήρθαν µετανάστες στην Ελλάδα από την Αλβανία. Ο Μορφωτικός Σύλλογος ευαισθητοποιήθηκε και σε αυτό το θέµα δηµιουργώντας σχολείο εκµάθησης της Ελληνική Γλώσσας και πολλά από τα παιδιά µεταναστών από την Αλβανία παρακολούθησαν τα µαθήµατα. Κατά την διάρκεια της λειτουργίας του, ο Σύλλογος διοργάνωνε διαφορά πολιτιστικά δρώµενα, τα έσοδα από τα οποία διατίθονταν σε διάφορα φιλανθρωπικά ιδρύµατα. Για παράδειγµα το 2004, ο Σύλλογος πραγµατοποίησε συναυλία στο Συνεδριακό και Πολιτιστικό Πανεπιστηµίου Πατρών µε την ονοµαστή χορωδία Τερψιχόρης Παπαστεφάνου, εκ των οποίων τα έσοδα διατέθηκαν για τις ανάγκες του Συλλόγου παιδιών µε καρκίνο «Φλόγα». ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Μορφωτικός Σύλλογος Ελληνίδων Κυριών Πατρών (Μ.Σ.Ε.Κ.Π.) Πηνελόπη Κρέτση-Λεοντσίνη, Πρόεδρος Μ.Σ.Ε.Κ.Π. (κύρια συνεντευξιαζόµενη) Στα πλαίσια της µελέτης για το κοινωνικό έργο του Μ.Σ.Ε.Κ.Π. πραγµατοποιήθηκε ένα πλήθος συζητήσεων και συνεντεύξεων µε µέλη του Συλλόγου. Πραγµατοποιήθηκε επίσης εκτενής συνέντευξη µε την πρόεδρο του Συλλόγου. Η συνέντευξη παρέχεται στο παράρτηµα καθώς επίσης και στο ψηφιακό υλικό του συνοπτικού οπτικού δίσκου. Η δηµιουργία του Συλλόγου ήταν αποτέλεσµα µιας ανάγκης να βοηθήσει την αναλφάβητη γυναίκα να συµµετάσχει στη στοιχειώδη εκπαίδευση, να δώσει τη - 18 -
INTERREG IIIA 2000-2006, ΕΛΛΑ Α-ΙΤΑΛΙΑ δυνατότητα στη γυναίκα για την εκµάθηση µιας τέχνης (κοπτική-ραπτική κεντητική) και µέσα από αυτά να την βοηθήσει να αποκατασταθεί επαγγελµατικά, να βοηθήσει ένα εργαζόµενο κορίτσι να απολαύσει µια περίοδο αναψυχής στη κατασκήνωση της Τσαπουρνιάς- Μίχα, να βοηθήσει τη γυναίκα να αντιληφθεί ότι έχει δικαιώµατα και να υποδείξει τρόπο διεκδίκησης τους ακόµη και σε µια εποχή µεσοπολέµου αλλά και αργότερα στη κατοχή, ο κόσµος της Πάτρας υπόφερε από φτώχεια και ανέχεια να βοηθήσει για την διατροφή του(συσσίτια)και τελευταίο η φιλανθρωπική προσφορά. Από τις αρχές του 20 ου αιώνα τα φεµινιστικά κινήµατα έφεραν αλλαγές στη θέση της γυναίκας µέσα στην κοινωνία, επηρεάζοντας έτσι τόσο το κοινωνικό της χαρακτήρα όσο και τον οικονοµικό της. Οι ανακατατάξεις εξασφάλισαν στην γυναίκα το δικαίωµα να σπουδάσει στα ανώτατα ιδρύµατα και να εξασφαλίσει την επαγγελµατική της καταξίωση, κάτι που δεν ίσχυε στο παρελθόν. Η γυναίκα της Πάτρας είχε επιρροές από το εξωτερικό λόγω του µεγάλου εµπορικού λιµανιού, βοηθώντας την ν αναπτύξει το πνεύµα της στην παιδεία και την κουλτούρα της, µεταφέροντας το µέσα και από το Καρναβάλι. Εικ. 9: Μαθήµατα κοϖτικής-ραϖτικής (αϖό το αρχείο του Μορφωτικού Συλλόγου) Ο Μ.Σ. βοηθά στην πνευµατική ανάπτυξη της γυναίκα της Πάτρας µε διάφορες διαλέξεις µε θέµατα που αφορούν την οικογένεια, µητέρα, σχέσεις γονέων µε παιδιά κ.α. Αξίζει να σηµειωθεί ότι για πολλά χρόνια λειτουργούσε στο Σύλλογο Συµβουλευτικός Παιδοψυχολογίας Σταθµός υπό την διεύθυνση του Καθηγητή Φιλοσοφίας Πανεπιστηµίου Πατρών Α. Κοσµόπουλου. Ακόµη, συµµετέχοντας σαν µέλος στον Μ.Σ. µπορεί κανείς να µάθει και να συµµετέχει σε διάφορες δραστηριότητες όπως κοπτική-ραπτική, κέντηµα µηχανής, - 19 -