ª ı ÓÔÓÙ applefi ÙÈ ÈÎÔÁ ÓÂÈÂ

ª ı ÓÔÓÙ applefi ÙÈ ÈÎÔÁ ÓÂÈ ÔÏÈÙÈÎ Î È Ú ÎÙÈÎ Ù appleôï ÌËÛË ÙÔ ÔÈÓˆÓÈÎÔ appleôîïâèûìô Û ÈÎÔÁ ÓÂÈ Ì ªÈÎÚ È È ÛÙËÓ ÚÒappleË ª ı ÓÔÓÙ applefi ÙÈ ÈÎÔÁ ÓÂÈ - Csalãadoktãol Tanulunk - Learning from Families ιακρατική Έκθεση Συγχρηµατοδοτήθηκε από το Home-Start International Χρηµατοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή

Μαθαίνοντας από τις Οικογένειες Πολιτικές και Πρακτικές Καταπολέµησης του Κοινωνικού Αποκλεισµού σε Οικογένειες µε Μικρά Παιδιά στην Ευρώπη ιακρατική Έκθεση ª ı ÓÔÓÙ applefi ÙÈ ÈÎÔÁ ÓÂÈÂ - Csalãadoktãol Tanulunk - Learning from Families εκέµβριος 2005

4

Πρώτη έκδοση στα Αγγλικά το 2005: Home-Start International Registered Charity 1076991 2nd Floor, 6 Market Place London W1W 8AF Τηλ.: +44 (0) 207 631 4358 info@home-start-int.org www.home-start-int.org ISBN-10: 0-9552289-0-5 ISBN-13:978-0-9552289-0-2 Home-Start International - 2005 Η πρώτη εκτύπωση έγινε στην Ελλάδα. Για περισσότερες πληροφορίες και ηλεκτρονικά αντίτυπα της ιακρατικής Έκθεσης και της Περίληψης της ιακρατικής Έκθεσης και των Εθνικών Εκθέσεων, απευθυνθείτε στους: www.home-start-int.org www.home-start.org.uk www.otthonsegitunk.hu www.ikpa.gr Αποκλειστικότητα δικαιωµάτων. Σύντοµα αποσπάσµατα από την Έκθεση µπορεί να αναδηµοσιεύονται µε αναφορά στην πηγή. Για την ελληνική έκδοση: Μετάφραση: Βασίλης Οικονόµου Επιµέλεια: Ε. Χατζηβαρνάβα, Γ. Χανδάνος Αυτό το πρόγραµµα έχει χρηµατοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράµµατος Καταπολέµησης του Κοινωνικού Αποκλεισµού 2002-2006. Οι απόψεις που εκφράζονται αντανακλούν αυτές των συγγραφέων και δεν δεσµεύουν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ευχαριστούµε θερµά όλες τις οικογένειες, τους ερευνητές και τους φίλους που συνεισέφεραν σ αυτή την έκδοση και ιδιαίτερες ευχαριστίες στα παιδιά της Ουγγαρίας που σχεδίασαν την εικόνα του εξωφύλλου. 5

< Πρόλογος Ο µάλλον τεχνικός όρος «κοινωνικός αποκλεισµός» εκφράζει λίγα για αυτό που πραγµατικά σηµαίνει για τα εκατοµµύρια των ανθρώπων που ζουν στο περιθώριο της σύγχρονης ευρωπαϊκής κοινωνίας. Σε αυτήν την µελέτη, δόθηκε η ευκαιρία σε γονείς µε µικρά παιδιά να µιλήσουν για την εµπειρία του αποκλεισµού τους από την κοινωνική και οικονοµική ζωή. Η κατάθεσή τους αποτελεί µια συγκινητική και πλούσια σε εµβάθυνση εµπειρία τόσο της εφαρµογής των εθνικών πολιτικών όσο και τρόπου µε τον οποίο παρέχονται οι δηµόσιες υπηρεσίες. Οι ιδέες και οι προτάσεις τους για αλλαγή απαιτούν την προσοχή µας. Οι οικογένειες προήλθαν από την Ελλάδα, την Ουγγαρία, την Ιρλανδία και, στο Ηνωµένο Βασίλειο από την Αγγλία και την Ουαλία και είχαν βιώσει πολύ διαφορετικά προβλήµατα. Είναι ιδιαιτέρως σηµαντικό, εποµένως, ότι οι ιστορίες τους ήταν συχνά εµφανώς παρόµοιες. Όπως µελετούµε τις εµπειρίες τους, συµπεραίνουµε ότι οι διαδικασίες που οδηγούν τους ανθρώπους σε κοινωνικό αποκλεισµό και αυτές που βοηθούν την κοινωνική τους ενσωµάτωση, θα έπρεπε να τύχουν περισσότερης προσοχής. Ενώ αυτή η Έκθεση και το συνοδευτικό εργαλείο για τους υπεύθυνους χάραξης και εφαρµογής της πολιτικής, καθώς και το φιλµ και τα φυλλάδια για τις οικογένειες, είναι προϊόντα µιας κοινής προσπάθειας οµάδας ερευνητών, η ουσία της βρίσκεται στις αξιοπρόσεκτες ιδέες και απόψεις που προσφέρονται από τις ίδιες τις οικογένειες. Σε αυτό το γεγονός έγκειται η σηµασία της προσπάθειας αυτής ως σύγχρονης απεικόνισης της πραγµατικής ζωής και ως υπενθύµισης της σπουδαιότητας της γνήσιας συµµετοχής όλων όσων επηρεάζονται από τη δηµόσια πολιτική. Brian Waller Συντονιστής προγράµµατος 5 6

Περιεχόµενα Πρόλογος 6 Περίληψη 10 Εισαγωγή 15 ΜΕΡΟΣ Ι - ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ Ο ΗΓΟΣ 19 ΜΕΡΟΣ ΙΙ - ΤΙ ΕΙΠΑΝ ΟΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ 32 2.1 Εισαγωγή στο Μέρος II ιαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισµού 32 2.2 Τι είπαν οι γονείς 33 2.2.1 Χαµηλό εισόδηµα 33 2.2.2 Περιορισµένοι πολιτισµικοί και υλικοί πόροι 36 2.2.3 Ανεργία και ελλιπής επαγγελµατική κατάρτιση 38 2.2.4 Περιορισµένα κοινωνικά δίκτυα 41 2.2.5 Καθόλου ή απρόθυµη χρήση των δηµοσίων υπηρεσιών 43 2.2.6 Υποκειµενική εµπειρία - αρνητικά συναισθήµατα 46 2.3 Αντίκτυπος στα παιδιά 47 2.4 Παράγοντες κινδύνου και προστασίας 49 2.5 Στρατηγικές επιβίωσης 51 2.6 Η διαδικασία προς τον κοινωνικό αποκλεισµό και η έξοδος από αυτόν 53 2.6.1 Η διαδικασία προς τον κοινωνικό αποκλεισµό 54 2.6.2 Απρόθυµη χρήση των υπηρεσιών 55 2.6.3 Σηµεία καµπής 57 2.6.4 Σηµεία καµπής και η διαδικασία εξόδου από τον κοινωνικό αποκλεισµό 58 2.6.5 Αποτέλεσµα και προσδοκίες 59 2.7 Παρεµβάσεις και αξιολογήσεις αυτών των παρεµβάσεων 60 2.7.1 Μη κυβερνητικοί και εθελοντικοί φορείς 60 2.7.2 Τοπικά προγράµµατα Sure-Start 64 2.7.3 Κυβερνητικός τοµέας / δηµόσιες υπηρεσίες 65 2.8 Χρήση οµαδικών συνεντεύξεων για τον έλεγχο της ακρίβειας των ευρηµάτων των ατοµικών συνεντεύξεων 68 2.8.1 Συµφιλίωση της εργασίας και της οικογενειακής ζωής 69 2.8.2 Επιδόµατα και υποστήριξη του εισοδήµατος 71 2.8 3 Υπηρεσίες και παροχή υπηρεσιών 73 2.8.4 Κοινωνική υποστήριξη 74 7

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 75 3.1 Αγγλία και Ουαλία, Ελλάδα, Ουγγαρία και Ιρλανδία 76 3.2 Συµπεράσµατα: Πολιτικές και πρακτικές από την οπτική των φορέων χάραξης πολιτικής, των υπεύθυνων για την ανάπτυξη προγραµµάτων και των ακαδηµαϊκών (οµάδα εµπειρογνωµόνων) 77 3.2.1 Τα Εθνικά Σχέδια ράσης για την Κοινωνική Ένταξη (ΕΣ ΕΝ) και άλλες σηµαντικές πολιτικές που στοχεύουν στις οικογένειες µε παιδιά κάτω των πέντε ετών 77 3.2.2 Λόγοι για την περιορισµένη προσοχή στις ευάλωτες οικογένειες µε παιδιά κάτω των πέντε ετών 79 3.2.3 Στρατηγικές για την εφαρµογή των εθνικών πολιτικών που στοχεύουν σε οικογένειες µε παιδιά κάτω των πέντε ετών 81 3.2.4 Ειδικά µέτρα για τις ευάλωτες οικογένειες 81 3.2.5 Θετικά και λιγότερο θετικά αποτελέσµατα των πολιτικών 84 3. 3 Συµπέρασµα Μέρους ΙΙΙ 86 ΜΕΡΟΣ IV - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ 87 4.1 Καταληκτικά συµπεράσµατα 87 4.1.1 Οι στρατηγικές και η προσέγγιση είναι κρίσιµες 87 4.1.2 Οι υπηρεσίες οικογενειακής υποστήριξης παρέχουν µία ασπίδα προστασίας και συνδέουν µε άλλες υπηρεσίες βοήθειας 87 4.1.3 Οι γυναίκες εµφανίζονται να σηκώνουν το βάρος του κοινωνικού αποκλεισµού 88 4.1.4 Συµπεράσµατα σχετικά µε τους ρόλους και τις ευθύνες των Υπηρεσιών 88 4.1.5 Η φύση µιας σχέσης είναι βασική στην παρέµβαση 89 4.1.6 Η αυτοπεποίθηση και η αίσθηση της αυτό-αξίας είναι οι επόµενοι πρόδροµοι της ένταξης 89 4.1.7 Οι οικογένειες σε διαφορετικά στάδια ανταποκρίνονται σε διαφορετικές προσεγγίσεις 90 4.1.8 Οι ευέλικτες πολιτικές και πρακτικές είναι απαραίτητες στην εξισορρόπηση της εργασίας και της οικογενειακής ζωής 90 4.1.9 Τα διλήµµατα που προέκυψαν από την επικέντρωση σε οµάδες/ περιοχές στόχου 91 4.2 Συµπέρασµα 91 8

4.3 Συστάσεις 93 Πρόληψη 94 Παροχή Υπηρεσιών 95 ικαιοσύνη 96 Επενδύστε στις επιτυχίες σας 97 Βιβλιογραφία 98 Ευχαριστίες 99 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 103 Παράρτηµα 1 Πώς διενεργήσαµε την έρευνα 104 1.1 Μαθαίνοντας από τις οικογένειες - πώς διενεργήσαµε την έρευνα 104 1.1.1 Ατοµικές συνεντεύξεις 104 α) Εισαγωγικό σηµείωµα για τις ατοµικές συνεντεύξεις 107 β) Ατοµική συνέντευξη 108 1.1.2 Οµαδικές συνεντεύξεις 117 α) Εισαγωγικό σηµείωµα για τις οµαδικές συνεντεύξεις 118 β) Θέµατα συζήτησης για τις οµαδικές συνεντεύξεις 119 1.2 Πλαίσιο πολιτικών πώς διενεργήσαµε την έρευνα 120 1.2.1 Εθνικές οµάδες εµπειρογνωµόνων 120 1.2.2 Οδηγός θεµάτων συζήτησης για τις οµάδες των εµπειρογνωµόνων 121 Παράρτηµα 2 Επεξηγήσεις και Ορισµοί 122 Παράρτηµα 3 Κοινωνικό Πλαίσιο/Πλέγµα Πολιτικών/ ίκτυο Υπηρεσιών 126 Παράρτηµα 4 Εθνικά Σχέδια ράσης για την Κοινωνική Ένταξη 136 Παράρτηµα 5 Πληροφορίες σχετικά µε τις οικογένειες 154 Παράρτηµα 6 Χάρτης περιοχών του προγράµµατος στην Ευρώπη 163 9

ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ Περίληψη Τι αφορά αυτό το πρόγραµµα; Τo πρόγραµµα, ένα από τα πολλά που χρηµατοδοτούνται από την ΕΕ ως εκδήλωση του ενδιαφέροντός της για την αντιµετώπιση του κοινωνικού αποκλεισµού, έχει εστιάσει την προσοχή του στις εµπειρίες και τις απόψεις των γονέων µε πολύ µικρά παιδιά. Αυτή η οµάδα ανθρώπων παρουσιάζει ειδικό ενδιαφέρον, δεδοµένης της γνωστής πια ζωτικής σηµασίας για τα παιδιά παροχής ενός θετικού και στοργικού περιβάλλοντος στα πρώτα χρόνια της ζωής τους. Η παραµέληση των παιδιών είναι όχι µόνο ηθικά µεµπτή αλλά έχει και µακροχρόνιες και οδυνηρές συνέπειες στη ζωή τους τόσο για αυτά όσο και για την ευρύτερη κοινότητα. Το πρόγραµµα, το οποίο αποτελεί στην ουσία µια µελέτη, σχεδιάστηκε ώστε να εξετάσει όχι µόνο τις κοινωνικά αποκλεισµένες οικογένειες, αλλά εκείνες που, επιπλέον, δυσκολευόντουσαν να ζητήσουν βοήθεια. Το κύριο ενδιαφέρον µας ήταν να αναζητήσουµε τις απόψεις και τις ιδέες τους για το πώς οι δηµόσιες πολιτικές και υπηρεσίες είχαν επηρεάσει τις ζωές τους και το πώς σκεφτόντουσαν ότι αυτές θα µπορούσαν να βελτιωθούν. Πώς διενεργήθηκε η µελέτη; Το πρόγραµµα έχει εφαρµοστεί στην Ελλάδα, την Ουγγαρία, την Ιρλανδία και το Ηνωµένο Βασίλειο. Στο Ηνωµένο Βασίλειο µπορέσαµε να µιλήσουµε σε οικογένειες στην Αγγλία και στην Ουαλία. υστυχώς η χρηµατοδότηση δεν µας επέτρεψε να επεκτείνουµε τη µελέτη στη Σκοτία ή στη Βόρεια Ιρλανδία. Στη µελέτη συµµετείχαν ερευνητές που πήραν ατοµικές συνεντεύξεις από τους γονείς στα σπίτια τους και κατά οµάδες. Οι οικογένειες αντιµετώπιζαν διαφορετικές προκλήσεις στη ζωή τους. Σε αυτές συµπεριλαµβάνονται γονείς µε αναπηρία ή γονείς που έχουν παιδί µε αναπηρία, καθώς και µόνοι γονείς, πολύτεκνοι γονείς ή γονείς µετανάστες. Η µελέτη δεν επιδίωξε να λάβει τις απόψεις των παιδιών µε άµεσο τρόπο - κάτι που θα ήταν πολύ δύσκολο δεδοµένης της ηλικίας των παιδιών - αλλά επιδίωξε να µάθει από τους γονείς για τον αντίκτυπο που ο κοινωνικός αποκλεισµός είχε στις ζωές και στις προοπτικές των παιδιών τους. Η µελέτη εξέτασε επίσης τα Εθνικά Σχέδια ράσης για την Κοινωνική Ένταξη ( ΕΣ ΕΝ) 2001-3 και 2003-5 και τις βασικές πολιτικές (και τις 10

προκλήσεις τους) για την προώθηση της κοινωνικής ένταξης όπως εκφράζονται από τους διαµορφωτές πολιτικής, τους υπεύθυνους ανάπτυξης προγραµµάτων, τους ακαδηµαϊκούς και τους εκπροσώπους των σχετικών δηµόσιων και µη κυβερνητικών οργανώσεων στις χώρες που συµµετείχαν στο πρόγραµµα. Οι ερευνητές σε αυτό το πρόγραµµα, λίγο ασυνήθιστα, δεν είχαν τις δικές τους θεωρίες για να τις επιβεβαιώσουν ή όχι στις οικογένειες. Αντίθετα, µε τη χρησιµοποίηση µιας ανοικτής προσέγγισης που στηρίχθηκε σε ποιοτική θεµατική ανάλυση, όλες οι ιδέες και τα συµπεράσµατα που αναφέρονται εδώ έχουν προέλθει από τις εµπειρίες των οικογενειών. Τι είπαν οι οικογένειες για τις εµπειρίες τους; Οι οικογένειες, ανεξάρτητα από την εθνικότητα ή τα ιδιαίτερα προβλήµατά τους, έδωσαν γραφικές και, µερικές φορές, συγκινητικές περιγραφές του τι σηµαίνει, στη σύγχρονη Ευρώπη, να είσαι εκτός του τρόπου ζωής που απολαµβάνει και βιώνει η µεγάλη πλειοψηφία των άλλων οικογενειών. Ενώ αυτό ίσως δεν προκαλεί έκπληξη, είναι εν τούτοις συγκλονιστικό να ακούς από πρώτο χέρι πόσο διαβρωτικός και καταστρεπτικός µπορεί να είναι ο κοινωνικός αποκλεισµός, ειδικά όπου συµπεριλαµβάνονται πολύ µικρά παιδιά. Οι γνωστές στατιστικές όσον αφορά την φτώχεια, την ανεργία και την κοινωνική αποµόνωση αποκτούν µια νέα σηµασία όταν συνδέονται µε πραγµατικούς ανθρώπους που είναι πολύ περισσότερο ταλαιπωρηµένοι από ότι οι ψυχροί αριθµοί εµφανίζουν. Λέξεις όπως «αγώνας», «σύγκρουση» και «απελπισία» που χρησιµοποιούνται συχνά από τους γονείς, δηλώνουν ότι µόλις το βιοτικό επίπεδο των οικογενειών πέσει κάτω από ορισµένα όρια, η επιβίωσή τους πλέον αποτελεί πρόκληση και η ζωή τους εξαθλιώνεται. Οι οικογένειες θεώρησαν ότι οι πολιτικές ήταν πάρα πολύ συχνά άκαµπτες και µη φιλικές προς την οικογένεια και ότι οι δηµόσιες υπηρεσίες ήταν συχνά εχθρικές και τους στιγµάτιζαν, καθώς επίσης και δύσκολα προσβάσιµες και µη διαπραγµατεύσιµες. Υπό µια έννοια, µπορεί να ειπωθεί ότι οι οικογένειες ήταν αυτές που είχαν απορριφθεί από το σύστηµα. Η «παγίδα της φτώχειας» είναι ένα παράδειγµα αυτού του γεγονότος. Είναι σαν οι πολιτικές και οι υπηρεσίες να έχουν σχεδιαστεί ώστε να φροντίζουν για το 90% του πληθυσµού - αλλά αγνοούν το γεγονός ότι εάν δεν ικανοποιούνται οι ανάγκες όλου του πληθυσµού, τότε είναι πολύ πιθανό να υπάρξουν συνέπειες και απώλειες. 11

Οι γονείς στη µελέτη ήταν βαθιά ανήσυχοι, ενήµεροι και απογοητευµένοι για το πώς η κατάσταση που βίωναν είχε επιπτώσεις στα παιδιά τους, ακόµα κι αν προσπαθούσαν σκληρά για να τα προφυλάξουν από τις πιο άµεσες επιπτώσεις της στέρησης. Οι οικογένειες είχαν συνείδηση ως προς το τι ήταν αυτό που τους είχε οδηγήσει στον κοινωνικό αποκλεισµό και µερικές, επίσης, ως προς το τι θα τους βοηθούσε να επανέλθουν στην κανονική ζωή. Η εµπειρία τους ποίκιλε από χώρα σε χώρα αναπόφευκτα, ανάλογα µε το πόσο καλά αναπτυγµένες ήταν πολιτικές και οι υπηρεσίες για τις οικογένειες. Υπήρξαν, εν τούτοις, µερικές σηµαντικές κοινές εµπειρίες που καθιστούν σαφές ότι οι διαδικασίες εισόδου και εξόδου από τον κοινωνικό αποκλεισµό υπερβαίνουν τα εθνικά όρια και ακόµη και τη φύση των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν οι οικογένειες. Ποιες ιδέες και προτάσεις είχαν οι οικογένειες προκειµένου να βελτιώσουν τη ζωή τους; Οι οικογένειες θεώρησαν ότι η βοήθεια πρέπει να παρέχεται πολύ νωρίτερα από ότι συνήθως - προληπτικές υπηρεσίες πρέπει να αναπτυχθούν ώστε να τις βοηθούν να αντιµετωπίσουν τα προβλήµατα πριν αυτά εξελιχθούν σε κρίσεις - και ότι οι εθνικές πολιτικές θα πρέπει να συνάδουν µε σαφή τρόπο µε τις ιδιαίτερες ανάγκες των οικογενειών µε µικρά παιδιά. Πολλοί φορείς πρέπει να συµπεριλαµβάνονται σε αυτές τις πολιτικές καθώς οι οικογένειες πρέπει να χρησιµοποιούν ένα ευρύ φάσµα υπηρεσιών - στέγασης, µεταφοράς, υγείας, εκπαίδευσης και απασχόλησης, καθώς επίσης και υπηρεσίες για το παιδί και την οικογένεια. Ειδικότερα ζήτησαν να λειτουργούν επαρκείς και προσβάσιµες Υπηρεσίες Οικογενειακής Υποστήριξης, που θα µπορούσαν και να καθοδηγήσουν και να υποστηρίξουν τις νέες οικογένειες. Η παροχή πληροφοριών για τις δηµόσιες υπηρεσίες θεωρήθηκε πολύ σηµαντική, καθώς επίσης και ο καλύτερος συντονισµός και συνεργασία µεταξύ των πολλών υπηρεσιών που εµπλέκονται. Οι πολιτικές και οι υπηρεσίες για τις οικογένειες πρέπει να είναι πιο ευέλικτες και να ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανάγκες των οικογενειών από ότι είναι αυτή τη στιγµή. εν είναι σύνηθες να υπάρχουν πολιτικές που να ανταποκρίνονται µε επάρκεια στη µοναδικότητα της κάθε οικογένειας - αν και το πρόγραµµα Sure-Start 12

του Ηνωµένου Βασιλείου είναι ένα καλό παράδειγµα µιας τέτοιας περίπτωσης. Οι υπηρεσίες, επίσης, πρέπει να σέβονται τις ιδιαιτερότητες της κάθε οικογένειας και να µην στιγµατίζουν προκειµένου οι γονείς να έχουν αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίµηση. Αυτά τα ζητήµατα αποκτούν µια ιδιαίτερη σηµασία για όσους γονείς προσπαθούν να εξισορροπήσουν την εργασία µε την οικογενειακή ζωή. Για πάρα πολλούς από αυτούς, δεν υπάρχουν πραγµατικές επιλογές και στις δύο πλευρές αυτής της εξίσωσης: οι κυβερνήσεις πρέπει να κάνουν περισσότερα για να αναπτύξουν πολιτικές και για να επηρεάσουν τους εργοδότες και το ευρύτερο κοινό ως προς την σηµασία της παροχής αυθεντικών επιλογών όπου οι γονείς να µπορούν να επιλέξουν σύµφωνα µε τις περιστάσεις και τις ανάγκες τους. Τι άλλο έχει προκύψει από αυτή την έρευνα; Πέρα από τις εθνικές Εκθέσεις αλλά και τη διακρατική Έκθεση, το πρόγραµµα έχει αναπτύξει ένα χρηστικό εργαλείο για τους υπευθύνους διαµόρφωσης και εφαρµογής πολιτικών και προγραµµάτων (βλ. Μέρος 1 - Πρακτικός Οδηγός). Αυτό θα τους βοηθήσει να αποτιµήσουν την υπάρχουσα πρακτική, καθώς επίσης και να παραδεχθούν ότι το κλειδί για καλύτερα αποτελέσµατα είναι να ακούµε πραγµατικά αυτά που λένε οι οικογένειες. Άλλα προϊόντα συµπεριλαµβάνουν ένα φιλµ σε µορφή DVD στο οποίο οι οικογένειες παρουσιάζονται να εκφράζουν την γνώµη τους και ένα φυλλάδιο το οποίο απευθύνεται στις οικογένειες που συµµετείχαν στο πρόγραµµα. Η σηµασία του να µάθουµε από τις ίδιες τις οικογένειες είναι το βασικό µήνυµα από αυτό το πρόγραµµα - όχι µόνο σε ένα συµβολικό επίπεδο - αλλά µε έναν ουσιαστικό τρόπο που περιλαµβάνει τις διάφορες κατηγορίες οικογενειών και λαµβάνει πραγµατικά σοβαρά υπόψη το τι λένε οι οικογένειες. Σε τελική ανάλυση αυτές γνωρίζουν καλύτερα. Ποιο είναι το επόµενο βήµα; Αυτό το πρόγραµµα ολοκληρώνεται µε την έκδοση αυτής της Έκθεσης και την παραγωγή των λοιπών προϊόντων. Η χρησιµότητά του θα εξαρτηθεί από την προθυµία που θα επιδείξουν οι άλλοι, ειδικά εκείνοι που είναι στην κυβέρνηση και εκείνοι που είναι υπεύθυνοι για την παροχή υπηρεσιών, να ακούσουν πραγµατικά τι έχουν πει οι οικογένειες και να ενσωµατώσουν τις απόψεις των οικογενειών στις δικές τους προσεγγίσεις σχετικά µε τον προγραµµατισµό και την παροχή των 13

υπηρεσιών που έχουν ευθύνη. Στις υπηρεσίες αυτές ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί σε αυτές που έχουν προληπτικό χαρακτήρα και αφορούν οικογένειες µε µικρά παιδιά. Το κύριο µήνυµά δεν είναι πρώτιστα για σηµαντικές νέες δαπάνες ή προγράµµατα. Είναι πολύ περισσότερο για την αναγνώριση της ποικιλοµορφίας των αναγκών που υπάρχουν και για την εύρεση ευφάνταστων τρόπων για ανταπόκριση στις ιδιαίτερες και µοναδικές συνθήκες της κάθε οικογένειας. Αυτή είναι η µεγάλη πρόκληση. 14

ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ Εισαγωγή Ο στόχος του προγράµµατος που περιγράφεται σε αυτήν την Έκθεση ήταν να εξετάσει τις πολιτικές και τα προγράµµατα που απευθύνονται στην οικογένεια στην Αγγλία και την Ουαλία, την Ελλάδα, την Ουγγαρία και την Ιρλανδία µέσα από τα µάτια των γονιών µε µικρά παιδιά που δεν χρησιµοποιούσαν ή χρησιµοποιούσαν απρόθυµα τις διαθέσιµες υπηρεσίες. Απώτερος σκοπός ήταν να βοηθηθούν οι κυβερνήσεις, οι δηµόσιοι φορείς και οι µη κυβερνητικοί οργανισµοί να αναπτύξουν πολιτικές και να δηµιουργήσουν κοινωνικά περιβάλλοντα που θα ελαττώνουν τη συσσώρευση των κινδύνων, θα ενθαρρύνουν τους προστατευτικούς παράγοντες και θα βοηθούν τις οικογένειες να ενταχθούν κοινωνικά. Το πρόγραµµα διαιρείται σε τέσσερα µέρη. Το Μέρος Ι περιλαµβάνει ένα πρακτικό οδηγό βασισµένο σε αυτά που είπαν οι γονείς. Στοχεύει να βοηθήσει τους υπευθύνους χάραξης πολιτικής και ανάπτυξης προγραµµάτων να διαµορφώσουν και να παρέχουν δυναµικές και κατάλληλες πολιτικές στήριξης των οικογενειών και να εφαρµόσουν τις υπάρχουσες πολιτικές πιο αποτελεσµατικά προκειµένου να προωθήσουν την ένταξη στην κοινωνία των πλέων ευάλωτων οµάδων. Το πρόγραµµα εστιάζεται στις οικογένειες µε µικρά παιδιά λόγω της έλλειψης επαρκών πολιτικών για αυτήν την ηλικία, αλλά και της µη συνειδητοποίησης (µε εξαίρεση το Ηνωµένο Βασίλειο), παρά τα στοιχεία από πολυάριθµες µελέτες, της σηµασίας των πρώτων χρόνων της ζωής για την µελλοντική ευηµερία και της σπουδαιότητας της πρώιµης παρέµβασης για να σπάσει ο φαύλος κύκλος του κοινωνικού αποκλεισµού και η διαιώνιση του από γενιά σε γενιά (βλ. Home-Start International, 2002). Το Μέρος ΙΙ, που είναι και το κύριο µέρος αυτής της Έκθεσης, στοχεύει να παρουσιάσει την πραγµατικότητα του κοινωνικού αποκλεισµού όπως την βιώνουν οικογένειες µε µικρά παιδιά, οι οποίες δύσκολα προσεγγίζονται. Το Μέρος ΙΙΙ περιγράφει τις προκλήσεις και τις βασικές αρχές που διέπουν τις πολιτικές όπως εκφράζονται από τους διαµορφωτές πολιτικής, τους υπεύθυνους για την ανάπτυξη προγραµµάτων, τους ακαδηµαϊκούς και τους εκπροσώπους των δηµοσίων και µη κυβερνητικών οργανισµών των χωρών που συµµετείχαν στο 15

πρόγραµµα. Προσπαθεί να διαβλέψει από τα Εθνικά Σχέδια ράσης για την Κοινωνική Ένταξη (ΕΣ ΕΝ) 2001-3 και 2003-5, την λογική των βασικών πολιτικών για την προώθηση της κοινωνικής ένταξης των οικογενειών µε µικρά παιδιά και τι θεωρείται ότι συµβάλλει σε θετικά και λιγότερο θετικά αποτελέσµατα για τις οικογένειες. ιερευνώνται επίσης οι λόγοι για τους οποίους υπάρχει τόσο περιορισµένη προσοχή στις ευάλωτες οικογένειες αυτής της ηλικιακής οµάδας και ζητούνται οι απόψεις τους για τις βασικές προτεραιότητές που θα έπρεπε να διέπουν τις πολιτικές για την οικογένεια. Το Μέρος IV περιλαµβάνει τα συµπεράσµατα και τις συστάσεις µας. Οι µεθοδολογίες που υιοθετήθηκαν στο πρόγραµµα αυτό αναφέρονται στο Παράρτηµα 1. Μια οµάδα συνεργαζόµενων φορέων εφάρµοσε το πρόγραµµα. Το Home-Start International συντόνισε το έργο της οµάδας αυτής που αποτελείτο από τις οργανώσεις Home-Start του Ηνωµένου Βασιλείου, της Ιρλανδίας και της Ουγγαρίας και το τότε Εθνικό Συµβούλιο Κοινωνικής Φροντίδας (το σηµερινό Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης της Ελλάδας) σε συνεργασία µε τη Γενική ιεύθυνση Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής µέσω του πλαισίου της για την Κοινωνική Προστασία και Ένταξη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συγχρηµατοδότησε το πρόγραµµα. Το Home-Start International είναι ένας ανεξάρτητος εθελοντικός οργανισµός, αφιερωµένος στην υποστήριξη των ευάλωτων οικογενειών µε παιδιά προσχολικής ηλικίας µέσω της ανταλλαγής πληροφοριών µεταξύ κυβερνητικών και µη κυβερνητικών οργανισµών. Υποστηρίζει την ανάπτυξη προγραµµάτων Home-Start διεθνώς. Σήµερα λειτουργούν 543 προγράµµατα σε 21 χώρες. Το Home-Start είναι µία υπηρεσία που βασίζεται στις κατ οίκον επισκέψεις. Μοιράζοντας το χρόνο και τη φιλία τους, οι εθελοντές προσφέρουν στις οικογένειες της κοινότητάς τους µια ευκαιρία να αναπτύξουν νέες σχέσεις, ιδέες και ικανότητες και να βιώσουν την εµπειρία της υποστήριξης. Η προσέγγιση ποικίλλει σύµφωνα µε τις ανάγκες της κάθε οικογένειας και περιλαµβάνει: στήριξη σε γονείς µε συµπτώµατα κατάθλιψης µετά τον τοκετό, υποστήριξη στις µονογονεϊκές οικογένειες στο δύσκολο έργο τους της ανατροφής των παιδιών, παροχή πρακτικής βοήθειας, ενθάρρυνση των οικογενειών άλλων εθνικών προελεύσεων για τη δηµιουργία καινούργιων φίλων, παροχή ευκαιριών ανάπαυλας στους γονείς των παιδιών µε σωµατικές ή διανοητικές 16

αναπηρίες ή συνοδεία των οικογενειών στις εξόδους ή τα ραντεβού τους. Οι οικογένειες που επισκέπτονται οι εθελοντές, όπως και οι ίδιοι εθελοντές του Home- Start, προέρχονται από ένα ευρύ φάσµα µορφωτικών, πολιτισµικών και οικονοµικών προελεύσεων. Το Home-Start International τo 2002 ολοκλήρωσε µε επιτυχία µια διακρατική διερευνητική µελέτη που υποστηρίχθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή µε τίτλο «H Αντιµετώπιση του Κοινωνικού Αποκλεισµού σε Οικογένειες µε Μικρά Παιδιά». Το πρόγραµµα περιελάµβανε οργανώσεις από τέσσερις χώρες και λειτούργησε από τον εκέµβριο του 2000 έως τον Ιούνιο 2002. Εκείνο το πρόγραµµα ανέδειξε διάφορα κενά στη γνώση για τον κοινωνικό αποκλεισµό, ειδικότερα στη σηµασία των κοινωνικών και υποκειµενικών διαστάσεων και στην ανάγκη για βαθύτερη και εκτενέστερη προσοχή σε αυτά που λένε οι γονείς (συµπεριλαµβανοµένων των µικρών παιδιών) σε σχέση µε τις πολιτικές και τις πρακτικές που σχεδιάζονται προς όφελός τους. Για το τρέχον πρόγραµµα, οι συνεργάτες προσδιόρισαν τις πολύτεκνες οικογένειες, τις οικογένειες µε ανάπηρα µέλη, τις οικογένειες µεταναστών καθώς επίσης και τις µονογονεϊκές οικογένειες, αλλά και θέµατα που σχετίζονται µε την εξισορρόπηση της εργασίας και της οικογενειακής ζωής ως σηµεία εστίασης της προσοχής. Κατόπιν, το Home-Start International εξασφάλισε χρηµατοδότηση από το Πρόγραµµα ράσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Καταπολέµηση του Κοινωνικού Αποκλεισµού 2002-2006, για ένα διακρατικό πρόγραµµα ανταλλαγής για ένα δεύτερο έργο προκειµένου να εξεταστούν τα κενά στη γνώση που εντοπίστηκαν σχετικά µε τον κοινωνικό αποκλεισµό. Οι συνεργάτες συµφώνησαν ότι τα Εθνικά Σχέδια ράσης για την Κοινωνική Ένταξη (ΕΣ ΕΝ), που είναι υποχρεωτικά για τις χώρες µέλη της ΕΕ, πρέπει να παρέχουν το πλαίσιο για το έργο αυτό. Ενώ οι οικογένειες οι ίδιες ήταν το επίκεντρο του προγράµµατος, οι προκαταρκτικές δραστηριότητες συµπεριλάµβαναν τη χαρτογράφηση των πολιτικών που επιδιώκουν να καταπολεµήσουν τον κοινωνικό αποκλεισµό στις οικογένειες µε µικρά παιδιά σε κάθε χώρα και την τεκµηρίωση των προθέσεων και των στρατηγικών των φορέων χάραξης πολιτικής σε διάφορους βασικούς τοµείς όπως διαγράφονται µέσα στα Εθνικά Σχέδια ράσης για την Κοινωνική Ένταξη (ΕΣ ΕΝ). Πάνω από όλα, το πρόγραµµα επιδίωξε: Να τεκµηριώσει τις προτεραιότητες και τις ανάγκες των οικογενειών ώστε να συµπεριλαµβάνονται στις εθνικές και διακρατικές εκθέσεις. 17

Να διαµορφώσει πρακτικά πλαίσια/οδηγίες για την πολιτική και την πρακτική προκειµένου να προωθηθεί η κοινωνική ένταξη. Να δηµιουργήσει άλλα βοηθητικά υλικά (DVD και φιλικά προς την οικογένεια προϊόντα) για τη διάδοση των πορισµάτων του προγράµµατος. Να προαγάγει την κατανόηση, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, των πρωτοβουλιών για την προώθηση της κοινωνικής ένταξης των οικογενειών µε µικρά παιδιά. 18

Μαθαίνοντας από τις Οικογένειες Μέρος I ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ Ο ΗΓΟΣ < Σχετικά µε τον Οδηγό Ο παρών Οδηγός είναι ένα πρακτικό εργαλείο για όσους αποφασίζουν, σχεδιάζουν και εφαρµόζουν πολιτικές και προγράµµατα. Επικεντρώνει την προσοχή σε ορισµένα θέµατα από τη σκοπιά των κοινωνικά αποκλεισµένων οικογενειών, τις οποίες οι αρµόδιες υπηρεσίες έχουν µεγάλη δυσκολία να εντοπίσουν και να στηρίξουν. Ο Οδηγός στηρίζεται σε µία µελέτη για τις οικογένειες, η οποία πραγµατοποιήθηκε στην Ελλάδα, στην Ιρλανδία, στην Ουγγαρία και στο Ηνωµένο Βασίλειο (Αγγλία και Ουαλία) στο πλαίσιο του διακρατικού προγράµµατος «Μαθαίνοντας από τις Οικογένειες (1). «Αυτοί που σχεδιάζουν πολιτικές είναι πολύ µακριά από τον κόσµο», είπε ένας γονιός, «άραγε θα έχουν κάποιο νόηµα όλα όσα λέµε εµείς σ αυτούς που παίρνουν τις αποφάσεις;» ρωτάει ένας άλλος. Αυτό το πρακτικό εργαλείο στοχεύει στο να συνδέσει απευθείας όσα αναφέρουν οι οικογένειες και όσα θα πρέπει να σκεφτούν και να δράσουν ανάλογα αυτοί οι οποίοι σχεδιάζουν και εφαρµόζουν πολιτικές και προγράµµατα. Ο Οδηγός θα πρέπει να εκληφθεί ως ένα εργαλείο προβληµατισµού και προώθησης της δράσης. 19

Ο Οδηγός αποτελείται από τρεις διαφορετικές κατηγορίες επί µέρους οδηγιών: Οι "Οδηγίες 1" απευθύνονται σ αυτούς που σχεδιάζουν πολιτικές και προγράµµατα. Τα θέµατα που αναφέρονται από τους γονείς χωρίζονται σε κατηγορίες που σχετίζονται µε πολιτικές οι οποίες απευθύνονται στην οικογένεια και στην κοινωνικοοικονοµική της κατάσταση και των οποίων ο στόχος είναι η καταπολέµηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού. Οι "Οδηγίες 2" απευθύνονται σ αυτούς που εφαρµόζουν πολιτικές και προγράµµατα. Τα θέµατα που αναφέρονται από τους γονείς χωρίζονται σε κατηγορίες που σχετίζονται µε τους τρόπους µε τους οποίους οι πολιτικές και τα προγράµµατα εφαρµόζονται. Οι τρόποι αυτοί συχνά δηµιουργούν διαχωριστικές γραµµές µεταξύ των Υπηρεσιών και των αποδεκτών τους και οδηγούν σε κοινωνικό αποκλεισµό από αυτές. Οι "Οδηγίες 3" απευθύνονται τόσο σ αυτούς που σχεδιάζουν όσο και σ αυτούς που εφαρµόζουν πολιτικές και προγράµµατα. Τα θέµατα που αναφέρονται σχετίζονται µε τις αρχές της χρηστής διοίκησης, οι οποίες ίσως είναι ευρέως γνωστές, αλλά συχνά ξεχασµένες. Τα θέµατα δεν αναφέρθηκαν όλα ρητά από τους γονείς, αλλά σε πολλές περιπτώσεις υπονοήθηκαν εµµέσως από τις συζητήσεις µαζί τους. Οι γονείς, µε ζωντανό και συγκινητικό τρόπο, παρουσιάζουν µία καθαρή εικόνα των δυσκολιών που βιώνουν στην καθηµερινή ζωή τους. Πολλές πολιτικές αλλά και υπηρεσίες βιώνονται ως «µη φιλικές για την οικογένεια» και εντοπίζονται κενά και αδυναµίες. Επίσης οι γονείς εκφράζουν ιδέες και προτάσεις στο πώς µπορεί η όλη κατάσταση να βελτιωθεί. Είναι οργανωτικά εφικτό και επί της ουσίας σηµαντικό να ακούτε τους γονείς: Εάν ερωτηθούν είναι πρόθυµοι να µοιραστούν τις εµπειρίες τους και να εκφράσουν τις γνώµες τους καθώς και να συνεισφέρουν στη διαδικασία διαµόρφωσης πολιτικών µε το να αποσαφηνίζουν πλήρως την κατάσταση που βιώνουν και τις προτάσεις τους. Είναι επίσης πολύ σηµαντική η συνεργασία µεταξύ των γονιών, των µη κυβερνητικών οργανώσεων και των κρατικών φορέων. Παρακαλούµε δώστε προσοχή στο τι λένε οι γονείς, προβληµατιστείτε και δράστε ανάλογα. Η Οµάδα Έρευνας Μπορείτε να κάνετε τη διαφορά! [1] ιακρατικό Πρόγραµµα «Μαθαίνοντας από τις Οικογένειες-Πολιτικές και Πρακτικές για την Καταπολέµηση του Κοινωνικού Αποκλεισµού στις Οικογένειες µε µικρά Παιδιά» (Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα Καταπολέµησης Κοινωνικού Αποκλεισµού 2002-2006- ιακρατικές Ανταλλαγές) 20

ø à πª π π π " ËÁfi Â Ó È Ó ÂÚÁ ÏÂ Ô appleúô ÏËÌ ÙÈÛÌÔ Î È appleúôòıëûë ÙË Ú ÛË " Ùfi ÙÔ ÎÔ Ù ÊÔÚ ÙÈ ÂÌappleÂÈÚ Â ÙˆÓ ÁÔÓÈÒÓ. ÂÓ ÂÈ Á ÓÂÈ ÏÏ Á ÛÙÈ Ï ÍÂÈ appleô ÚËÛÈÌÔappleÔÈÔ Ó ÔÈ ÁÔÓ - Ï Ó ÂÈÏÈÎÚÈÓ appleò ÈÛı ÓÔÓÙ È. Ùfi ÙÔ ÎÔ Ù fiappleˆ Î È ÙÔ apple Ú Î Ùˆ Â Ó È ÁÈ appleúô ÏËÌ ÙÈÛÌfi Á Úˆ applefi ÙÈ appleôïèùèî Î È Ù appleúôáú ÌÌ Ù ÁÈ fiûô ÂÌappleÏ ÎÔÓÙ È ÛÙË È ÈÎ Û È ÌfiÚʈÛË /ÂÊ ÚÌÔÁ ÙÔ. Ù ÛË ÌappleÔÚÂ Ó Â Ó È Ó apple ÓÙ Ù fiïâ ÙÈ ÂÚˆÙ ÛÂÈ ıâùèî Î È Ó ÈÛı ÓÂÛÙ fiùè ÂÙ appleú ÍÂÈ ÛˆÛÙ Û fiïâ ÙÈ appleôïèùèî Î È Ù appleúôáú ÌÌ Ù. ÏÏ Ùfi ÂÓ Â Ó È Ô ÛÙfi Ô! Ùfi ÙÔ ÎÔ Ù appleúôôú ÂÙ È ÛÙÔ Ó Û ÏÂÈ Ó ÛÎÂÊÙ ÙÂ Ì ÚÈ appleô ÊÙ ÓÔ Ó ÔÈ appleôïèùèî Î È Ù appleúôáú ÌÌ Ù Î È appleò Ù ÂÊ ÚÌfi ÔÓÙ È: ñ ÌappleÂÚÈÏ Ì ÓÔ Ó ÔÈ appleôïèùèî fiïâ ÙÈ ÔÈÎÔÁ ÓÂÈ appleô ÙÈ ÚÂÈ ÔÓÙ È; ñ Ó È appleú ÁÌ ÙÈ appleôùâïâûì ÙÈÎ ; µâïùèòóô Ó ÛËÌ ÓÙÈÎ ÙËÓ Î Ù ÛÙ ÛË ÙˆÓ appleô ÂÎÙÒÓ; ñ Ó È ÁÓˆÛÙ, appleúôû ÛÈÌÂ Î È appleô ÂÎÙ Û fiûô appleâ ı ÓÔÓÙ È; Ùfi Â Ó È ÙÔ ÎÔ Ù Ú ÛË. Ó ÂÙ ÂÓÙÔapple ÛÂÈ ÎÂÓ Î È Ó Ì Â ÛÙÈ appleôïèùèî, appleúôáú ÌÌ Ù Î È appleú ÎÙÈÎ Û ÛÙ Â ÔÌ Ó apple Óˆ ÛÙ ÔappleÔ ÙÈ ÛÙËÚ Í ÙÂ, ÛÎÂÊ٠٠ÙÈ appleú appleâè Ó Î ÓÂÙÂ. πâú Ú ÛÙÂ Î È Ú ÛÙÂ: ªappleÔÚ ÙÂ Ó Î ÓÂÙ ÙË È ÊÔÚ! Ùfi ÙÔ ÎÔ Ù appleâúèï Ì ÓÂÈ ÙÈ appleúôù ÛÂÈ ÙˆÓ ÁÔÓÈÒÓ. Ùfi ÙÔ ÎÔ Ù Û appleúôûî ÏÂ Ó ÂÍÂÙ ÛÂÙ ٠ ÔÌ Ó apple Óˆ ÛÙ ÔappleÔ ÛÙËÚ ÔÓÙ È ÔÈ apple Ú apple Óˆ apple ÓÙ ÛÂÈ Û. ÚÒÙÔÓ, apple Ú Ô Ó È Â ÛÙ Â ÔÌ Ó ÛÙËÚÈ fiìâó ÛÙËÓ ÛÙ ÙÈÛÙÈÎ ;  ÙÂÚÔÓ, apple Ú Ô Ó Â ÔÌ Ó appleâúèûûfiùâúô appleôèôùèîô Ú ÎÙ Ú ÏÏ ÛËÌ ÓÙÈÎfiÙ Ù, Ù ÔappleÔ appleúôî appleùô Ó applefi ÙÈ ÂÌappleÂÈÚ Â ÙˆÓ ÁÔÓÈÒÓ Î È ÊÔÚÔ Ó appleèı Ó Ó Ì Â Î È ÎÂÓ ÛÙÔÓ ÙÚfiappleÔ appleô Û Â È ÔÓÙ È Î È ÂÊ ÚÌfi ÔÓÙ È ÔÈ appleôïèùèî ; apple Ú ÎÈÓÔ ÌÂ Ó appleúôû ÍÂÙÂ È È ÙÂÚ Ùfi ÙÔ ÙÂÏÂ Ù Ô Â Ô ÙˆÓ Â ÔÌ ÓˆÓ: 1. 2. ÂÍÂÙ ÛÂÙ ÙÔ ÂÓ Â fiìâóô ÓÙ ÍË ÙˆÓ È Ô Ï ÛÂˆÓ Ì ÁÔÓ ÛÙÔ Û Â È ÛÌfi Î È ÍÈÔÏfiÁËÛË ÙˆÓ appleôïèùèîòó Û. ÂÍÂÙ ÛÂÙÂ, È È ÙÂÚ, Ì appleôèôó ÙÚfiappleÔ ÌappleÔÚÔ Ó Ó Û ÌappleÂÚÈÏËÊıÔ Ó ÔÈ applefi ÂÈ ÙÒÓ ÙˆÓ ÁÔÓ ˆÓ appleô Û Ó ıˆ ÂÓ Û ÌÌÂÙ Ô Ó Û ٠ÙÔÈÂ È ÈÎ Û Â. 21

π 1: appleâ ı ÓÔÓÙ È Û fiûô Û Â È Ô Ó appleôïèùèî Î È appleúôáú ÌÌ Ù ÁÈ ÙËÓ ÔÈÎÔÁ ÓÂÈ 1. ÚÔ ÏËÌ ÙÈÛ٠٠ÁÈ ÙÔ appleâúèâ fiìâóô, ÙËÓ appleôùâïâûì ÙÈÎfiÙËÙ Î È ÙÔ Â ÚÔ Î Ï Ë ÙˆÓ appleôïèùèîòó Î È ÙˆÓ appleúôáú ÌÌ ÙˆÓ ÛÙ ÚÈÍË ÙÔ ÔÈÎÔÁÂÓÂÈ ÎÔ ÂÈÛÔ Ì ÙÔ È Ì Â apple Ó ÔÈ ÁÔÓ ÁÈ ÙÔ ÂÈÛfi ËÌ Î È ÙËÓ Î Ù Ó ÏˆÛË «ÚÒÙ È Îfi Ì ÙËÓ ÙËÏÂʈÓÈÎ Û Ó ÂÛË Î È ÌÂÙ ÙËÓ ÙËÏÂfiÚ ÛË» ( ÁÁ Ú ) «Ì È apple ÓÙ ÚÂˆÌ ÓÔ» (πúï Ó ) «Ì Óˆ Ó Û ÛË ÈÛÔ Ì ÙÔ, µô ıëì Ó appleëú, ÏÏ apple ÏÈ ÂÓ ÌappleÔÚÒ Ó apple Úˆ Á Ï Î È ÏÏ ÙÚfiÊÈÌ ÁÈ ÙÔ ÁÈÔ ÌÔ. È È ÎÔapple Î È ÒÚ ÂÓ Á ÓÂÙ È Ô ÙÂ Û ÙËÛË» ( Ï ) È appleú appleâè Ó ÛÎÂÊ٠٠Œ ÂÙÂ Ì Âapple ÚÎ ÂÈÛÔ ËÌ ÙÈÎ appleôïèùèî ÛÙ ÚÈÍË fiïˆó ÙˆÓ ÔÈÎÔÁÂÓÂÈÒÓ appleô ÙËÓ ÚÂÈ ÔÓÙ È; ñ ÛÙÂ Û ÁÔ ÚÔÈ fiùè ÂÓ appleôîïâ ÔÓÙ È Î appleôèâ ÔÈÎÔÁ ÓÂÈ appleô ÙËÓ ÚÂÈ ÔÓÙ È; ñ ÛÙÂ Û ÁÔ ÚÔÈ fiùè ÓÙ appleôîú ÓÂÙ È Ù Ë appleôïèùèî Û apple ÚÎÙ Ó ÁÎÂ Î È Û appleô ÂÎÙ fiúè ÊÙÒ ÂÈ ; ñ ÛÙÂ Û ÁÔ ÚÔÈ fiùè Ù ÂappleÈ fiì Ù È Ó ÌÔÓÙ È Î È ÌÂÙ Í ÙˆÓ È ÊÔÚÂÙÈÎÒÓ Î ÙËÁÔÚÈÒÓ ÔÈÎÔÁÂÓÂÈÒÓ Î È ÂÓÙfi ÙˆÓ ÈˆÓ ÙˆÓ ÔÈÎÔÁÂÓÂÈÒÓ; ñ ÓˆÚ ÂÙ fiùè Ó ÛËÌ ÓÙÈÎfi ÚÈıÌfi ÔÈÎÔÁÂÓÂÈÒÓ Â Ó È ÚÂˆÌ Ó ; Ò ÔËı Ù ٠ÙÈ ÔÈÎÔÁ ÓÂÈÂ, Î ıò Î È Ù appleô ÛÎÔÏ ÔÓÙ È Ó È ÂÈÚ ÔÓÙ È Ú Ì Ù ; È Û Â È ÂÙÂ Ó Î ÓÂÙ ÒÛÙÂ Ó ÂÏÙȈıÂ Ë Î Ù ÛÙ ÛË; 1 2 3. È appleúfiùâèó Ó ÔÈ ÁÔÓ «Ô fiúèô ÁÈ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Ô ıâè ı appleú appleâè Ó Â Ó È ÈÛfiÙÈÌÔ Ì ÙÔ Î ÙÒÙÂÚÔ ËÌÂÚÔÌ ÛıÈÔ» ( ÁÁ Ú ) «ÃÚÂÈ ÂÙ È ÏÂÁ Ô ÙˆÓ Ó ˆÓ appleô ÔÚËÁÔ Ó ÔÈ Ú appleâ  ÁÈ Ó appleúôûù Ù ÙÔ Ó ÔÈ Â ÏˆÙ ÔÈÎÔÁ ÓÂÈ» (πúï Ó ) «Ô µô ıëì Ó appleëú appleúô ÙÔ apple È ı appleú appleâè Ó Î Ù ÏÏÂÙ È ÛÙË ÌËÙ Ú, ÈfiÙÈ appleôïï ÊÔÚ ÂÓ ÂÈ ÙÔ ÈÎ ˆÌ appleúfiû ÛË ÛÂ Ú Ì Ù appleô appleâ ı ÓÔÓÙ È ÛÙÔ apple È» ( Ï ) Ò Í ÚÂÙ fiùè ÂÙÂ Ì Âapple ÚÎ appleôïèùèî ÛÙ ÚÈÍË ÙÔ ÂÈÛÔ Ì ÙÔ ; ñ È Â ÔÌ Ó ÂÙ (ÛÙ ÙÈÛÙÈÎ ÏÏ ) appleô apple ÓÙÔ Ó ÛÙÈ apple Ú apple Óˆ ÂÚˆÙ ÛÂÈ ; ñ Œ ÂÙÂ È Ô Ï Ù Ì ÙÈ È ÙÈ ÔÈÎÔÁ ÓÂÈÂ Î È ÂÈ ÈÎfiÙÂÚ ÙÈ appleèô ÊÙˆ Î È appleâúèıˆúèôappleôèëì Ó ; 22