Οικοδομές λαϊκής αρχιτεκτονικής

Εσωτερική αυλή και ηλιακός Η μελέτη για το Πιλοτικό Έργο ακολούθησε τη Μέθοδο RehabiMed για την αποκατάσταση αστικού τοπίου. Αφού έγιναν οι προκαταρκτικές ενέργειες για ενημέρωση και συναίνεση των τοπικών αρχών και των ιδιοκτητών, άρχισε η διεπιστημονική διάγνωση κατά την οποία ο χώρος του Πιλοτικού Εργου μελετήθηκε από ιστορική, κοινωνική, οικονομική, περιβαλλοντική και αρχιτεκτονική άποψη. 3.1 Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων αντανακλά το είδος των διαθέσιμων υλικών, του κλίματος καθώς επίσης και τις ιδιαίτερες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στις οποίες αναπτύχθηκε. Τυπολογικά και μορφολογικά διακρίνονται δύο φάσεις: η λαϊκή αρχιτεκτονική και αυτή με αστικές ή νεοκλασικές επιρροές. Εντούτοις, η διάκριση μεταξύ των δύο αυτών μορφών δεν είναι πάντα εύκολη καθώς κτίρια της πρώτης περιόδου μεταποιήθηκαν και υιοθέτησαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό το καινούριο στυλ. Οικοδομές λαϊκής αρχιτεκτονικής Οι οικοδομές είναι κτισμένες με το σύστημα συνεχούς δόμησης, δημιουργώντας έτσι ένα συνεχές και ομοιόμορφο μέτωπο πετρόκτιστης τοιχοποιίας. Η χαρακτηριστική κάτοψη αποτελείται από ισόγεια δωμάτια και συχνά από μια διώροφη πτέρυγα διατεταγμένα γύρω από την εσωτερική αυλή. Η είσοδος επιτυγχάνεται μέσω του ημι-υπαίθριου ηλιακού με τη χαρακτηριστική καμάρα προς την αυλή ή μέσω ξωπορτιού προς την αυλή. Η αυλή διαδραματίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο αφού δίνει πρόσβαση στα διάφορα μέρη του σπιτιού και ταυτόχρονα προσφέρει χώρο για τις διάφορες καθημερινές δραστηριότητες των ενοίκων. Η διώροφη πτέρυγα τοποθετείται συνήθως στο πίσω μέρος της αυλής ή κατά μήκος του πλαϊνού συνόρου ενώ, σε σπάνιες περιπτώσεις, μικρό μέρος της χωροθετείται απευθείας πάνω στο δρόμο. Η πρόσβαση στον όροφο γίνεται μέσω πετρόκτιστης υπαίθριας σκάλας που ξεκινάει από την αυλή. Το δίχωρο ή το παλάτι, είναι ο κύριος εσωτερικός χώρος του σπιτιού. Το σώσπιτο, 17

ένα εσωτερικό δωμάτιο συνήθως χωρίς ανοίγματα, χρησιμεύει ως κελάρι για την αποθήκευση μεγάλων πιθαριών για το κρασί, το λάδι ή άλλα τρόφιμα. Οι οικοδομές αυτής της πρώτης περιόδου έχουν μορφολογικά χαρακτηριστικά λαϊκής αρχιτεκτονικής, όμοια με αυτά που απαντώνται σε πολλά άλλα κυπριακά χωριά. Η πετρόκτιστη τοιχοποιία των εξωτερικών προσόψεων έχει συνήθως ψηλά και στενά μικρά ανοίγματα. Οι εξωτερικές πόρτες με τα απλά πλαίσια διέκοπταν το ομοιόμορφο μέτωπο. Σε αντίθεση με την αυστηρή εξωτερική όψη των κτιρίων, στην εσωτερική αυλή οι όψεις ανοίγουν προς τα έξω με τις χαρακτηριστικές καμάρες των ηλιακών. Οικοδομές με αστικές και νεοκλασικές επιρροές Με το τέλος του οθωμανικού ζυγού και τις νέες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που έφερε η επαφή με το δυτικό κόσμο, η κοινωνία αστικοποιήθηκε και εκσυγχρονίστηκε. Ο νεοκλασικισμός μπολιάστηκε στην λαϊκή αρχιτεκτονική, δημιουργώντας έτσι ένα νέο τυπολογικό και μορφολογικό τύπο. Τα υφιστάμενα κτίρια τοπικής αρχιτεκτονικής προσαρμόζονται στο νέο ύφος με την προσθήκη ορόφων, επεκτάσεων καθώς και άλλων μορφολογικών χαρακτηριστικών, ενώ οι καινούργιες οικοδομές κατασκευάζονται βάσει των αστικών προτύπων. Τα σπίτια οργανώνονται με συμμετρικό τρόπο και τριμερή σχεδιασμό τόσο στην κάτοψη όσο και στην πρόσοψη. Ο κεντρικός άξονας, που στο ισόγειο διαμορφώνει τον ηλιακό, είναι η καρδιά της οικίας, ο κύριος χώρος υποδοχής, ενώ η σκάλα μετακινήθηκε από την αυλή στο πίσω μέρος του ηλιακού. Η εσωτερική αυλή έχασε τώρα τον κυρίαρχο ρόλο της στη λειτουργία του κτιρίου. Στις προσόψεις των οικοδομών, έμφαση δίνεται στο κεντρικό τμήμα όπου οι εξώθυρες διακοσμούνται με λαξεμένα πέτρινα πλαίσια, σφυρήλατες σιδεριές στους φεγγίτες και περίτεχνα ξύλινα σκαλίσματα. Ο όροφος χαρακτηρίζεται από διαμήκη ξύλινα ή, πιο πρόσφατα, μπαλκόνια από σκυρόδεμα τα οποία στηρίζονται πάνω σε ξύλινους ή μεταλλικούς προβόλους και στολίζονται με περίτεχνα κιγκλιδώματα από σφυρήλατο σίδερο. Τα ανοίγματα στο δρόμο αυξήθηκαν σε αριθμό και μέγεθος και πλαισιώνονται από πλαίσια με λαξευτή πέτρα. Στους κεντρικούς εμπορικούς άξονες αναπτύχθηκε ένας νέος τύπος κτιρίου που συνδυάζει διάφορες χρήσεις. Στο ισόγειο, στεγάζεται η οικονομική και εμπορική δραστηριότητα των ιδιοκτητών, ενώ ο όροφος αποτελεί το χώρο κατοικίας. Μεγάλες σανιδωτές πόρτες οδηγούνε από το δρόμο απευθείας στα καταστήματα, εργαστήρια ή καφενεία, ενώ η εξώθυρα οδηγεί στον προθάλαμο του κλιμακοστασίου που δίνει πρόσβαση στον όροφο. Οικοδομικά υλικά και τρόπος δόμησης Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων, όπως γενικά η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, χαρακτηρίζεται από τη χρήση εύχρηστων και διαθέσιμων στην περιοχή υλικών, κατάλληλων για την κατασκευή κτιρίων, και από την άμεση σχέση της με την τοπογραφία, το κλίμα και τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Η περιοχή των Λευκάρων είναι πλούσια σε ασβεστόλιθο αλλά φτωχή σε χώμα και ξυλεία. Συνεπώς, η σκληρή και δύσκολη στην επεξεργασία πέτρα των Λευκάρων έγινε το κύριο οικοδομικό υλικό για την οικοδόμηση των κτιρίων και το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του οικισμού. Οι πετρόκτιστοι τοίχοι κτίζονται με χωματοπηλό και επιχρίονται με παχύ στρώμα άσπρου χώματος στο εσωτερικό, ενώ εξωτερικά ασβεστώνονται (συνήθως με λουλάκι). Με την εισαγωγή του γύψινου κονιάματος, το εσωτερικό των κτιρίων καθώς επίσης και η πρόσοψη των κτιρίων με νεοκλασσικές επιρροές επιχρίεται και βάφεται με έντονα χρώματα, δίνοντας ένα νέο ύφος στην όψη του οικισμού. Οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι, κυρίως στα ανώτερα πατώματα, κατασκευάζονται συχνά από ντολμάδες (τοίχοι με ξύλινο σκελετό και γέμισμα από διάφορα υλικά όπως πέτρες κ.λπ. επιχρισμένοι 18

Σπίτι με νεοκλασικές επιρροές Πετρόκτιστη τοιχοποιία ασβεστωμένη με λουλάκι με γύψο). Καθώς η ξυλεία είναι λιγοστή στην περιοχή, το ξύλο χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την κατασκευή της οροφής, τις πόρτες και τα παράθυρα. Η καμάρα αποδείχθηκε αποτελεσματικό μέσο στήριξης και αντικατέστησε την κεντρική δοκό που στηρίζεται σε στύλο. Τα δάπεδα αποτελούνται συνήθως από γυψομάρμαρα, λιθόστρωτα ή χώμα, ενώ στις οικοδομές με νεοκλασικές επιρροές χρησιμοποιούνται επίσης έγχρωμα τσιμεντένια πλακίδια, κυρίως στο χώρο υποδοχής. Οι στέγες ήταν αρχικά ξύλινες με επίπεδα χωμάτινα δώματα, ενώ αργότερα αντικαταστάθηκαν με επικλινείς στέγες με κεραμίδια. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα εμφανίστηκαν νέα υλικά, όπως το σκυρόδεμα και ο σίδηρος, που αντικατέστησαν τις παραδοσιακές στέγες και τα ξύλινα μπαλκόνια. Το χρώμα στη λευκαρίτικη αρχιτεκτονική Το χρώμα ήταν εξαιρετικά σημαντικό στην αρχιτεκτονική έκφραση των κατοίκων των Λευκάρων. Πριν από την εισαγωγή του γύψινου κονιάματος, η αυστηρή πέτρινη τοιχοποιία ζωντάνευε με το λουλάκι (ανόργανη χρωστική ουσία με ζωηρό γαλάζιο χρώμα), το οποίο οι νοικοκυρές διέλυαν σε ασβέστη και νερό και έβαφαν τα σπίτια τους κυρίως το Πάσχα. Οι διάφορες αποχρώσεις του λουλακιού κυριαρχούσαν χρωματικά στα Λεύκαρα, τόσο που Ελληνίδα συγγραφέας στο ταξιδιωτικό της χρονικό στη δεκαετία του 50 αποκάλεσε τα Λεύκαρα το γαλάζιο χωριό. Το γαλάζιο όμως δεν είναι το μόνο χρώμα που χρησιμοποιείται. Η επιχρισμένη τοιχοποιία των νεοκλασικών και άλλων κτιρίων του πρώιμου 20ού αιώνα βάφεται σε φωτεινά χρώματα, συνήθως ώχρα, κυανό, τερρακότα ή πράσινο, δίνοντας στον οικισμό τη χαρακτηριστική του όψη. Στο εσωτερικό των σπιτιών και στις εσωτερικές αυλές, το χρώμα βρίσκεται και πάλι σε περίοπτη θέση. Εδώ η επιλογή των χρωμάτων είναι πλουσιότερη και περιλαμβάνει το κόκκινο, το καφέ, το πράσινο, κ.λπ. Ο χώρος υποδοχής ορισμένων κτιρίων είναι κομψά διακοσμημένος με τοιχογραφίες. Γεωμετρικά φατνώματα με τυποποιημένα σταμπωτά μοτίβα διακοσμούνε το κεντρικό τμήμα του τοίχου, ενώ στο κάτω τα φατνώματα βάφονται έτσι ώστε να μοιάζουν με μάρμαρο. Στο πάνω τμήμα τα φατνώματα διακοσμούνται με μοτίβα με θέματα από τη χλωρίδα και πανίδα του τόπου, επαναλαμβανόμενα γεωμετρικά 19

μοτίβα ή με απλές μπορντούρες σε ποικίλα χρώματα. 3.2 Η κατάσταση του δομημένου τοπίου πριν από την επέμβαση Οι οικοδομές της περιοχής του Πιλοτικού Έργου είναι ως επί το πλείστον διώροφες, με επικλινείς στέγες με κεραμίδια. Χρονολογούνται στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αιώνα και φέρουν τα χαρακτηριστικά των αρχιτεκτονικών τάσεων κάθε περιόδου. Οι περισσότερες από τις προσόψεις, πριν από την επέμβαση, βρίσκονταν σε αρκετά καλή κατάσταση, αλλά είχαν υποστεί διάφορες επεμβάσεις, με επιπτώσεις στις διαστάσεις και τη μορφή των ανοιγμάτων, στα μπαλκόνια, στα επιχρίσματα και φυσικά στα χρώματα. Τα δύο τελευταία είχαν υποστεί τις περισσότερες αλλαγές κατά τις τελευταίες δεκαετίες, αφού η τάση για τα νέα υλικά οδήγησε τους ανθρώπους στη συγκεκριμένη γειτονιά (και στα Λεύκαρα γενικά) στην αντικατάσταση του παραδοσιακού γυψοκονιάματος με το τσιμέντο. Επιπλέον, η νέα αντίληψη περί «παραδοσιακού» που επικράτησε στην αρχή της δεκαετίας του 80 ώθησε τους ιδιοκτήτες των σπιτιών να αφαιρέσουν το γυψοκονίαμα από τις προσόψεις, προκειμένου να αποκαλυφθεί η πετρόκτιστη τοιχοποιία. Η αρμολόγηση της λιθοδομής με τσιμέντο αλλοίωσε ακόμα περισσότερο την αρχική όψη των προσόψεων. Λειτουργικοί λόγοι, οι νέες αισθητικές τάσεις και η προτίμηση στα υλικά που δεν χρειάζονται συντήρηση οδήγησαν σε αλλαγές στο μέγεθος, τη μορφή και τα υλικά κατασκευής των ανοιγμάτων. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα ξύλινα ανοίγματα είχαν αντικατασταθεί με κατασκευές από σίδερο ή αλουμίνιο. Η οδός Τιμίου Σταυρού είναι ασφαλτοστρωμένη. Η συντήρηση του δρόμου γίνεται με την περιοδική επάλειψη του οδοστρώματος με νέα στρώση ασφάλτου πάνω από την υφιστάμενη, με αποτέλεσμα την ανύψωση της στάθμης του δρόμου. Ετσι πολλά από τα κατώφλια των εισόδων των σπιτιών βρίσκονται τώρα κάτω από τη επιφάνεια του δρόμου. Το αρχικό λιθόστρωτο, αν σώζεται, είναι θαμμένο κάτω από την άσφαλτο. Το υφιστάμενο πλακόστρωτο της πλατείας έγινε το 1997. Το δίκτυο ηλεκτροδότησης χρονολογείται στα τέλη της δεκαετίας του 50 και παρουσιάζει μια αναχρονιστική εικόνα: τα καλώδια του ηλεκτρικού και τηλεφωνικού δικτύου κρέμονται στους τοίχους δημιουργώντας μια ακαταστασία που επιδεινώνεται από τις νέες εγκαταστάσεις που προστίθενται συνεχώς. Ο οδικός φωτισμός είναι επίσης παλιός. Οι παλιοί λαμπτήρες της ΑΗΚ αποτελούν πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο του δομημένου τοπίου, αλλά έχουν σκουριάσει ή δεν λειτουργούν. Ο υφιστάμενος εξοπλισμός και οι πινακίδες στους δρόμους είναι κακής ποιότητας και χρειάζονται αναβάθμιση. Δεν υπάρχει κανένας ελεγχόμενος χώρος στάθμευσης στην περιοχή. Η πλατεία της εκκλησίας χρησιμοποιείται μόνιμα ως χώρος στάθμευσης, όπως άλλα σημεία και εσοχές του δρόμου. Σημεία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον Στα ανατολικά της πλατείας βρίσκεται η κύρια εκκλησία των Λευκάρων, ένα μεγάλο οικοδόμημα φραγκοβυζαντινού ρυθμού που χρονολογείται στο 18ο αιώνα. Είναι αφιερωμένη στον Τίμιο Σταυρό, ένα κομμάτι του οποίου φυλάσσεται με ευλάβεια στο υπέροχα σκαλισμένο και επιχρυσωμένο εικονοστάσι. Την εκκλησία, κηρυγμένη σε Αρχαίο Μνημείο Β Πίνακα, επισκέπτονται οι τουρίστες ως το κυριότερο αξιοθέατο των Λευκάρων και οι κάτοικοι για τις λειτουργίες και άλλες θρησκευτικές τελετές. Δύο φορές το χρόνο οργανώνεται πανήγυρη στο χώρο γύρω και μπροστά από την εκκλησία για τον εορτασμό του Τιμίου Σταυρού. Στη βόρεια άκρη του χώρου του Πιλοτικού Εργου βρίσκεται το παρεκκλήσι που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Μάμα. Είναι μια μικρή εκκλησία βυζαντινού ρυθμού με 20

Νότια άποψη του χώρου Πιλοτικής Δράσης Η εκκλησία του Αγίου Μάμα. τρούλο και στοά από καμάρες (ηλιακό) κατά μήκος της πρόσοψης. Το ξενοδοχείο δίπλα από το παρεκκλήσι του Αγίου Μάμα είναι ένα μεγάλο διώροφο κτίριο που λειτουργούσε σαν πανδοχείο μέχρι τα μέσα του 20 ου αιώνα. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του κτιρίου είναι ο ηλιακός με τις καμάρες κατά μήκος της πρόσοψής του. Το ξενοδοχείο και η παρακείμενη εκκλησία του Αγίου Μάμα ανήκουν στην Εκκλησία των Λευκάρων. Οι προσόψεις τους είναι ενωμένες με το ίδιο σύστημα καμάρων, διαμορφώνοντας το πιο αξιόλογο αρχιτεκτονικό στοιχείο του δρόμου. Τα κτίρια που βρίσκονται στην περιοχή ανήκουν σε δύο διαφορετικές τυπολογίες: στη λαϊκή αρχιτεκτονική (τέλη 19ου αιώνα) και στην αρχιτεκτονική με αστικές επιρροές που έχουν περιγραφεί σε προηγούμενο κεφάλαιο. 3.3 Χαρακτηριστικά και παθολογία των κατασκευών Ένα από τα σημαντικότερα στάδια της μελέτης ήταν η έρευνα και η ανάλυση των Υφιστάμενων στοιχείων του χώρου Πιλοτικής Δράσης. Το στάδιο αυτό της μελέτης βασίστηκε στην επιτόπια έρευνα, την παρατήρηση, τη φωτογραφική τεκμηρίωση και τις συνεντεύξεις (προφορικές μαρτυρίες) των κατοίκων. Αναλύθηκαν όλα τα στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος τα οποία περιγράφονται πιο κάτω: Τοιχοποιίες Οι τοιχοποιίες είναι κτισμένες με τοπικό ασβεστόλιθο. Η λιθοδομή κτίζεται σε δύο παρειές, με τη χρήση συνδετικού κονιάματος από χωματοπηλό. Τα κενά ανάμεσα στις πέτρες γεμίζονται με θραύσματα πέτρας (χαλίκωμα), πυκνά τοποθετημένα και στερεωμένα με το ίδιο κονίαμα. Το πάχος του τοίχου είναι συνήθως 50 έως 55 εκατοστά. 21

Τα προβλήματα που παρουσιάζει η λιθοδομή οφείλονται κυρίως στη φθορά του κονιάματος αρμολόγησης, γεγονός που έχει ως συνέπεια την απώλεια του χαλικώματος και την περαιτέρω φθορά της λιθοδομής. Η υγρασία, είτε ανερχόμενη είτε κατερχόμενη (λόγω της κακής κατάστασης των στεγών), αποτελεί το κύριο πρόβλημα στις τοιχοποιίες. Επίσης έχουν παρατηρηθεί επεμβάσεις και μετατροπές όπως αρμολόγησης ή σουβάτισμα με τσιμέντο, υλικό ασυμβίβαστο με τον ασβεστόλιθο. Επιχρίσματα Η τάση που επικρατούσε κατά τις τελευταίες δεκαετίες στα Λεύκαρα ήταν ότι η εμφανής λιθοδομή των τοίχων είναι το αυθεντικότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα της τοπικής αρχιτεκτονικής. Η έρευνα απέδειξε ότι πρόκειται για εσφαλμένη αντίληψη, τουλάχιστον για μια μεγάλη κατηγορία οικοδομών. Οι τοιχοποιίες των Λευκάρων ήταν ως επί το πλείστο επιχρισμένες και μπογιατισμένες και σίγουρα η εικόνα της κωμόπολης πριν από 50 χρόνια είχε πολύ περισσότερο χρώμα. Ασβέστωμα: Ο παλαιότερος τύπος επιχρίσματος που εντοπίστηκε στο χώρο του Πιλοτικού Έργου είναι το ασβέστωμα, απλό διάλυμα ασβέστη σε νερό, που απλωνόταν με είδος βούρτσας (φρουκάλι) πάνω στους πετρόκτιστους τοίχους. Αυτό το είδος επιχρίσματος απαντάται κυρίως σε σπίτια πρώιμου τύπου. Τα αλλεπάλληλα στρώματα ασβεστώματος δείχνουν ότι αυτό ανανεωνόταν σε τακτά διαστήματα. Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόσθεταν και σκόνη από λουλάκι στο διάλυμα του ασβέστη. Γυψοκονίαμα: Στις αρχές του 20ού αιώνα εισήχθηκε και διαδόθηκε το επίχρισμα από γυψοκονίαμα που απλωνόταν με μυστρί σε πάχος 2-3 εκατοστών και κάλυπτε τις ανωμαλίες της λιθοδομής. Το επίχρισμα αυτό διασώζεται ακόμα σε μερικές οικοδομές στο χώρο του Πιλοτικού Εργου. Η ευρύτερη έρευνα εντόπισε πολλές περιπτώσεις στις οποίες το γυψοκονίαμα καλύπτει το παλαιότερο ασβέστωμα, μια χαρακτηριστική ένδειξη της εξέλιξης των επιχρισμάτων στα Λεύκαρα. Η υγρασία και η έλλειψη συντήρησης ήταν ο κύριος λόγος φθοράς των επιχρισμάτων. Ωστόσο, η συστηματική αφαίρεση του γυψοκονιάματος υπήρξε ο σημαντικότερος παράγοντας εξαφάνισης του στοιχείου αυτού. Χρώματα Έγινε γενική μελέτη των χρωμάτων του οικισμού και εξειδικευμένη έρευνα χρώματος σε κάθε πρόσοψη του Πιλοτικού χώρου. Πληροφορίες για τα χρώματα έδωσαν και οι ένοικοι, πολλοί από τους οποίους διατηρούσαν την ανάμνηση του καθιερωμένου λουλακιάσματος κάθε Οικοδομικά στοιχεία και παθολογίες των προσόψεων χρόνο. Το αποτέλεσμα της έρευνας ήταν η αποκάλυψη μιας αρκετά πλατιάς γκάμας παραδοσιακών χρωμάτων που καλύπτει όχι μόνο τις τοιχοποιίες αλλά και άλλες επιφάνειες όπως πόρτες, παράθυρα και σιδεριές. Χρώματα σε τοιχοποιίες: Σε παλιά σπίτια που δεν έχουν υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις εντοπίστηκαν διάφορα χρώματα. Στο χώρο του Πιλοτικού Εργου βρέθηκε γαλάζιο (λουλάκι), λευκό, ώχρα, βαθυκόκκινες αποχρώσεις, ροζ και πράσινο, επιβεβαιώνοντας τις πληροφορίες για την ποικιλία στα χρώματα που επικρατούσε στην αρχιτεκτονική των Λευκάρων στο 22

πρόσφατο παρελθόν. Πρόκειται κυρίως για ανόργανες χρωστικές ουσίες όπως το μπλε λουλάκι, ορυκτά όπως οι διάφορες ώχρες ή οξείδια του σιδήρου, που διαλύονταν σε ασβέστη και νερό. Χρώματα σε πόρτες και παράθυρα: Όσον αφορά το χρώμα των ανοιγμάτων, η έρευνα έδειξε ότι οι κύριοι τύποι χρωματισμένων θυρών και παραθύρων ήταν οι ακόλουθοι: Οι μαγαζόπορτες μερικές φορές βάφονταν γκρίζες ή καφέ. Πόρτες και παράθυρα με φατνώματα είχαν πάντοτε μπογιατισμένες επιφάνειες, συχνά σε δύο χρώματα (συνήθως καφέ, γκρίζο ή πράσινο, σε συνδυασμό με υπόλευκο). Τα παράθυρα με περσιάνες ήταν πάντοτε μπογιατισμένα (συνήθως καφέ, πράσινο ή σε σκούρες αποχρώσεις του κόκκινου). Σημειώνεται ότι τα σανιδωτά ξύλινα ξωπόρτια έμεναν συνήθως άβαφα. Πόρτες και παράθυρα Η ξυλεία στα παραδοσιακά ανοίγματα των οικοδομών στα Λεύκαρα είναι συνήθως από κυπριακό πεύκο. Οι κύριοι τύποι ανοιγμάτων είναι οι ακόλουθοι: Οι σανιδωτές πόρτες και παράθυρα απαντώνται συνήθως σε οικοδομές λαϊκής αρχιτεκτονικής. Οι πόρτες και παράθυρα με φατνώματα (κετταπέδες) και περσιάνες απαντώνται συνήθως σε οικοδομές με αστικές επιρροές. Τα Αλλαγές στις προσόψεις από πρόσφατες επεμβάσεις στοιχεία αυτά παρουσίαζαν φθορές λόγω της παρατεταμένης έκθεσης στις καιρικές συνθήκες και της έλλειψης συντήρησης. Μπαλκόνια Τα μπαλκόνια είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία των προσόψεων του χώρου Πιλοτικής Δράσης. Τα παλαιότερα μπαλκόνια ήταν κατασκευασμένα από ξύλο, τα οποία στη συνέχεια ανακατασκευάστηκαν με πλάκες σκυροδέματος. Στις προσόψεις των κτιρίων με αστικές επιρροές κυριαρχούν τα στενόμακρα μπαλκόνια από σκυρόδεμα στηριζόμενα σε σιδερένιες δοκούς, τα οποία έχουν μια ιδιαίτερη μορφολογία και είναι πιο λεπτά και κομψά από τα βαριά τσιμεντένια μπαλκόνια των μεταγενέστερων περιόδων. Η μακροχρόνια έκθεσή τους στις καιρικές συνθήκες έχει δημιουργήσει προβλήματα στη δομή των μπαλκονιών: η διείσδυση νερού προκάλεσε διάβρωση του σιδήρου και ράγισμα του σκυροδέματος με αποτέλεσμα να θρυμματίζεται στις άκρες. Σιδηροκατασκευές Τα μπαλκόνια φέρουν απλά ή περίτεχνα κιγκλιδώματα από σφυρήλατο σίδερο. 23

Προστατευτικές σιδεριές από το ίδιο υλικό απαντώνται στα τζάμια των ν με φατνώματα και στους φεγγίτες πάνω από τις πόρτες. Αρκετές έχουν περίτεχνα σχέδια αστικής τεχνοτροπίας. Η κύρια παθολογία των σιδερένιων στοιχείων είναι η σκουριά λόγω υγρασίας έλλειψης συντήρησης. Λιθόστρωτα Στα Λεύκαρα οι δρόμοι ήταν λιθόστρωτοι μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Από παλιές φωτογραφίες φαίνεται ότι η οδός Τιμίου Σταυρού διατηρούσε το λιθόστρωτο της μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 50. Αργότερα τα λιθόστρωτα καλύφθηκαν από άσφαλτο. Είναι αμφίβολο κατά πόσο έχει διατηρηθεί καθόλου το αρχικό λιθόστρωτο στο δρόμο του Πιλοτικού Εργου, λόγω των επανειλημμένων εκσκαφών για έργα υποδομής κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αναγκαστικά η έρευνα για το παλιό λιθόστρωτο στράφηκε σε άλλα σημεία της κωμόπολης, όπου διασώζονταν τμήματά του. Διαπιστώθηκε ότι αυτό αποτελείται από πέτρες της περιοχής ορθογώνιου σχήματος, κάθετα και πυκνά τοποθετημένες, με τη στενή τους πλευρά να σχηματίζει την επιφάνεια του λιθόστρωτου. Δεν εντοπίστηκαν ιδιαίτερα μοτίβα, αλλά σε ορισμένα σημεία υπάρχει μια κεντρική γραμμή (λίνια) στο μέσο του δρόμου. 3.4 Αποτύπωση προσόψεων Η έρευνα διεξάχθηκε ταυτόχρονα με την ετοιμασία των σχεδίων, που ανατέθηκε σε ομάδα αρχιτεκτόνων του ιδιωτικού τομέα. Πρώτα έγινε η αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης, με λεπτομερή σχεδιασμό των προσόψεων. Τα σχέδια που αφορούσαν το πρώτο στάδιο της μελέτης δηλαδή την αποτύπωση, αποτελούνται από: Α. Χωροταξικά σχέδια βασισμένα σε δορυφορικές λήψεις και σχέδια του κτηματολογίου, κατόψεις του Πιλοτικού χώρου, σχέδια στεγών και χρήσεις γης καθώς και σχέδια της πλατείας σε κλίμακα 1:200 (σχέδια και τομές). 24

Adobe InDesignAdobe Β. Αναπτύγματα δρόμων σε κλίμακα 1:100, προσόψεις σε κλίμακα 1:50 της κάθε οικοδομής ξεχωριστά, με επισήμανση όλων των εμφανών στοιχείων (υλικά, χρώματα και άλλα στοιχεία). Γ. Λεπτομερή σχέδια σε κλίμακα 1:20 των θυρών, παραθύρων, σιδηροκατασκευών και μπαλκονιών. 25