ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΤΕΕ ΤΜΗΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ : ΣΕΛΛΕΣ

ΝΟΜΑΡΙΑΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΤΕΕ ΤΜΗΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΕΡΓΟ : «ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ ΤΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥΣ ΣΕ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ» ΟΙΚΙΣΜΟΣ : ΣΕΛΛΕΣ ΣΥΝΤΑΞΗ ΜΕΛΕΤΗΣ : ΟΜΑΔΑ 17 ΔΑΤΣΕΡΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ΑΡΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΑΝΙΚΟΣ ΦΡΙΓΚΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ, ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΑΝΙΚΟΣ ΚΡΕΜΜΥΔΙΩΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ, ΑΡΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΑΝΙΚΟΣ ΣΑΡΤΖΕΤΑΚΗ ΜΑΡΙΑ, ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΑΝΙΚΟΣ ΚΟΥΝΕΝΑΚΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ, ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΣ ΜΗΑΝΙΚΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2010

Η ΤΟΠΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ «ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ» ΟΙΚΙΣΜΩΝ 1.ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΠΟΣ ΤΟΠΙΟ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΗ Α. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ & ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΕΙΑ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Από υψόμετρο 240μ αγναντεύουν το Κρητικό Πέλαγος οι Σέλλες. Θέση στρατηγικά επιλεγμένη ώστε να έχουν την εποπτεία της περιοχής της βόρειας ακτογραμμής και του υδροφόρου ορίζοντα. Βρίσκονται σε απόσταση 23,5 χιλιομέτρων από τον Άγιο Νικόλαο, στον οποίο και ανήκουν διοικητικά, ακολουθώντας τη διαδρομή : Αγ. Νικόλαος Σχίσμα Ελούντας Πλάκα Βρουχάς διακλάδωση δεξιά στο 22,7 χλμ Σέλλες. Το όνομα τους αποτελεί μάλλον την καλύτερη δυνατή περιγραφή του τόπου που είναι χτισμένες. Είναι ένα τοπωνύμιο που συναντούμε και σε άλλα μέρη της Κρήτης και σημαίνει κύρτωμα του εδάφους, αλλά σε υψηλό σημείο δηλαδή μια ορεινή δίοδος. Είναι πιθανών η λέξη αυτή να προέρχεται από το μεσαιωνικό σελλίον, υποκοριστικό της λέξης σέλλα. Β. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ Η ακριβής ημερομηνία ίδρυσης του οικισμού παραμένει άγνωστη. Ανατρέχοντας στις παλαιότερες ιστορικές πηγές και πιο συγκεκριμένα εξετάζοντας τα συμβόλαια της μονής Αρετίου βρίσκουμε να αναφέρονται σε αυτά οι γειτονικοί στις Σέλλες οικισμοί Λούμα και Βρουχάς καθώς και άλλα μετόχια ενώ δεν αναφέρεται ο οικισμός Σέλες, την περίοδο εκείνη αρχές του 17 ου αιώνα. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ο συγκεκριμένος οικισμός είναι νεότερος χρονολογικά 1. Πρώτη φορά οι Σέλλες αναφέρονται στην απογραφή του 1881 στο Δήμο Φουρνής, Λούμας Απάνω, Λούμας Κάτω, Σέλλαις με 252 ριστιανούς κατοίκους. Το 1900 γράφεται Σέλλες, είναι στον ίδιο Δήμο, κάτοικοι 3562. Το 1920 περιλαμβάνονται στον αγροτικό δήμο Λούμα με 97 κατοίκους ενώ το 1928 στην κοινότητα Λούμα με 102 κατοίκους. Το 1940 στην ίδια κοινότητα με 91 κατοίκους, το 1951 με 120 κατοίκους, το 1961 με 105 κατοίκους, το 1971 με 73 κατοίκους, το 1981 με 75 κατοίκους, το 1991 1 Σπανάκης Στ., 2001, σ. 699 2 Φαίνεται ότι συμπεριλαμβάνονται και οι κάτοικοι του Απάνω και Κάτω Λούμα, γιατί δεν αναφέρονται ονομαστικά στην απογραφή. 1

με 80 κατοίκους και το 2001 με 65 κατοίκους στις Σέλλες και 4 κατοίκους στις Κάτω Σέλλες 3. Στα βορειοανατολικά του Κάτω Λούμα βρίσκονται οι Σέλλες και σε απόσταση πορείας μισής ώρας προς βορρά, δίπλα στη θάλασσα, έχει αναπτυχθεί ο συνοικισμός Κάτω Σέλλες. Με το χωριό Σέλλες ταυτίζεται πιθανότατα ο οικισμός Sella που αναφέρεται στο κατάστιχο του σεξτέριου της επαρχίας Μιραμπέλου, ανάμεσα στα έτη 12271418 4, αν και στις πηγές της Βενετοκρατίας δεν είναι γνωστή καμία άλλη αναφορά στον τόπο αυτό. Στο συνοικισμό Κάτω Σέλλες λειτουργούσε το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου Σφουγγαρά, του οποίου ο σπηλαιώδης ναΐσκος σώζεται δίπλα στη θάλασσα. Οικογένεια ευγενών από το Αμπραμοχώρι Φουρνής παραχωρεί την εφημερία του το 1611 και το 1633 σε ιερατική οικογένεια του Αμπραμοχωρίου. Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, ΑΣΟΛΙΕΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΙΟΝΤΑ Το Άνω Μεραμπέλο υπήρξε ανέκαθεν από τις φτωχότερες περιοχές του νομού Λασιθίου, αλλά και ολόκληρης της Κρήτης. Τόπος άγονος και άνυδρος, επέβαλε μεγάλη προσπάθεια για την επιβίωση των κατοίκων του. Οι οικισμοί του, μικροί σε μέγεθος, είχαν πάντα αγροτοποιμενικό χαρακτήρα. Κύρια προϊόντα παραγωγής ήταν το αμύγδαλο, η παραγωγή του οποίου αργότερα υποχώρησε λόγω προβλημάτων και ασθενειών των δέντρων, το λάδι, τα χαρούπια και τα γαλακτοκομικά προϊόντα από κατσικίσιο και πρόβειο γάλα. Για την κάλυψη των λοιπών αναγκών τους και την αυτοσυντήρηση τους οι κάτοικοι υπομονετικά συντηρούν μικρά κηπούλια, λαχανόκηπους που ποτίζουν με το νερό των στερνών 5. Τα οπωροκηπευτικά εδώ δεν ευφορούν όπως σε άλλες περιοχές της Κρήτης και η καλλιέργια της αμπέλου είναι ιδιαίτερα περιορισμένη. Από την προφορική παράδοση μαθαίνουμε πώς οι Σέλλες είναι χωριό που κτίστηκε από ποιμένες. Τα ζώα, ή όπως χαρακτηριστικά ονομάζονται από τους κατοίκους ζωντανά, που εκτρέφονται στην περιοχή είναι κατά κανόνα οι αίγες και τα πρόβατα. Τα προϊόντα που παράγονται είναι κατά κύριο λόγο το γάλα και τα παράγωγα του, τυρί, βούτυρο κλπ. και σε μικρότερη κλίμακα το κρέας και το μαλλί, τα οποία προορίζονται κυρίως για οικιακή χρήση. Εντυπωσιάζουν ακόμη και σήμερα με την καλαισθησία τους και την υψηλή ποιότητα και τεχνική τους τα παραδοσιακά υφαντά που παράχθηκαν από τις γυναίκες αυτής της περιοχής ξάνοντας το μαλλί των προβάτων τους, κλώθοντας το και υφαίνοντας τον στον αργαλειό. Η ύπαρξη των δύο αλωνιών στον οικισμό υποδεικνύει την καλλιέργεια σιτηρών από τους κατοικούν την οποία εικάζουμε λόγο του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής ήταν περιορισμένη. Επιπλέον υπάρχουν πληροφορίες πως Παλαιότερα πολλοί κάτοικοι δούλευαν στο λεπροκομείο της Σπιναλόγκα 3 Παπαδογιάννης Μαν., σ.155. 4 Γάσπαρης, 2004, σ.153, 166 5 Δεξαμενές συλλογής των ομβρίων. Αποτελούν απαραίτητο στοιχείο για την επιβίωση κάθε μετοχιού. 2

Σήμερα οι ασχολίες των λιγοστών πια κατοίκων του οικισμού παραμένουν κατά κύριο λόγο η γεωργία και η κτηνοτροφία, παρόλο που οι περισσότεροι είναι πια αρκετά προχωρημένης ηλικίας ώστε να ασκήσουν ένα τέτοιο επάγγελμα ως εμπορική δραστηριότητα. Ενδιαφέρουσα δραστηριότητα στον οικισμό η παρουσία ιδιωτικού καθώς φαίνεται μικρού παραδοσιακού ελαιοτριβείου. Δ. ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΗΣ αρακτηριστικό της Κρήτης το έδαφος κατά το πλείστον ορεινό με τις ελάχιστες εξαιρέσεις κάποιων μεγάλων πεδιάδων και αρκετών σημαντικών οροπεδίων 6. Το Άνω Μεραμπέλο αποτελει ένα από τα τυπικότερα δείγματα ορεινής περιοχής στην Κρήτη. Το έδαφος του είναι σκληρό, τραχύ και απότομο, το κλίμα ήπιο και εξαιρετικά ξηρό. Εδώ δάση δεν υπάρχουν, ο άνθρωπος, τα φυτά και τα ζώα έχουν αναγκαστεί να προσαρμοστούν σε ένα περιβάλλον γυμνό, που ελάχιστη προστασία προσφέρει. Το τοπίο μπορεί να χαρακτηριστεί σχεδόν ως σεληνιακό, με έντονη την παρουσία της πέτρας και του σκληρού βράχου. Η βλάστηση είναι χαμηλή, κυριαρχούν οι θάμνοι και τα φρύγανα της Μεσογειακής μακίας 7 καθώς και ποώδη και βολβώδη φυτά 8, συναντάμε όμως και δένδρα τα οποία στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υπερβαίνουν στο ύψος τα 34 μέτρα 9. Μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση του τοπίου αυτού έχουν οι ισχυροί βόρειοι και βορειοδυτικοί άνεμοι που πνέουν στην περιοχή, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της ανάπτυξης της χλωρίδας και την προσαρμογή της στην κατεύθυνση πνοής τους. Έτσι στα πεδία που είναι εκτεθειμένα, οι θάμνοι και τα δένδρα σκύβουν στο φύσημα του αέρα και οι κορμοί τους παίρνουν συχνά σχήμα τόξου που λυγίζει προς τη γη, ενώ σε περιοχές όπως στις χαράδρες που είναι προστατευμένες η ανάπτυξη είναι πιο ομαλή και τα δέντρα φτάνουν σε πολύ μεγαλύτερο ύψος. Το γκρίζο της γης έρχεται να αντιπαρατεθεί στο γαλάζιο του ουρανού και της θάλασσας, που ξεπροβάλλει σχεδόν απροσδόκητα ανάμεσα στα βουνά, ενώ η φύση έρχεται να γιορτάσει κάθε άνοιξη την επιβίωσή της με το άρωμα του θυμαριού, της φασκομηλιάς και της ανθισμένης ρίγανης. Όπως τα φυτά έτσι και οι οικισμοί εδώ είναι πολυάριθμοι, αλλά μικροί και προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον τους. Προσπαθούν και αυτοί με τη σειρά τους να προστατευτούν από τα στοιχεία της φύσης και να βρουν το λιγοστό γόνιμο έδαφος που θα τους επιτρέψει να αναπτυχθούν. Βασικότατη ανάγκη που προκύπτει από τις κλιματικές συνθήκες για την επιβίωση ανθρώπων και των οικόσιτων ζώων τους η εξασφάλιση και η αποθήκευση του νερού. Λόγος που έκανε απαραίτητη την ύπαρξη στης Σέλλες, παρόλο το μικρό τους μέγεθος στέρνας και πηγαδιού στο κέντρο του οικισμού, καθώς και μίας μεγάλης ανοιχτής στέρνας σε κάποια απόσταση από αυτόν. 6 αρακτηρίστηκα αναφέρουμε πώς το 35% της επιφάνειας της Κρήτης είναι σε υψόμετρο μεγαλύτερο των 500 μέτρων, το 40% μεταξύ 200100 μέτρων και μόνο το 25% σχετικά πεδινό. 7 Κάποια από τα σημαντικότερα: το Πουρνάρι, το Θυμάρι, η Φασκομηλιά, η Ρίγανη, η Τσικουδιά, το Σχίνο, το Θαμνοκυπάρισσο, η Κουμαριά, η Αγριοκουμαριά κτλ. Σφίκας, σελ.1821. 8 Κάποια από τα σημαντικότερα: το Κυκλάμινο, η Ίρις, ο Ασφόδελος, η Ανεμώνη, η Βιόλα, η Τουλίπα, η Παπαρούνα, η Βαλεριάνα, ο Κρόκος καθώς και πολλά ορχεοειδή. Σφίκας, σελ.1821. 9 Πιο συχνά συναντώνται η αρουπιά ή Κερατιά, η Κουτσουπιά, η Ελιά, η Αγριελιά και η Αμυγδαλιά. Σφίκας, σελ.1821. 3

Ε. ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΑ Οι Σέλλες είναι ενταγμένες στο τοπικό οδικό δίκτυο του Άνω Μεραμπέλλου γεγονός που καθιστά εφικτή την πρόσβαση σε αυτές με όχημα. Η τοπική αυτή οδός που, όπως έχει ήδη αναφερθεί ξεκινά από τον Άγιο Νικόλαο παραλιακά προς την Ελούντα, ακολουθεί τις απότομες κλήσεις του εδάφους μετά την Πλάκα για να φτάσει έως τον Βρουχά μετά από τον οποίο διακλαδίζεται και το δεξιό του παρακλάδι μας οδηγεί στις Σέλλες και από εκεί στην βόρεια ακτή του Νησιού. Τον διασχίζει κανείς με το όχημα του χωρίς σημαντικές δυσκολίες παρόλο που το πλάτος του είναι μικρό και οι στροφές σε αρκετά σημεία απότομες λόγο της μεγάλης κλήσεως του εδάφους. Τέλος ας σημειωθεί η ύπαρξη αγροτικού δρόμου που ξεκινά από τις Σέλλες και προχωρά παράλληλα με την χαράδρα στα ανατολικά του οικισμού, ένας περίπατος αρκετά ενδιαφέρων για όποιον αναζητά γνωριμία και επαφή με το φυσικό περιβάλλον του Μεραμπέλλου. Ο υπό μελέτη οικισμός είναι συνδεδεμένος με τα δίκτυα ρεύματος, ύδρευσης και τηλεφώνου. Επίσης υπάρχει δίκτυο άρδευσης από 3 γεωτρήσεις στις Σέλλες. Από τις σημαντικότερες ελλείψεις του οικισμού η έλλειψη δικτύου αποχέτευσης. άρη στην επιδοτούμενη από το κράτος γραμμή από Άγιο Νικόλαο προς Σκινιά, το λεωφορείο περνάει μία φορά την εβδομάδα από τις Σέλλες. Το σχολειό που εδράζεται στις Σέλλες δεν λειτουργεί πλέον σήμερα, λόγο έλλειψης μαθητών. Μια φορά την εβδομάδα έρχεται γιατρός στο καφενείο του χωριού ή στα παγκάκια της πλατείας όταν ο καιρός το επιτρέπει για να εξυπηρετήσει τους κατοίκους. Τέλος στις Σέλλες λειτουργούν δύο ταβέρνες, οι οποίες όμως είναι κάπως απομακρυσμένες από τον κυρίως οικισμό και δεν φαίνεται να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ζωή και καθημερινότητα των κατοίκων τους, καθώς και δύο καφενεία παντοπωλεία. 2.ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ & ΑΡΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΜΟΡΦΗΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ Η ΑΡΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ Οι Σέλλες εμφανίζονται σχεδόν ξαφνικά μπροστά στον επισκέπτη. Ακλουθώντας την πορεία ου δρόμου από Βρουχά προς την βόρεια παραλία, τα ερείπια κάποιων παλαιών ανεμόμυλων, προαναγγέλλουν την ύπαρξη οικισμού. Το πρώτο στοιχείο κτιρίου του οικισμού που κάνει την εμφάνιση του στον ορίζοντα είναι ο τρούλος με τον σταυρό της εκκλησίας του Αγίου Κωσταντίνου. Καθώς των πλησιάζουμε την εμφάνιση τους κάνουν και οι πρώτες κατοικίες και κτίσματα. Τα περισσότερα από αυτά είναι χαμηλά σε ύψος, φτωχικά παρόλο που νέα στην κατασκευή και δεν εντυπωσιάζουν ιδιαίτερα τον επισκέπτη. Εξαίρεση ανάμεσα τους το αποκατεστημένο κτίσμα του παλαιού ελαιοτριβείου που σηματοδοτεί την ύπαρξη περισσοτέρων κτισμάτων με ενδιαφέρον χαρακτηριστικά και μορφολογία στο εσωτερικό του οικισμού. 4

Πολύ σύντομα έχουμε φτάσει ήδη στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και στο σχολείο που σηματοδοτούν το τέλος του οικισμού. Στο σημείο αυτό ο ανοικτός χώρος μπροστά από τον ναό, προσβάσιμος με όχημα, προσφέρεται για μία στάση μιας και από εδώ μπορεί ο επισκέπτης να απολαύσει την καταπληκτική θέα που υπάρχει προς το Κρητικό Πέλαγος. Δυστυχώς, λόγο κυρίως του φυσικού ανάγλυφου και της επιλογής του τόπου που επιλέχτηκε να κτιστούν οι περισσότερες κατοικίες των Σελλών, στο μεγαλύτερο μέρος τους δεν αποκαλύπτονται στον επισκέπτη μέσα σε αυτή την σύντομη διαδρομή. Α. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΗΚΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΥ ΙΣΤΟΥ ΚΑΙ ΡΥΜΟΤΟΜΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Οι δρόμοι στον οικισμό Σέλλες οργανώνονται σε ακτινωτή διάταξη γύρω από ένα κέντρο, την μικρή πλατεία του οικισμού. Σε αυτήν βρίσκεται το πηγάδι του οικισμού, αλλά κανένα άλλο από τα σημαίνοντα κτίσματα ενός οικισμού, όπως για παράδειγμα οι εκκλησίες. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου έχει βέβαια οπτική επαφή με τον χώρο αυτό αλλά είναι κάπως απομακρυσμένος από τις πιο πυκνοδομημένες περιοχές των Σελλών κυρίως νότια και νοτιοανατολικά του κέντρου τους. Τα περισσότερα κτίσματα λοιπόν στις Σέλλες είναι κτισμένα στην μεριά του υψώματος η οποία δεν έχει θέα προς την θάλασσα. Σε μία προσπάθεια ερμηνείας αυτής της επιλογής κάναμε τις ακόλουθες σκέψεις. Γνωρίζουμε από ιστορικές πηγές πως το Νησί μαστίστηκε σε αρκετές χρονικές περιόδους της ιστορίας από πειρατές και κουρσάρους. Στα μέσα του 16 ου αιώνα έχουμε μάλιστα έξαρση του φαινομένου. Η περιοχή του Μεραμπέλλου ταλαιπωρείται ιδιαίτερα από τις επιδρομές αυτές 10. Δεν είναι λοιπόν απίθανο εάν η δημιουργία του οικισμού πραγματοποιήθηκε αυτή την περίοδο, κάτι όχι απίθανο σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία που διασώθηκαν για τον οικισμό, αυτό να επηρέασε καταλυτικά την επιλογή τόπου χωροθέτησης του. Έτσι επιλέχτηκε ένα σημείο από το οποίο να είναι δυνατή η εποπτεία του θαλάσσιου χώρου και οι κινήσεις σε αυτόν, αλλά τα περισσότερα κτίσματα του οικισμού επιλέγεται να κτιστούν σε σημεία μη ορατά από την θάλασσα, ώστε να μην γίνονται στόχος από επιδρομείς. Στις γειτονιές αυτές τα κτίσματα, κατά κανόνα κατοικίες, διατάσσονται γραμμικά κατά μήκος τον οδών. Οι οδοί με την σειρά τους είναι σχεδόν ευθείς, χωρίς μεγάλες καμπυλώσεις και στροφές. Σε αρκετά μεγαλύτερο διάστημα του μήκους τους πλαισιώνονται από ένα συνεχόμενο τοίχος που σχηματίζουν οι κατοικίες παραπλεύρως τους, καθώς εμφανίζονται ομοιόμορφες οι περισσότερες και παρατεταγμένες η μία δίπλα στην άλλη. 10 Ένα μάλιστα από τα κρησφύγετα του φημισμένου πειρατή Μπαρμπαρόσσα υπήρξε, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, η λεγόμενη «σπηλιά του Μπαρμπαρόσσα». Βρίσκεται στον κόλπο του Μεραμπέλου, στην ανατολική ακτή της νησίδας Κολοκύθα, γεγονός που έκανε το φόβο της επίθεσης από τον τελευταίο εντονότερο, αφού όπως φαίνεται επισκεπτόταν συχνά την περιοχή. 5

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΚΙΝΗΣΗ ΠΕΖΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΟΦΟΡΩΝ Η κυκλοφορία στο εσωτερικό του οικισμού πραγματοποιείται μέσω ενός δικτύου οδών, γενικά πολύ στενών και ως επί τω πλείστον σχετικά δύσβατων, παρά τις σχετικά μικρές κλίσεις του εδάφους. Η κεντρική πλατεία των Σελλών και οι εκκλησίες τους είναι προσβάσιμες με τροχωφόρο. Η προσέγγιση ωστόσο των υπολείπων περιοχών του οικισμού με τον τρόπο αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολη ή και αδύνατη, παρά μόνον ίσως με δίκυκλο ή τρίκυκλο όχημα. Ωστόσο το μέγεθος του οικισμού είναι και σε αυτή την περίπτωση τόσο μικρό που ο επισκέπτης είναι δυνατόν να περιηγηθεί με ευκολία σε αυτόν ως πεζός. Η στάθμευση των μάλλον λιγοστών Ι οχημάτων που ανήκουν στους κατοίκους τους πραγματοποιείτε στους ανοικτούς κοινόχρηστους χώρους του οικισμού, κυρίως στην πλατεία του. Παρά ταύτα θα υπήρχε δυνατότητα δημιουργίας ενός χώρου πλησίον του κέντρου ο οποίος να εξυπηρετεί τις ανάγκες στάθμευσης κατοίκων και επισκεπτών για την πιο εύρυθμη λειτουργία του. ΔΙΚΤΥΟ ΚΟΙΝΟΡΗΣΤΩΝ ΩΡΩΝ ΚΑΙ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΕΩΝ Παρόλο που κατά την διάρκεια των επισκέψεων μας των επισκέψεων μας στον οικισμό συναντήσαμε λίγους κατοίκους στους δρόμους του, σε αυτόν υπάρχουν αρκετοί για το μέγεθος του ανοικτοί χώροι με δημόσιο χαρακτήρα. Ένας σύντομος κατάλογος αυτών είναι η κεντρική πλατεία με το πηγάδι και τρία παγκάκια ως εξοπλισμό, ο χώρος μπροστά σον ναό του Αγίου Γεωργίου, ένας γύρω από τη δεξαμενή, στα ανατολικά της κεντρικής πλατείας και τέλος ένας ακόμη δυτικά της κεντρικής πλατείας, περίπου ισομεγέθης με αυτήν. Οι τέσσερεις βρίσκονται σε πολύ κοντινή απόσταση μεταξύ τους γύρω από την πλατεία και σε άμεση οπτική επαφή με αυτήν. Β. Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΙΣ ΣΕΛΛΕΣ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΤΟΙΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Μικρά σε μέγεθος και χαμηλά σε ύψος είναι κατά κύριο λόγο τα κτίρια που βρίσκονται στις Σέλλες. Ισόγεια είναι, όπως παρατηρήσαμε, σχεδόν όλα τα παλαιότερα κτίσματα, αλλά και τα περισσότερα από κτίσματα στο σύνολο τους. Τα διώροφα κτίσματα που συναντήσαμε ήταν κυρίως σύγχρονες κατασκευές ή ο όροφος αποτελούσε καθ ύψος προσθήκη, κατασκευασμένη με σύγχρονα οικοδομικά υλικά, σε παλαιό υφιστάμενο κτίσμα. Η στέγη, παραδοσιακά επίπεδη, έχει στον οικισμό αυτό στα παλαιότερα κτίσματα αντικατασταθεί από επίσης επίπεδη πλάκα. Αλλά και οι καινούριες κατασκευές έχουν στην συντριπτική πλειοψηφία τους στέγη επίπεδη. Αρκετές αναλογικά με το μέγεθος του οικισμού οι εξωτερικές σκάλες που οδηγούν στο δώμα, είναι συνήθως στενές, ευθείες, συμπαγείς σε κατασκευή, σε επαφή με την όψη της κατοικίας και δεν φέρουν προστατευτικό κιγκλίδωμα, ή όταν φέρουν είναι φανερό πως αυτό πρόκειται για νεότερη προσθήκη. Ελάχιστα τα παραδείγματα των κατοικιών με στέγη, συνήθως απλή σε κατασκευή, μονόριχτη ή δίριχτη. Κύριος τύπος των 6

παλαιότερων κτισμάτων θα πρέπει να υπήρξε στον οικισμό αυτόν το στενομέτωπο καμαρόσπιτο αν και τα παλαιά κτίσματα που έχουν διατηρηθεί σε αυτόν τον οικισμό είναι πολύ λίγα ή έχουν δεχθεί τόσες τροποποιήσεις που είναι δύσκολο να αποφανθούμε για την αρχική μορφή τους. Οι λίγες παλαιές αξιόλογες κατοικίες που συναντούμαι στον οικισμό είναι κατά κανόνα μικρών διαστάσεων. Μορφολογικά η λιτότητα και η αυστηρότητα των γραμμών τους θυμίζουν τα σωζόμενα λείψανα των προϊστορικών οικιών της Κρήτης. Είναι εξ ολοκλήρου στραμμένες προς το εσωτερικό, ενώ εξωτερικά εμφανίζονται λιτές και απέριττες. Πρόκειται για συνθέσεις με βάση τον κύβο. Λίγες και οι παρεμβάσεις, που γίνονται στον υπαίθριο χώρο γύρω από το σπίτι. Η επικοινωνία εσωτερικούεξωτερικού είναι άμεση, χωρίς την παρεμβολή ημιυπαίθριου χώρου, μίας και το ήπιο κλίμα της περιοχής επιτρέπει κάτι τέτοιο. Που και που μια κληματαριά ή μία βοκαμβίλια σκιάζει την όψη ενός σπιτιού ή γεφυρώνει δύο αντικριστές κατοικίες προσφέροντας την σκιά της στον δρόμο ανάμεσα τους. Τα περισσότερα κτίρια αρθρώνονται σ ένα αδιάσπαστο σύνολο παρουσιάζοντας συνήθως ένα συνεχόμενο μέτωπο. η αυλή, όταν υπάρχει περικλείεται από ψηλό συμπαγή αυλότοιχο, ύψους άνω των δύο μέτρων και δεν έχει συνεπώς άμεση επικοινωνία με τους κοινόχρηστους χώρους. Όπως στο εξωτερικό, έτσι και στο εσωτερικό το παραδοσιακό Μεραμπελιώτικο σπίτι παραμένει λιτό. Μικρό καθώς είναι σε διαστάσεις, έχει ως κύριο στόχο του να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της οικογένειας, χωρίς κανενός είδους σπατάλη χώρου. Έτσι συχνά οι χρήσεις μέσα σε αυτό είναι μικτές. Όσο αυτό εξελίσσεται τυπολογικά και αναζητά καλύτερη ποιότητα ζωής, οι λειτουργίες διαχωρίζονται, με αποτέλεσμα να προστίθενται νέοι όγκοι στον κεντρικό πυρήνα, ενώ στις κατοικίες των πιο εύπορων οικογενειών οι χώροι μεγαλώνουν. Ενώ λοιπόν αρχικά το οίκημα χρησιμεύει τόσο στη διαμονή της οικογένειας όσο και ως αποθηκευτικός χώρος, αλλά και ως στάβλος τις πιο κρύες νύχτες του χειμώνα, αργότερα οι χρήσεις αυτές θα αποκτήσουν τον δικό τους ξεχωριστό χώρο: το αχίρι για τα ζώα, το παράσπιτο για την αποθήκευση και τον αχεριώνα, έναν ιδιαίτερο χώρο για την αποθήκευση του άχερου. ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ. Από την 13η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων προτείνεται η διατήρηση του συνεκτικού τμήματος του οικισμού με κατασκευές 16ου18ου αιώνα ή και παλαιότερες με ειδικούς όρους δόμησης, διατήρηση της ρυμοτομίας, έλεγχο των κατεδαφίσεων, επισκευέςαναστηλώσεις των υφισταμένων κτισμάτων, μορφολογικό έλεγχο και προσαρμογή των νέων κατασκευών. Εντούτοις, ανάμεσα στα κτίσματα των Σελλών δεν θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε κάποιο το οποίο δύναται να φέρει την ονομασία του μνημείου. Αν θα θέλαμε κάποια να ξεχωρίσουμε από το σύνολο ως αξιόλογα κτίσματα, υπάρχουν ορισμένα τα οποία σκόπιμο θα ήταν να προταθεί ή αποκατάσταση και ανάδειξη τους ως τυπικά δείγματα παλαιάς Μεραμπελιώτικης κατοικίας, αλλά αυτά είναι λιγοστά. Αυτό που μάλλον εμφανίζεται ως ενδιαφέρον χαρακτηριστικό για αυτόν τον οικισμό 7

που αξίζει να διαφυλαχθεί είναι ορισμένες γενικές αξίες στην δομή που συνθέτει την συνολική του εικόνα. Η αίσθηση της τήρησης της ανθρώπινη κλίμακας είναι έντονη στις Σέλλες. Τα μικρά τους καλντερίμια και τα χαμηλά σε ύψος κτίσματα που τα πλαισιώνουν, αποπνέουν μία φιλική και ζεστή διάθεση στον επισκέπτη που αξίζει να διατηρηθεί. Στις Σέλλες υπάγονται στην 13η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και προστατεύονται από τον νέο αρχαιολογικό νόμο: 3028, ΦΕΚ 153 Α, 28/06/2002. τα ιστορικά μνημεία και οι αξιόλογες εκκλησίες όπως: 1. Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στην οποία η υπάρχουν δύο εικόνων από το 1847 προσδιορίζει και την ηλικία του ναού. 2. Ο παλαιός ναός του Αγίου Βασιλείου βρίσκεται στη διαδρομή για τη θάλασσα και ο οποίος είναι ο νεκροταφικός ναός κτισμένος κατά το 16ο αιώνα 11. 3. Ο σπηλαιώδης ναός του Αγίου Αντωνίου από το ομώνυμο μοναστήρι, που η ίδρυσή του τοποθετείται πριν το 1611. Επίσης στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν μεμονωμένοι πέτρινοι ανεμοκίνητοι αλευρόμυλοι οι οποίοι δυστυχώς είναι ερειπωμένοι αξιόλογα αλώνια. Η ΕΓΚΑΤΑΛΛΕΙΨΗ Η αίσθηση της εγκατάλειψης στις Σέλλες ήταν αρκετά έντονη, παρόλο που πολλές από τις κατοικίες τους φαίνεται να έχουν κτισθεί ή ανακαινισθεί πρόσφατα. Σε αρκετές από τις παλαιότερες και πιο ενδιαφέρουσες είναι εμφανές πώς έχουν μείνει για μεγάλο χρονικό διάστημα κλειστές, χωρίς να χρησιμοποιούνται. Σε αρκετές μάλιστα έχει καταρρεύσει η στέγη με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλες καταστροφές και στο εσωτερικό τους. Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΥΛΙΚΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΣΗΣ Η πρώτη ύλη για την κατασκευή της κατοικίας στην Κρήτη προέρχεται από το άμεσο φυσικό περιβάλλον. Το ξύλο και η πέτρα είναι λοιπόν τα βασικά υλικά δομής της κατοικίας εδώ. Αυτά χρησιμοποιούνται κατά κανόνα με την λιγότερη δυνατή επεξεργασία 12. 11 ουρδάκης, σ.411 12 Πρβλ. Αρακαδάκη, Νοφαλιάς, σελ.77: Το μεγάλο πλήθος των αργών λίθων κτίζεται όπως βγαίνει από το πετροκοπιό (λατομείο), σελ.78: Η ξυλεία χρησιμοποιείται ακατέργαστη, συχνά χωρίς καν αποφλοίωση. 8

Το βασικότερο δομικό υλικό του σπιτιού και στο Μεραμπέλο δεν θα μπορούσε παρά να είναι η πέτρα. Σε ένα βραχώδες περιβάλλον σαν και αυτό αποτελεί το πιο πρόσφορο υλικό κατασκευής κτισμάτων. Αυτή χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο όπως βγαίνει από το πετροκοπιό με μόνη επεξεργασία την αφαίρεση κάποιων προεξοχών 13. Συνήθως πρόκειται για σκληρό ασβεστόλιθο χρώματος γκρίζου. Τοπικά βέβαια, από περιοχή σε περιοχή, η ποιότητα του πετρώματος ποικίλει. Οι κάτοικοι του Άνω Μεραμπέλου ζούσαν μία λιτή και συγκρατημένη ζωή, κάτι που αντικατοπτρίζεται και στην αρχιτεκτονική της κατοικίας τους. Σπάνια σε έναν οικισμό υπάρχει εξειδικευμένος μάστορας και ακόμη σπανιότερα τα απαραίτητα οικονομικά μέσα για να πληρωθεί. Έτσι όλοι οι Μεραμπελιώτες είχαν γνώση, έστω και περιορισμένη των μεθόδων κτισίματος. Η τεχνοτροπία τους επηρεάζεται από τα παραδείγματα που βρίσκουν στο άμεσο κτισμένο περιβάλλον. Είναι σύνηθες φαινόμενο συνεπώς, οι κατασκευαστικές λύσεις να επαναλαμβάνονται στον ίδιο οικισμό δίνοντας του έναν ξεχωριστό χαρακτήρα. Αν και το ξύλο αποτελεί απαραίτητο στοιχείο για την κατασκευή ενός σπιτιού, δύσκολη και επίπονη είναι η εξεύρεσή του. Αν οι πέτρες στο Μεραμπέλο αφθονούν, τα ξύλα που είναι ικανού μεγέθους και κατάλληλα για να χρησιμοποιηθούν ως δοκοί είναι λίγα. αρακτηριστική είναι η πληροφορία πώς ο Κρητικός νοικοκύρης έναν ολάκερο χρόνο πρέπει να γυρίζει και να τα γυρεύει, να τα διαλέει, να τα κόβει και να τα κουβαλεί αναφερόμενη στα ξύλα που θα στηρίξουν το δώμα του σπιτιού 14. Ακόμα πιο δύσκολη είναι η εύρεση ξύλων με κατάλληλη διατομή και αντοχή ώστε να γίνουν το μεσοδόκι 15 και ο λυρατζής 16 του σπιτιού. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που σπάνια συναντάμε στο Άνω Μεραμπέλο τον τρόπο αυτό στήριξης του δώματος και προτιμάται άντ αυτού το λίθινο τόξο, η καμάρα. Τα ξύλα που χρησιμοποιούνται είναι κατά κύριο λόγο από αγριελιές και λιόπρινους, γιατί των άλλων δέντρων το ξύλο χαλά εύκολα. Όσα χρησιμοποιούνται ως δοκάρια είναι αρκετά χοντρά για να αντέχουν το βάρος του δώματος. Για το λόγο αυτό σημαντική είναι η συμβολή των φίλων και συγγενών των νοικοκυραίων του νέου σπιτιού στη μεταφορά τους. Για την κατασκευή του δώματος, τέλος, γίνεται χρήση και των λεγόμενων φουντωμάτων που είναι φούντες, συνήθως σφάκες ή αστοιβίδες, φυτά που βρίσκονται σε αφθονία στην περιοχή. Το ξύλο επιλέγεται ως υλικό, τέλος, και για την κατασκευή των κουφωμάτων της κατοικίας. Στην περίπτωση αυτή γίνεται χρήση επεξεργασμένου ξύλου, σε αντίθεση με αυτά που χρησιμεύουν στη στήριξη του δώματος, τα οποία είναι συχνά ακατέργαστα, ή δεν είναι καν αποφλοιωμένα. Ξύλα σε πιο επεξεργασμένη μορφή, εκτός από τα κουφώματα της 13 Αρακαδάκη, Νοφαλιάς, σελ.78. 14 Κρήτη το αφιέρωμα, τόμος 16, πληροφορίες για τη λαογραφία και τις συνήθειες του κρητικού λαού, σελ. 208. 15 Μεσοδόκι: ένα ξύλινο δοκάρι, συνήθως από δρυαδόξυλο, μακρύ όσο το μήκος του σπιτιού. Συνηθίζεται το ξύλο αυτό να είναι τετραγωνισμένο, Κρήτη το αφιέρωμα, τόμος 16, σελ. 208. Στο Άνω Μεραμπέλο ο όρος μεσοδόκι χρησιμοποιείται για τα τα μεγάλα δοκάρια, Αρακαδάκη, Νοφαλιάς, σελ.98: Τα μεγαλύτερα φέροντα δοκάρια, τα μεσοδόκια [ ]. 16 Λυρατζής: ένας στύλος και αυτός συνήθως από δρυαδόξυλο, τετραγωνισμένος και χοντρός. Έχει περίπου τέσσερα μέτρα μήκος. Στην μία άκρη του πελεκούν ένα χαλάλη και τον στήνουν με τρόπο ώστε αυτή η άκρη του να βρίσκεται προς τα πάνω και το βαράνε για να κολλήσει και να πιάσει καταμεσής το μεσοδόκι. Τον λένε δε λυρατζή γιατί εδώ κρεμούσανε τη λύρα μα και γιατί μοιάζει, έτσι όπως στέκεται καταμεσής του σπιτιού, σαν τον λυρατζή που καθίζει στη μέση του χορού, παίζει τη λύρα του και γύρω του χορεύουνε οι χορευτές, Κρήτη το αφιέρωμα, τόμος 16, σελ. 208. Ο όρος αυτός δεν υπάρχει στην περιοχή που μελετάμε με εξαίρεση το ορπέδιο του Καθαρού, όπου γίνεται συχνά χρήση στύλων για τη στήριξη του δώματος, Αρακαδάκη, Καθαρό, σελ.72: Από αυτούσιο κορμό πρίνου ή λιόπρινου με τα χαμηλότερα κλαδιά είναι κατασκευασμένα τα χονδρά υποστυλώματα και οι μεγάλες δοκοί που φέρουν τα δώματα. 9

κατοικίας, συναντάμε επίσης στη στέγη και στην κατασκευή του πατώματος των οντάδων, ή στο ταβάνι του ορόφου των νεότερων χρονολογικά σπιτιών. Σημαντική είναι και η χρήση ενός είδους χώματος, γνωστού με το όνομα λεπίδα ή δωματόχωμα, για τη στεγανοποίηση του κτίσματος. Το χώμα αυτό χρησιμεύει ως επικάλυψη του δώματος. Συνηθίζεται να υπάρχει ένας τόπος, κοντά στον οικισμό, απ όπου γίνεται η εξόρυξη της λεπίδας. Εκεί ο κάθε νοικοκύρης ανοίγει έναν λάκκο και πετά την πρώτη στρώση χώμα που απορροφά εύκολα το νερό. Κάτω από αυτό υπάρχει η λεπίδα, ένα είδος χώματος συνήθως γαλάζιου χρώματος ή κάποιου άλλου που ιριδίζει. Το χώμα αυτό το νερό δεν το διαπερνά και άρα αποτελεί καλό μονωτικό. Ας αναφερθεί στο σημείο αυτό πως και το σίδερο βρίσκει περιορισμένη χρήση σε ειδικές κατασκευές. Συγκεκριμένα στα μέσα ασφάλισης του σπιτιού, όπως κλειδαριές και κάγκελα για τα παράθυρα. Στις νεότερες χρονολογικά κατοικίες το συναντούμε επίσης στα κιγκλιδώματα των εξωστών. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΕΙΑ 17 Η αρχή για την κατασκευή του παραδοσιακού σπιτιού στην περιοχή που μελετήθηκε γίνεται με τη θεμελίωση του. Ένα χαντάκι σκάβεται για τον σκοπό αυτό με βάθος περίπου μισό μέτρο και πάχος περίπου αυτό που θα έχουν οι τοίχοι ή λίγο μεγαλύτερο. Το άνοιγμα αυτό θα γεμιστεί στη συνέχεια με πέτρες και ασβεστόχωμα, που θα αποτελέσουν τη βάση πάνω στην οποία θα πατήσουν οι τοιχοποιίες. Καθώς το έδαφος συχνά είναι βραχώδες, υπάρχουν και σημεία στα οποία δεν είναι δυνατή η εκσκαφή. Στα σημεία αυτά η τοιχοποιία εδράζεται απευθείας πάνω στον σκληρό βράχο του υπεδάφους. Ο τύπος της τοιχοποιίας που χρησιμοποιείται συνηθέστερα στο Άνω Μεραμπέλο είναι η αργολιθοδομή. Σπανιότερα και για την κατασκευή βοηθητικών κτισμάτων μικρού μεγέθους μπορεί εναλλακτικά να γίνει χρήση της ξερολιθιάς. Σημαντικοί για την στήριξη της τοιχοποιίας είναι οι ακρογωνιαίοι λίθοι, γνωστοί στην περιοχή ως ρουκούνοι. Αυτοί είναι αγκωνάρια προσεκτικά πελεκημένα για το σκοπό αυτό. Στο υπόλοιπο της τοιχοποιίας η πέτρα χρησιμοποιείται σχεδόν ακατέργαστη, με εξαίρεση τα σημεία γύρω από τα ανοίγματα, τόσο της πόρτας όσο και των παραθύρων. Σε αυτά γίνεται χρήση πέτρας όμοιας επεξεργασίας και ανάλογου μεγέθους με τους ρουκούνους, ή τοποθετούνται ειδικά επεξεργασμένοι λίθοι, οι οποίοι άλλες φορές είναι μονοκόμματοι και άλλες αποτελούνται από 23 τμήματα, που ορίζουν την κάθε παραστάδα του ανοίγματος. Το συνδετικό υλικό ανάμεσα στους λίθους είναι ο πηλός ή η πηλάσβεστος. Επειδή η πέτρα χρησιμοποιείται στην τοιχοποιία χωρίς καμία σχεδόν επεξεργασία, η τελική επιφάνεια του τοίχου έχει όψη αδρή. Για την καλύτερη συνοχή των υλικών του τοίχου, αλλά και την εξομάλυνση της επιφάνειας εφαρμόζεται μια τεχνική γνωστή ως χαλικολόημα. Αυτή συνίσταται στην εισαγωγή μικρών λίθων στους αρμούς της τοιχοποιίας, που σφηνώνονται μετά το τέλος της ανέγερσης του βασικού όγκου. Το επίχρισμα των τοίχων, τουλάχιστον εξωτερικά, δεν θεωρείται απαραίτητο και συχνά παραλείπεται. Το σύνηθες είναι οι εξωτερικοί τοίχοι να μένουν ασοβάντιστοι, ενώ οι εσωτερικοί αρμολογούνται και ασβεστώνονται χωρίς καμία περαιτέρω 17 Για περισσότερα στοιχεία βλ. Αρακαδάκη, Νοφαλιάς, σ.79130. 10

επεξεργασία. ή διαδικασία του ασβεστώματος επαναλαμβάνεται μερικές φορές το χρόνο, αφού το εσωτερικό του σπιτιού συχνά λερώνει από την κάπνα του τζακιού και οι τοίχοι μαυρίζουν. Για το αρμολόγημα το υλικό που χρησιμοποιείται έχει την ίδια σύνθεση με το συνδετικό κονίαμα των τοίχων. Για το ασβέστωμα γίνεται χρήση μείγματος ασβέστη και τριχών κατσίκας, ώστε να δένει καλύτερα το μείγμα. Η συνεχής επάλειψη των τοίχων της κατοικίας έχει αποτέλεσμα με την πάροδο του χρόνου οι στρώσεις ασβέστη να αποκτούν αξιοσημείωτο πάχος. Αυτό βέβαια παρουσιάζει ένα μειονέκτημα: αυτοί αποκολλώνται εύκολα από την υγρασία ή άλλες φυσικές αιτίες. Στα μεγαλύτερα σε μέγεθος σπίτια, στο εσωτερικό των κεντρικών χώρων της κατοικίας δεσπόζει η καμάρα. Η κατασκευή της προχωρεί παράλληλα με αυτήν των τοίχων. Ένας ξυλότυπος βοηθά στη στήριξη της κατασκευής μέχρι αυτή να ολοκληρωθεί. Οι πέτρες που σχηματίζουν το τόξο της είναι προσεκτικά λαξευμένες και η καθεμία έχει την δική της θέση στο σχηματισμό της καμπύλης. Οι αρμοί μεταξύ τους είναι εξαιρετικά μικροί. Ο ξυλότυπος θα αφαιρεθεί όταν τοποθετηθεί στη θέση του το κλειδί της καμάρας, ο κεντρικός δηλαδή λίθος, που τοποθετείται στην κορυφή του τόξου, ο οποίος σφηνώνεται στη θέση αυτή και συγκρατεί την όλη κατασκευή, χαρίζοντας της τις μοναδικές στατικές ιδιότητες της. Η καμάρα θα αποτελέσει το ισχυρότερο δομικό στοιχείο της κατοικίας και είναι αυτή που θα φέρει το μεγαλύτερο φορτίο από το βάρος του δώματος. Διαπιστώνεται δε εύκολα πως έχει τον μεγαλύτερο χρόνο ζωής απ όλα τα στοιχεία που συνθέτουν την κατοικία, αφού χαρακτηριστικά παρατηρούμε πως στα ερειπωμένα σπίτια είναι το τελευταίο τμήμα που καταρρέει. Με την αποπεράτωση του κτισίματος των τοίχων και αφού έχει κατασκευαστεί και η καμάρα σειρά έχει η κατασκευή του δώματος. Οι πιο χοντροί κορμοί δέντρων, αυτοί που έχουν επιλεγεί για να χρησιμοποιηθούν ως δοκάρια, ξεκλαδίζονται και κόβονται ώστε τα ξύλα να είναι περίπου ισομήκη και κατάλληλα να γεφυρώσουν το άνοιγμα που καλούνται να καλύψουν. Οι άκρες τους καψαλίζονται μέχρι να καρβουνιάσουν για να έχουν αντοχή στην υγρασία. Τα δοκάρια αυτά θα πατήσουν στο εσωτερικό μέρος των τοίχων, τοποθετημένα παράλληλα το ένα δίπλα στο άλλο και σε απόσταση που κυμαίνεται ανάμεσα στα 0,6μ. και 1μ. ανάλογα με τη διάμετρο αλλά και το σχήμα τους. Πάνω σε αυτά τοποθετούνται λεπτότερα ξύλα, συνήθως χοντρά κλαδιά χωρίς καμία ιδιαίτερη επεξεργασία. Αυτά τοποθετούνται κάθετα πάνω από τα δοκάρια, το ένα δίπλα στο άλλο αφήνοντας το μικρότερο δυνατό κενό μεταξύ τους. Αφού η στήριξη του δώματος έχει ως εδώ εξασφαλιστεί σειρά έχει η μόνωσή του κυρίως από τα νερά της βροχής. Επάνω λοιπόν στη φέρουσα κατασκευή τοποθετείται μία ακόμη στρώση υλικών, γνωστή και ως φιάλωμα. Το φιάλωμα συνιστούν σχίζες λεπτών κλαδιών ή καλαμιών, ή, όπως είναι και το πιο σύνηθες, ένα στρώμα από αστοιβίδες, ξερούς θάμνους που αφθονούν στην περιοχή. Αυτά, μετά την προσεκτική τοποθέτηση τους χρίζονται με πηλό ώστε να κλείσει κάθε τρύπα ανάμεσα τους. Ακολουθεί η επίστρωση του δώματος με χώμα: αυτό τοποθετείται σε δύο στρώσεις οι οποίες κοπανίζονται ώστε να γίνουν συμπαγείς και να αποκτήσουν τη σωστή ρύση που θα στέλνει τα όμβρια στο λούκι της κουτσουνάρας (υδρορροής). Αυτό είναι συνήθως ο λαιμός ενός σπασμένου πιθαριού, ή ένα βυζαντινού τύπου κεραμίδι. Σπανιότερα συναντάμε λούκια από περίτεχνα σκαλισμένη πέτρα. Γύρω από την επιφάνεια που αργότερα θα καλύψει το δώμα υψώνεται ένα υποτυπώδες στηθαίο, συνέχεια της εξωτερικής πλευράς των τοίχων του κτιρίου, που φτάνει σε ύψος ελάχιστα μεγαλύτερο 11