Ο μεγάλος ευεργέτης Γεώργιος Ζαρίφης (1807-1884) 1884) Του Νικόλαου Ανδρουλιδάκη, φοιτητή του τµήµατος Πολιτικής Επιστήµης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήµιο
Ο Γεώργιος Ζαρίφης (1807-1884) υπήρξε µια αξιοθαύµαστη προσωπικότητα. Γεννήθηκε και έζησε στην Κωνσταντινούπολη, εκτός από ένα χρονικό διάστηµα δώδεκα ετών (1820-1832), που έζησε στην Οδησσό και στην Ελλάδα. Έτυχε, ανάλογα µε τα δεδοµένα της εποχής, µεγάλης µορφώσεως, ενώ από τη νεαρή του ηλικία είχε την ευκαιρία να αποχτήσει εµπειρίες στη δηµόσια διοίκηση, οι οποίες τον βοήθησαν αργότερα στην ιδιωτική του ζωή. Από ηλικία 25 ετών αναµίχθηκε σε εµπορικές επιχειρήσεις και, χάρη στην ευφυΐα στις ικανότητές του, προόδευσε ταχύτατα. Κατόρθωσε, µαζί µε τα αδέρφια του και τους άλλους στενούς συγγενείς του, να ιδρύσει µια πραγµατική οικονοµική αυτοκρατορία, της οποίας ήταν ο ιθύνων νους. Οι επιχειρήσεις της οικογένειας Ζαρίφη εκτείνονταν από τη Μεσοποταµία, ως την Κωνσταντινούπολη, την Οδησσό, το Βουκουρέστι, τη Μασσαλία και το Λονδίνο. Οι επιχειρηµατικές δραστηριότητες του Γ. Ζαρίφη περιλάµβαναν πολλούς τοµείς: εµπόριο, συµµετοχή στα τραπεζικά κεφάλαια πολλών τραπεζών και χρηµατοδότηση µεγάλων τεχνικών έργων, πρωτοποριακών για την εποχή. Ο Ζαρίφης αποτελούσε προσωπικό σύµβουλο του σουλτάνου για κάθε οικονοµικό ζήτηµα της οθωµανικής αυτοκρατορίας. Χαρακτηριστική είναι η εµπλοκή του στο θέµα του Οθωµανικού Χρέους, το οποίο, µετά από τετραετή προσωπική του προσπάθεια (1875-1879), επιλύθηκε αίσια για το οθωµανικό κράτος. Εκτός από τις οικονοµικές δραστηριότητες, ο Ζαρίφης βρισκόταν πίσω από κάθε ελληνική πολιτιστική και αθλητική προσπάθεια, µε την πολύπλευρη υποστήριξή του σε πληθώρα φιλανθρωπικών, πολιτιστικών και αθλητικών συλλόγων, σε πολλούς από τους οποίους ήταν πρόεδρος, µε σκοπό τη βοήθεια και ανάδειξη του ελληνισµού της οθωµανικής αυτόκρατορίας. Αλλά, η κατ εξοχήν υποστήριξη του Ζαρίφη προς τον Ελληνισµό διαπιστώνεται από τις πολυάριθµες και µεγάλες ευεργεσίες του. Συµµετείχε, κατά το µέγιστο ποσοστό, στην ανέγερση της Μεγάλης του Γένους Σχολής, Ίδρυσε σχολεία στη Φιλιππούπολη (τα Ζαρίφεια ιδασκαλεία αρρένων και θηλέων) και στα Θεραπειά της Κωνσταντινούπολης, υποστήριξε ελληνικές σχολές, όπως την Θεολογική, Ιερατική, και Εµπορική, καθώς και τα Εκπαιδευτήρια στο Γαλατά και στο Πέρα, κι α-κόµη βοήθησε ικανούς µαθητές µε υποτροφίες. Τέλος έκανε ευεργεσίες σε νοσοκοµεία και εκκλησίες. Αν το όνοµά του δεν µας είναι τόσο γνωστό, όσο ευεργετών όπως του Μ. Τοσίτσα, Γ. Αβέρωφ, του Ευαγ. Ζάππα, του Α. Συγγρού, κ.α., αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι ευεργεσίες του, αξιολογότατες για τον Ελληνισµό, δεν πραγµατοποιήθηκαν στον ελλαδικό χώρο, αλλά στη Μικρά Ασία και στην ευρύτερη περιοχή της Θράκης. Στις περιοχές αυτές, η αναγνώριση των ευεργεσιών του από µέρους των κατοίκων έφθανε σε σηµείο πραγµατικής λατρείας προς το πρόσωπό του. Η καταγωγή του Γ. Ζαρίφη. Τα νεανικά του χρόνια. Για την καταγωγή του Γεωργίου Ζαρίφη υπάρχουν δυο διαφορετικές πληροφορίες. Η µία τον παρουσιάζει ότι κατάγεται από φτωχούς προ-γόνους, και η άλλη ότι προέρχεται από πλούσια οικογένεια. Η αλήθεια βρίσκεται µάλλον στο συνδυασµό των δύο αυτών πληροφοριών 1. Ο παππούς του, τού οποίου το µικρό 1 Τα γενικά βιογραφικά στοιχεία για τον Γεώργιο Ζαρίφη προέρχονται από δύο πηγές: α) Το βιβλίο του Π. Ν. Κοντογιάννη: «Εθνικοί ευεργέται», έκδοση «Συλλόγου προς διάδοσιν ωφελίµων βιβλίων», εν Αθήναις 1908, σελ. 61-62, και β) Το άρθρο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου «Οικογένεια Ζαρίφη», 2008, στην «Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισµού». Ο µεν Π. Ν. Κοντογιάννης αναφέρει ότι οι γονείς του Ζαρίφη ήταν φτωχοί, ενώ η Α. Παπαδοπούλου αναφέρει ότι επρόκειτο για ευκατάστατη οικογένεια. Από τις πληροφορίες συνάγεται ότι η καταγωγή του Ζαρίφη ήταν µεν φτωχική, αλλά οι γονείς του πλούτισαν αργότερα.
όνοµα δεν είναι γνωστό, καταγόταν από το νησί του Μαρµαρά (Προκόννησος ή Προικόννησος) 2. Καλλιεργούσε αµπέλια και έκανε παραγωγή κρασιού. Ήταν γνωστός µε το προσωνύµιο κάπελας. Στο δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα εγκαταστάθηκε στο Μέγα Ρεύµα 3 της Κωνσταντινούπολης, όπου και συνέχισε την ίδια εργασία. Ήταν φτωχός στην αρχή, αργότερα πλούτισε µε την οινοπαραγωγή, και τελικά συγκαταλέγεται στους γνωστούς Φαναριώτες. Όταν πέθανε, τον θάψανε στον περίβολο του Ναού του Μ. Ρεύµατος. Ο γιος του γενάρχη, ο Ιωάννης ή Γιάγκος Ζαρίφης, ακολούθησε το επάγγελµα του πατέρα του, αυξάνοντας συνεχώς την περιουσία του. Το όνοµά του αναφέρεται στους κώδικες της Κοινότητας του Μεγάλου Ρεύµατος, το 1816 4. Έφτασε σε υψηλή κοινωνική θέση, και γι αυτό ση-µειώνεται µε τον τιµητικό τίτλο «τζελεπής» που δινόταν µόνο σε σπουδαίες προσωπικότητες. Αναµίχθηκε στα κοινοτικά της περιοχής του, είχε µεγάλη πατρική οικία στο Φανάρι (1795), άλλο µέγαρο στο Μ. Ρεύµα και τρίτο στα Θεραπειά 5. Παντρεύτηκε την Ταρσώ (Τερέζα), κόρη του Ιορδάνη Καπλάνογλου, εµπόρου διαµαντιών, πολύ γνωστού στον ευρύτερο µικρασιατικό ελληνισµό. Το αντρόγυνο απόχτησε, από το 1807 ως το 1820, επτά παιδιά. Τον Γεώργιο (1807) 6, τον Πέτρο (1810), τον Αλέξανδρο (1812), τον Ιορδάνη (1815), τη Σουλτάνα, τον Μιχαήλ (1819) και τον Νικόλαο (1820) 7. Ο Ιωάννης Ζαρίφης σχετιζόταν µε τη Φιλική Εταιρία, και γι αυτό, το 1820, λίγο πριν από την Ελληνική Επανάσταση, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει µε όλη του την οικογένεια την Κωνσταντινούπολη και να εγκατασταθεί στην Οδησσό. Εκεί παρέµεινε µέχρι το 1829, οπότε υπογράφηκε η συνθήκη της Αδριανούπολης, που επέτρεπε να ξαναγυρίσουν µε ασφάλεια στην Κωνσταντινούπολη, όσοι Έλληνες το επιθυµούσαν. Κατά την σχεδόν δεκάχρονη παραµονή στη Ρωσία, ο Ιωάννης Ζαρίφης, χάρη στις σχέσεις του µε τους εκεί Έλληνες γνωρίστηκε µε πολλούς αξιωµατούχους του τσάρου, αλλά και µε τον ίδιο τον υπουργό εξωτερικών, τον Ιωάννη Καποδίστρια. Αποτέλεσµα των γνωριµιών αυτών ήταν ώστε, ο πρωτότοκος γιος της οικογένειας, ο Γεώργιος Ζαρίφης, ο µετέπειτα µεγάλος ευεργέτης, να πετύχει µια υποτροφία από µέρους του τσάρου, χάρη στην οποία σπούδασε στο φηµισµένο Λύκειο Ρισελιέ της Οδησσού 8. Μετά την επιστροφή της στην Κωνσταντινούπολη, η οικογένεια Ζαρίφη, έφυγε σχεδόν αµέσως και εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο, πιθανόν µετά από πρόσκληση του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, που προφανώς θα ήθελε να περιστοιχίζεται από έναν κύκλο δικών του ανθρώπων. Ο κυβερνήτης διόρισε τον 2 Το νησί αυτό βρίσκεται προς τη δυτική πλευρά της Προποντίδας, απέναντι από την χερσόνησο της αρχαίας Κυζίκου. Εκεί ήταν εγκατεστηµένοι Έλληνες τουλάχιστον από την αρχή της τουρκοκρατίας. Το νησί βγάζει περίφηµα λευκά µάρµαρα, και γι αυτό το λόγο η Προποντίδα µετονοµάστηκε θάλασσα του Μαρµαρά. Έχει επίσης και εκτεταµένους αµπελώνες. (Από το άρθρο «Προκόννησος» της Βικιπαιδείας). 3 Το Μέγα Ρεύµα ήταν παραλιακό χωριό (σήµερα προάστιο), βόρειο-ανατολικά της Κωνσταντινούπολης, στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου. Ονοµάστηκε έτσι λόγω της ροής του Βοσπόρου στην περιοχή αυτή. Σηµερινή ονοµασία: «Αρναουτκιόι». 4 Στοιχεία για τη δραστηριότητα του Ιωάννη Ζαρίφη στο Μέγα Ρεύµα δίνονται και στην ιστοσελίδα «Φαναριώτες κάτοικοι του Μ. Ρεύµατος». 5 Τα Θεραπειά βρίσκονται στην ευρωπαϊκή ακτή του άνω Βοσπόρου, αρκετά βορειότερα από το Μ. Ρεύµα. Έµειναν γνωστά ως «θερινό Φανάρι» και υπήρξαν θέρετρο των Φαναριωτών. 6 Σύµφωνα µε άλλες πληροφορίες, ο Γεώργιος Ζαρίφης γεννήθηκε το 1808 ή 1806. Εδώ ακολουθούµε την πιο έγκυρη χρονολογία: 1807. 7 Sturdza, D.-M., «Dictionnaire historique et genealogique des grandes familles de Grece, d Albanie, et de Constantinople». Paris, 1983. Σελ.152. 8 Κ. Γ. Αυγητίδης: «Τα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύµατα της Οδησσού». «ωδώνη», 2000. Σελ. 159.
πρωτότοκο γιο, Γ. Ζαρίφη, γραµµατέα ή έφορο της Καρύταινας 9. Αλλά οι πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στην Ελλάδα, η αντιπάθεια προς τους ετερόχθονες, και κυρίως η δολοφονία του Καποδίστρια, απογοητεύουν την οικογένεια, η οποία το 1832 επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη, όπου και εγκαθίσταται µόνιµα. Από την εποχή αυτή, ο Γ. Ζαρίφης ξεκινάει τις επιχειρηµατικές του δραστηριότητες. Εργάζεται ως υπάλληλος στο µεγάλο εµπορικό κατάστηµα του ηµητρίου Ζαφειρόπουλου, που εισήγε και εµπορευόταν σι-τηρά και άλευρα από τη Ρουµανία 10. Το 1838, ο Ζαφειρόπουλος, εκτιµώντας τις µεγάλες εµπορικές ικανότητες και την προσωπικότητα του υπαλλήλου του, τον παντρεύει µε την κόρη του Ελένη, και λίγο αργότερα, το 1840, τον παίρνει συνέταιρό του στο καινούργιο τους κατάστηµα µε την επωνυµία: «Ζαρίφης Ζαφειρόπουλος». Το αντρόγυνο αποκτά πέντε παιδιά. Τον Λεωνίδα(1840), τον Περικλή (1844), τη Σοφία (1848), την Τερέζα (1860) και το Στέφανο (1863) 11. Πίνακας της οικογένειας Ζαρίφη Ο γενάρχης της οικογένειας του οποίου το όνοµα δεν είναι γνωστό, ζούσε στην Προικόννησο, νησί της Προποντίδας, από όπου στο δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα, εγκαταστάθηκε στο Μέγα Ρεύµα. Ασχολήθηκε µε την οινοπαραγωγή και πλούτισε. Τέλος εγκαταστάθηκε στο Φανάρι. Η οικογένειά του εξελίχθηκε σε µια από τις γνωστές Φαναριώτικες οικογένειες. Οικογένεια Ιωάννη Ζαρίφη Ιωάννης. Γιος του γενάρχη της οικογένειας (1770-1850). Γεννήθηκε στην Προικόννησο, και κατόπιν, µε την εγκατάσταση της οικογένειας στο Μεγάλο Ρεύµα, απετέλεσε µια από τις προσωπικότητες της περιοχής. Έζησε µε την οικογένειά του στην Οδησσό (1820-1829) και στην Ελλάδα (1830-1832). Ταρσώ. Το γένος Καπλάνογλου, κόρη του Ιορδάνη Καπλάνογολου, εµπόρου διαµαντιών. Γεννήθηκε στην Καισάρεια της Μικράς Ασίας. Σύζυγος του προηγούµενου, µε τον οποίο απέκτησε επτά παιδιά. Γεώργιος (1807-1884). Πρωτότοκος γιος των προηγουµένων. Ο µεγάλος ευεργέτης. Η ζωή και το έργο του αποτελεί το αντικείµενο της παρούσας εργασίας. Πέτρος (1810-;). Αδερφός του προηγουµένου. Παντρεύτηκε την Αιµιλία Βούρου, κόρη του ηµήτρη Βούρου. Αλέξανδρος (1812-;). Αδερφός των προηγουµένων. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε στην Οδησσό. Εκεί ίδρυσε κατάστηµα εµπορίου σιτηρών. Από πληροφοριακά στοιχεία της περιόδου 1833-1860, η επιχείρηση αυτή είναι µία από τις πέντε σηµαντικότερες ελληνικές επιχειρήσεις της Οδησσού, σε αξία περιουσιακών της στοιχείων (93.012 ρούβλια) 12. Στις δραστηριότητές του από κοινωνική άποψη είναι η συµµετοχή του στο Πολεοδοµικό Συµβούλιο της Πόλης. Ιορδάνης (1815-;). Αδερφός των προηγουµένων. Γεννήθηκε στην Καισάρεια της Μικράς Ασίας. Σουλτάνα. Αδερφή των προηγουµένων. Παντρεύτηκε τον Γεώργιο Σηµηριώτη, στο Τσεσµέ της Μικράς Ασίας. Μιχαήλ (1819-1891). Αδερφός των προηγουµένων. Εγκαταστάθηκε και πέθανε στο 9 Θ. Μοσχόπουλος: «Ζαρίφης Γεώργιος». «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», τόµος ΙΑ. Αθήνα 1929. Σελ.915. 10 Γ. Λ. Ζαρίφης. «Οι αναµνήσεις µου. Ένας κόσµος που έφυγε. Κωνσταντινούπολη, 1800-1920». Αθήνα 2002. Σελ.54. 11 Ως η υποσηµείωση (7). Σελ. 152-153. 12 Β. Καρδάσης: «Έλληνες οµογενείς στη Νότια Ρωσία, 1775-1861». Εκδόσεις: «Αλεξάνδρεια». Αθήνα, 1998. Σελ. 206, πίνακας 7.4, και σελ. 224, πίνακας 7.8.
Λονδίνο. Ασχολήθηκε µε το εµπόριο και τις τραπεζικές εργασίες. Παντρεύτηκε τη Φανή Κεσίσογλου που είχε γεννηθεί στη Σµύρνη, µε την οποία απέκτησε τέσσερα παιδιά. Η οικονοµική και κοινωνική του άνοδος διαφαίνεται από τις ισχυρές διασυνδέσεις που απέκτησε µε µέλη των επιφανών εµπορικών οικογενειών, Ράλλη, Ροδοκανάκη και Βλαστού, µέσω της σύναψης γάµων των παιδιών του 13. Νικόλαος (1820-1895). Αδερφός των προηγουµένων. Γεννήθηκε και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη. ιετέλεσε αντιπρόεδρος του Comptoir d Escompte. Οικογένεια Γεωργίου Ζαρίφη Γεώργιος (1806-1884). Ο µεγάλος ευεργέτης. Γεννήθηκε και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη. Ελένη. Το γένος Ζαφειρόπουλου, κόρη του ηµητρίου Ζαφειρόπουλου, εµπόρου σιτηρών και τραπεζίτη. Σύζυγος του προηγούµενου, µε τον οποίο απέκτησε πέντε παιδιά. Λεωνίδας (1840-1923). Πρωτότοκος γιος των προηγουµένων. Γεννήθηκε και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη. Τραπεζίτης. Παντρεύτηκε τη Φρόσω Νικολοπούλου. Περικλής (1844-1927). Αδερφός του προηγουµένου. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε στη Μασσαλία. Ίδρυσε στη Μασσαλία το κατάστηµα «Ζαρίφης και υιοί». Παντρεύτηκε τη Φανή Ροδοκανάκη, κόρη του Θεοδώρου Ροδοκανάκη της Μασσαλίας, και της Κλεοπάτρας Ζιζίνια. Σοφία (1848-1923). Αδερφή των προηγουµένων. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε στο Παρίσι. Παντρεύτηκε τον Οδυσσέα Νεγρεπόντη, έµπορο και εφοπλιστή του Βουκουρεστίου 14. Τερέζα (1860-1919). Αδερφή των προηγουµένων. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Παντρεύτηκε τον Αντώνιο Βλαστό. Στέφανος (1863-1894). Αδερφός των προηγουµένων. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε στο Μόντε Κάρλο. Παντρεύτηκε την Μαρίκα Αναγνωστάκη. Παρατηρήσεις: Στον παρόντα πίνακα παρουσιάζονται οι οικογένειες του Ιωάννη Ζαρίφη και του πρωτότοκου γιου του, Γεωργίου, για τις οποίες έχουµε πιο ολοκληρωµένα πληροφοριακά στοιχεία. Η προσπάθεια για το σχηµατισµό του γενεαλογικού δέντρου της οικογένειας Ζαρίφη είναι εξαιρετικά δύσκολη για δύο κυρίως λόγους: 1. Οι διάφορες γενιές της οικογένειας αριθµούν πολλές δεκάδες µελών, ενώ τα βιογραφικά στοιχεία των περισσοτέρων µελών µάς είναι άγνωστα. 2. Με τις συγγενικές τους σχέσεις, και συγκεκριµένα µε τους διαφόρους γάµους, τα µέλη αυτά συνδέονται και µε πολλές άλλες επιφανείς οικογένειες της ελληνικής διασποράς, οπότε δηµιουργείται ένα τεράστιο συγγενικό πλέγµα που είναι σχεδόν αδύνατον να εντοπισθεί. Τελικά, µπορούµε να καταρτίσουµε και να παρουσιάσουµε µέρος του γενεογράµµατος τριών γενεών της οικογένειας Ζαρίφη. 13 Ως η υποσηµείωση (7). 14 Χ. Εξερτζόγλου: «Προσαρµοστικότητα και πολιτική των οµογενειακών κεφαλαίων. Έλληνες τραπεζίτες στην Κωνσταντινούπολη:Το κατάστηµα Ζαρίφης-Ζαφειρόπουλος.1871-1881».Αθήνα,1989. Σελ.13. Και εφηµερίδα «Αιών» Αθηνών, αρ. 3976, 6.12.1882, σελ.4.
Η ανάπτυξη των οικονοµικών δραστηριοτήτων του Γ. Ζαρίφη Το µεγάλο κατάστηµα «Ζαρίφη Ζαφειρόπουλου» περιοριζόταν στην αρχή σε εµπορικές δραστηριότητες, έχοντας σε αποκλειστικότητα το σιτεµπόριο των δυτικών ακτών του Εύξεινου Πόντου. Πολύ γρήγορα όµως τα κέρδη της επιχείρησης αυξήθηκαν τόσο πολύ ώστε, από τα µέσα του 19 ου αιώνα, οι δραστηριότητές της επεκτάθηκαν και σε τραπεζικές εργασίες. Μετά το θάνατο του. Ζαφειρόπουλου το 1860, υπό την ευφυή διεύθυνση του Γ. Ζαρίφη, η επιχείρηση γιγαντώθηκε. Οι χρηµατοπιστωτικές εργασίες πολλαπλασιάστηκαν. Μετά τη νίκη των αγγλογάλλων στον Κριµαϊκό πόλεµο (1854-1856) που ήταν σύµµαχοι της οθωµανικής αυτοκρατορίας, ο Γ. Ζαρίφης άρχισε να αναµιγνύεται ενεργά στις τραπεζικές εργασίες της οθωµανικής πρωτεύουσας, σχετικά µε την ίδρυση µιας µεγάλης Κεντρικής Τράπεζας που θα συντόνιζε όλες τις άλλες. Συµµετείχε παράλληλα στην ίδρυση πολλών τραπεζικών καταστηµάτων, άλλων µέσα στην Οθωµανική Αυτόκρατορία (Γενική Εταιρία Οθωµανικού Κράτους, Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως, Οθωµανική Εµπορική Εταιρεία, Αυστροτουρκική Πίστη), και άλλων στον ελλαδικό χώρο (Γενική Πιστωτική, Τράπεζα Βιοµηχανικής Πίστεως) 15. Από ότι φαίνεται, το µεγαλύτερο µέρος της οικονοµικής του δύναµης είχε επενδυθεί στην Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως, της ο-ποίας υπήρξε Πρόεδρος και βασικός µέτοχος. Καταστήµατα αυτής της Τράπεζας υπήρχαν, εκτός φυσικά από την Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα (στην οδό Σταδίου), στο Λονδίνο (19, Great Winchester Street) και στο Παρίσι (13, rue Lafayette) 16. Σηµειώνεται τέλος ότι, το 1864 ξεκίνησε µια ευρύτατη συνεργασία των εµπορικών επιχειρήσεων Ζαρίφη µε την Εθνική µας Τράπεζα, προς αµοιβαίο όφελος 17. Ωστόσο, οι επιχειρηµατικές δραστηριότητες του Γ. Ζαρίφη δεν περιορίζονταν στις πολλές τραπεζικές του εργασίες που, όπως διαπιστώνου-µε, ήταν εξαιρετικά εκτεταµένες. εν άφηνε ούτε την παραµικρή ευκαιρία επενδύσεων, οι οποίες θα του απέφεραν κέρδος αλλά ταυτόχρονα αποτελούσαν µεγάλα κοινωφελή έργα. Οι πιο εντυπωσιακές δραστηριότητες του προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν η ίδρυση µεγάλων ανωνύµων Εταιριών, εξαιρετικά πρωτοποριακών για την εποχή εκείνη. Οι σπουδαιότερες από αυτές ήταν: Η Εταιρία Τροχιοδρόµων «Ποντοπόρεια» (ή Ποντοπορία;) Η Γενική Εταιρία του «ι Αερίου Φωτισµού και Θερµάνσεως του Βουκουρεστίου» Η Οθωµανική Εταιρία Μεταλλευµάτων Το Μονοπώλιο Καπνού. Πάντως, εκτός από αυτές τις µεγάλες επιχειρήσεις, υποστήριζε και κάθε ατοµική επενδυτική πρωτοβουλία, όταν υποψιαζόταν πως θα ήταν προσοδοφόρα. Και το επιχειρηµατικό του ένστικτο για το µέλλον της κάθε καινούργιας επιχείρησης που του ζητούσαν να υποστηρίξει ήταν αλάνθαστο. Χαρακτηριστική είναι η συνδροµή του στην ίδρυση ατµοπλοϊκής εταιρίας για την εξυπηρέτηση των νησιών του Αιγαίου. Πρόκειται για εταιρία µικρότερης οικονοµικής σηµασίας σε σχέση προς τους 15 Άρθρο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου «Οικογένεια Ζαρίφη», 2008, στην «Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισµού». 16 Εφηµερίδα «Αιών» Αθηνών, αρ. 4026, 3.12.1882, σελ.4. 17 Ως η υποσηµείωση (15).
προηγούµενους κολοσσούς, αλλά και αυτή αναπτύχθηκε, και συνεισέφερε σε αξιόλογα έσοδα. Αφού έστω και µία από τις προηγούµενες επιχειρηµατικές δραστηριότητες ήταν ικανή να αποφέρει µεγάλα κέρδη στον ιδιοκτήτη της, αντιλαµβανόµαστε ότι το σύνολο των εσόδων του Γ. Ζαρίφη από όλες µαζί τις επιχειρήσεις του ήταν ανυπολόγιστο. Αλλά τα έσοδά του δεν ήταν µόνο αυτά. Στο επόµενο κεφάλαιο θα διαπιστώσουµε κι άλλες εµπορικές δραστηριότητές του, σε συνεργασία µε τους στενούς συγγενείς του, τους εγκατεστηµένους στις µεγάλες ελληνικές παροικίες της Ρωσίας και της δυτικής Ευρώπης. Η οικονοµική αυτοκρατορία της οικογένειας Ζαρίφη Η οικονοµική ανάπτυξη του Γ. Ζαρίφη συνέπεσε σε µία πολύ ευνοϊκή γι αυτόν περίοδο. Μόλις επέστρεψε από την Ελλάδα και εγκαταστάθηκε µόνιµα στην Κωνσταντινούπολη, το 1832, εκµεταλλεύτηκε την οθωµανική εµπορική δυσπραγία, καθώς και τις διευκολύνσεις (διοµολογήσεις) που είχαν δοθεί στους ξένους από το οθωµανικό κράτος. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1838, υπογράφεται η αγγλοτουρκική εµπορική συµφωνία, που καθορίζει µικρό φόρο για τα εισαγόµενα στην οθωµανική αυτοκρατορία προϊόντα, ενώ τον επόµενο χρόνο, το 1839, υπογράφεται µια νέα συµφωνία µε την οποία υποστηρίζονται οι ξένοι που ασχολούνται µε το εµπόριο, εφόσον αποκτούν την οθωµανική υπηκοότητα. Έτσι ο Γ. Ζαρίφης εκµεταλλεύεται, από τα πρώτα βήµατά του, όλες τις ευκαιρίες που του πρόσφεραν οι ευνοϊκές συνθήκες για να αναδειχθεί στο µεταπρατικό εµπόριο. Ας θυµηθούµε ότι την ίδια εποχή, το 1838, ο. Ζαφειρόπουλος τον κάνει συνεργάτη του στο νέο κατάστηµα «Ζαρίφης - Ζαφειρόπουλος», ενώ το 1840, τον παντρεύει µε την κόρη του Ελένη. Παρατηρούµε δηλαδή ότι η επαγγελµατική και η οικογενειακή δραστηριότητα του Ζαρίφη ξεκινάνε µε τους καλύτερους οιωνούς. Χρησιµοποιώντας την εµπορική του ευφυΐα, ο Ζαρίφης µπόρεσε εύκολα να αντιµετωπίσει τους δυτικοευρωπαίους επιχειρηµατίες ανταγωνιστές του µέσα στη Μικρά Ασία. Το πρόβληµα ήταν γι αυτόν ο ανταγωνισµός εκτός Μικράς Ασίας, και κυρίως στη δυτική Ευρώπη. Αλλά η επινοητικότητά του βρήκε και σ αυτό το πρόβληµα την ιδανική λύση. Πείθει τα νεότερα µέλη της οικογένειάς του, τα µικρότερα αδέρφια του (και αργότερα τα παιδιά του) να εγκατασταθούν σε ορισµένα από τα σηµαντικότερα εµπορικά κέντρα του 19 ου αιώνα. Έτσι έχουµε: Τον αδερφό του, Μιχαήλ, στο Λονδίνο, όπου ασχολείται µε το εµπόριο και τις τραπεζικές εργασίες. Τον αδερφό του, Αλέξανδρο, στην Οδησσό, όπου ασχολείται µε το εµπόριο σιτηρών. Το δευτερότοκο γιο του, Περικλή, στη Μασσαλία, όπου ίδρυσε το εµπορικό κατάστηµα «Ζαρίφης και υιοί». Τον γαµπρό του, σύζυγο της κόρης του Σοφίας, τον Οδυσσέα Νεγρεπόντη, έµπορο και εφοπλιστή, στο Βουκουρέστι. Τα τελευταία χρόνια, αλλά και µετά το θάνατο του Γ. Ζαρίφη, ο πρωτότοκος γιος του Λεωνίδας εκµεταλλευόταν το Μπελέντ Ρουζ, µια περιοχή στη Μεσοποταµία, την οποία είχε κερδίσει ο πατέρας του, ως αµοιβή για τις προσπάθειές του σχετικά µε την επίλυση του οθωµανικού χρέους. Κατ αυτό τον τρόπο υπήρχε έλεγχος και στις οδούς προς την Ανατολή. Όπως παρατηρούµε, ο Γ. Ζαρίφης είχε δικούς του ανθρώπους σε όλα τα εµπορικά «πόστα» της εποχής, µε τους οποίους συνεργαζόταν, συντονίζοντάς τους ως αντιπροσώπους του, προς αµοιβαίο όφελος. Με αυτές τις συνεργασίες µπορούσε να
ελέγχει προσωπικά τα εµπορικά κέντρα του εξωτερικού, έχοντας απαλλαγεί από τους κινδύνους εκ του ανταγωνισµού των δυτικοευρωπαίων, καθώς και από τα επί πλέον έξοδα που θα απαιτούσε ο διορισµός ξένων αντιπροσώπων. Παράλληλα οι ναυτιλιακές δραστηριότητες του εφοπλιστή γαµπρού του, βοηθούσαν στη µεταφορά των προϊόντων των επιχειρήσεων Ζαρίφη, κυριαρχώντας στον Εύξεινο Πόντο, και ιδιαίτερα από την Οδησσό µέχρι την Κωνσταντινούπολη. ( εν πρέπει επίσης να ξεχνάµε ότι η Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως του Ζαρίφη είχε καταστήµατα στο Λονδίνο, στο Παρίσι και στην Αθήνα, ενώ η µεγάλη εµπορική του επιχείρηση «Ζαρίφης- Ζαφειρόπουλος» είχε ευρύτατη συνεργασία µε την Εθνική µας Τράπεζα). Εξετάζοντας τις επιχειρηµατικές δραστηριότητες του Γ. Ζαρίφη παρατηρούµε ότι δεν είχε τουλάχιστον φανερές συναλλαγές µε την Αίγυπτο. Το γεγονός αυτό πρέπει να οφειλόταν τόσο σε πολιτικούς όσο και σε εµπορικούς λόγους. Και πιο συγκεκριµένα: Προφανώς δεν ήθελε να προκαλέσει τη δυσµένεια του σουλτάνου δε-δοµένου ότι η Αίγυπτος είχε αυτονοµηθεί από την οθωµανική αυτοκρατορία, και οι µεταξύ τους σχέσεις δεν ήταν καθόλου φιλικές. Η οικονοµική ανάπτυξη της Αιγύπτου οφειλόταν κατά κύριο λόγο στο βαµβάκι. εν µπορούσε να ελέγχει κανένας την παραγωγή και την διακίνηση του βαµβακιού, αν δεν ήταν εγκατεστηµένος στην Αίγυπτο κι αν δεν είχε ασχοληθεί επίµονα µε την βαµβακοκαλλιέργεια. Εξάλλου, κανένας δεν µπορούσε να κλονίσει την κυριαρχία του ο παροικιακού ελληνισµού της Αιγύπτου στο θέµα του βαµβακιού. Ο Ζαρίφης το είχε καταλάβει αυτό, και δεν θέλησε να µαταιοπονήσει προς αυτήν την κατεύθυνση. Αλλά, ευφυέστατος καθώς ήταν, οδηγήθηκε στην αντιδιαµετρικά αντίθετη λύση, που αποδείχτηκε εξαιρετικά προσοδοφόρα. Αφού η Αίγυπτος είχε πάψει να είναι ο σιτοβολώνας της Ευρώπης, ο Ζαρίφης ανέλαβε µε τις επιχειρήσεις του την τροφοδοσία της ευρωπαϊκής κατανάλωσης µε σιτηρά προερχόµενα από τη Ρουµανία και τη Νότια Ρωσία. Πάντως, οι σχέσεις του Ζαρίφη µε την Αίγυπτο δεν πρέπει να σταµάτησαν εντελώς. Ήταν εύκολο γι αυτόν να ελίσσεται και να µην φα-νερώνει στους Οθωµανούς τους πραγµατικούς σκοπούς του. Έχοντας από την πλευρά µας διαπιστώσει το εµπορικό δαιµόνιο του Ζαρίφη, οι συγγενικές σχέσεις που απέκτησε στη Μασσαλία και στο Λονδίνο, χάρη τους γάµους των παιδιών του και των ανιψιών του µε τους γόνους των οικογενειών Ροδοκανάκη και Ράλλη, εύκολα µας κάνουν να υποψιαστούµε ότι οι εµπορικές δραστηριότητές του επεκτείνονταν έµµεσα και στην Αίγυπτο, δια µέσου των οικογενειών αυτών. Η κοινωνική υπεροχή της οικογένειας Ζαρίφη Το 1600, το Οικουµενικό Πατριαρχείο µεταφέρθηκε στη συνοικία Φαναριού της Κωνσταντινούπολης. Η συνοικία αυτή απετέλεσε το θρησκευτικό αλλά και εθνικό ελληνικό κέντρο. Εκεί συγκεντρώθηκαν πολλές ελληνικές οικογένειες, από τις οποίες προέκυψαν οι µεγάλες προσωπικότητες των Φαναριωτών, που εξελίχθηκαν σε αξιωµατούχους της Υ-ψηλής Πύλης, και σε Ηγεµόνες των παραδουνάβιων περιοχών 18. Ως συνέχεια των προηγουµένων, τον 19 ο αιώνα αναπτύσσονται οι νέο- Φαναριώτες. Αυτοί παρουσιάζουν διαφορετική εξέλιξη. Προέρχονται και από τις παλαιές οικογένειες, αλλά είναι και καινούργιοι. Επιχειρηµατίες που έχουν πλουτίσει, 18 Στην ιστοσελίδα: www.megarevma.net/fanaryiotes.htm
και έχουν εγκατασταθεί στο Φανάρι. Είναι και οι λεγόµενοι «τραπεζίτες του Γαλατά». Ζουν και εργάζονται στον Γαλατά ή στην Πέρα, που τις µετατρέπουν σε µοντέρνες και πολυτελέστατες συνοικίες της Κωνσταντινούπολης. Πραγµατικές ευρωπαϊκές οάσεις, εντελώς αποκοµµένες από τη µουσουλµανική καθηµερινότητα. Έχουν εξοχικά µέγαρα στα θέρετρα, Μέγα Ρεύµα και Θεραπειά. Είναι οι πλουσιότεροι άνθρωποι της οθωµανικής αυτοκρατορίας, και αποτελούν παράδειγµα αλλά και πρόκληση προς τις κατώτερες τάξεις. Τα αµύθητα πλούτη της οικογένειας Ζαρίφη είχαν ως αποτέλεσµα ώστε ο αρχηγός της, ο Γεώργιος Ζαρίφης, να τεθεί επί κεφαλής της ελίτ των νέο- Φαναριωτών. Μπορούµε να ισχυριστούµε βάσιµα ότι γνώριζε τουλάχιστον τέσσερις γλώσσες. Τα ελληνικά, δηλαδή την πατρική του γλώσσα, τα τουρκικά, τη γλώσσα της χώρας όπου ζούσε, τα γαλλικά, τα οποία είχε µάθει στο Λύκειο Ρισελιέ της Οδησσού, και τα ρωσικά, που τα είχε µάθει κατά τη διάρκεια της δεκάχρονης παραµονής του στη ρωσική αυτή πόλη. Από εκεί και πέρα, η έµφυτη επιθυµία του για ευρύτερη µόρφωση, αλλά και οι ανάγκες του επαγγέλµατός του µπορούν να µας κάνουν να υποθέσουµε ότι είχε κάποιες γνώσεις αγγλικής ή και ιταλικής, και πιθανόν να µπορούσε να συνεννοηθεί και µε κάποια από τις τοπικές διαλέκτους (όπως π.χ. αρµένικα). Ας µην ξεχνάµε ότι στην πολυπολιτισµική Κωνσταντινούπολη, εκτός από τους έλληνες, είχε έντονη παρουσία τόσο το λατινικό στοιχείο όσο και το ασιατικό. Οικονοµικά ο Γ. Ζαρίφης ήταν ο ισχυρότερος από όλους τους νέο- Φαναριώτες, αφού διαχειριζόταν την περιουσία όλης της οικογένειας, µιας από τις µεγαλύτερες περιουσίες της εποχής του. Θεωρείται ότι ήταν ο Rothschild της Ανατολής. Υπήρξε ο µέντορας των «τραπεζιτών του Γαλατά». Εκείνος που τους επηρέαζε κατά τον καλύτερο τρόπο, για το δικό τους συµφέρον. εν υπήρχε οικονοµική συµφωνία που να µην ζητούσαν τη γνώµη του αυτού του «χρηµατιστικού πατριάρχη», και ήταν βέβαιοι ότι θα τους έδινε την καλύτερη συµβουλή. εν φοβόντουσαν µήπως τους εκµεταλλευτεί, όχι µόνο επειδή ήταν εξαιρετικά έντιµος, αλλά και επειδή ήταν τόσο πλούσιος, ώστε δεν εποφθαλµιούσε τα αγαθά και τα κέρδη κανενός. Όταν µάλιστα τούς προέτρεπε σε κάποιες επιχειρήσεις, έµπαινε και ο ίδιος συνέταιρός τους, όχι τόσο για να κερδίσει, όσο για να είναι συνυπεύθυνος για την πορεία των επιχειρήσεων αυτών. Ο Γ. Ζαρίφης ζούσε σε ένα περιβάλλον αυτοκρατορικής χλιδής που το είχε δηµιουργήσει ο ίδιος. εν έχουµε εντοπίσει µέχρι σήµερα µαρτυρίες αν ο ίδιος ο σουλτάνος επισκεπτόταν τα µέγαρά του, αλλά πληροφορίες αναφέρουν ότι τον επισκέπτονταν µέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, υψηλοί αξιωµατούχοι που κατείχαν θέσεις κλειδιά στην Υ-ψηλή Πύλη, οι προσωπικοί γιατροί των σουλτάνων, κι άλλες πρώτης γραµµής προσωπικότητες της οθωµανικής αυτοκρατορίας. Πρόκειται για µέλη µιας κοινωνίας πάµπλουτης, µε ελιτίστικη συµπεριφορά. ιασώζονται φωτογραφίες των νεοκλασικών πολυτελών τους µεγάρων, σωστών παλατιών, µέσα στην Κωνσταντινούπολη όσο και στα γύρω θέρετρα. Το σπίτι του Ζαρίφη, του Σκυλίτση, του Ζωγράφου. (Κάποιοι από τους τραπεζίτες του Γαλατά κατάγονταν από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και είχαν πολυτελείς οικίες και στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, στη Χίο και αλλού). Ακόµη και οι τάφοι τους αποτελούσαν αριστουργήµατα τέχνης. Κατείχαν ιδιωτικές βιβλιοθήκες µε σπανιότατα βιβλία και χειρόγραφα, είχαν συλλογές έργων τέχνης που τις δώριζαν σε Μουσεία. Τα προσωπικά τους αντικείµενα ήταν πολυτελέστατα, τα έπιπλά τους, τα ρούχα τους. Τα κοσµήµατα των γυναικών τους πανάκριβα. Είχαν δικά τους ήθη κι έθιµα, οι γάµοι τους αποτελούσαν µέγιστο κοινωνικό γεγονός, ήταν σχεδόν µυθικοί. Τα σαλόνια τους ήταν ανοιχτά µόνο για εκλεκτούς καλεσµένους. Τα τσάγια, τα φαγητά τους, τα γλυκίσµατα, οι δεξιώσεις τους, όλα ονοµαστά.
Η δισέγγονη του Γεωργίου Ζαρίφη µάς δίνει µια παραστατικότατη περιγραφή του προπάππου της, όπου διακρίνουµε τον τρόπο ζωής της κοσµοπολίτικης ελληνικής ελίτ της Πόλης: «Πάντα ακούγαµε µαγεµένοι τις ιστορίες για το πολυτελές τραίνο του, για το σπίτι στην Πέρα, για τη µεγάλη έπαυλη στη Θεραπειά, για τις λαµπρές γιορτές που έδινε, για τους διπλωµάτες που συναναστρεφόταν, για τα καΐκια που διέσχιζαν το Βόσπορο ( ) Ένας ηλικιωµένος κληρικός που τον θυµόταν, µάς µίλησε για τον κυριακάτικο περίπατό του, µετά την εκκλησία, όπου µοίραζε στους φτωχούς χρυσά νοµίσµατα. Την ηµέρα της γιορτής του, του Αγίου Γεωργίου, ένα πλήθος κόσµου κατάκλυζε το σπίτι για να τον συγχαρεί» 19. Η σπουδαιότητα της ελληνικής παρουσίας στην Κωνσταντινούπολη ήταν πολύ µεγαλύτερη από όση µπορούµε να φανταστούµε. Αλλά, η οικογένεια Ζαρίφη είχε απλωθεί και πολύ πιο µακριά από την Κωνσταντινούπολη. Αποτελούσε, από το 1830 και µε µετά, µία από τις σηµαντικότερες οικογένειες της οικονοµικής και κοινωνικής ελίτ της ελληνικής εµπορικής διασποράς. Την ίδια γεύση ελιτισµού συναντάµε στο Λονδίνο, όπου είχε εγκατασταθεί ο αδερφός του Γ. Ζαρίφη, ο Μιχαήλ, ο οποίος είχε συγγενέψει µε τις οικογένειες Ροδοκανάκη, Ράλλη και Βλαστού, µε τους γάµους των παιδιών του. Στη Μασσαλία, ο γιος του Γ. Ζαρίφη, Περικλής, είχε συγγενέψει, µε το γάµο του, µε την οικογένεια Ροδοκανάκη της Μασσαλίας, ενώ υπήρχαν κοινωνικοί δασµοί µε την οικογένεια Σκυλίτση της ίδιας πόλης. Η οικογένεια του Περικλή Ζαρίφη, αποτελούσε την καρδιά της ελληνικής µασσαλιώτικης µπουρζουαζίας. εν έχουµε πολλές πληροφορίες για την κοινωνική ζωή των Ζαρίφηδων στο Λονδίνο και στη Μασσαλία, αλλά το ότι ανάπτυξαν συγγενικές σχέσεις µε τις άλλες επιφανείς οικογένειες του ελληνισµού της διασποράς, δείχνει ότι υπήρχε ισότιµη κοινωνική και οικονοµική προέλευση των δύο οικογενειών που επρόκειτο να συνδεθούν µε τη γαµήλια πρακτική 20. Με αυτά τα δεδοµένα, όταν ο Γ. Ζαρίφης, την περίοδο 1881-1882 πήγε στη Γαλλία για λόγους υγείας, ένιωθε «σαν στο σπίτι του». Εννοείται ότι ανάλογη κοινωνική θέση είχαν πετύχει και τα παρακλάδια της οικογένειας Ζαρίφη που ευδοκίµησαν στην Οδησσό και στο Βουκουρέστι. Οι ευεργεσίες και οι φιλανθρωπίες του Γ. Ζαρίφη. Παρά τις τεράστιες οικονοµικές του επιτυχίες, και παρά το ότι φαινόταν βουτηγµένος στις επιχειρήσεις, ο Γ. Ζαρίφης δεν ήταν στυγνός κεφαλαιοκράτης. Η ζωή του, τα βιώµατά του, οι εµπειρίες του, τον είχαν διδάξει ότι το χρήµα αποτελεί µέσον και όχι σκοπό. Αν αυτό φαίνεται παράξενο για τον επικεφαλής των τραπεζιτών του Γαλατά και «χρηµατιστικό πατριάρχη» τους, η ζωή του µας πείθει πως ήταν περισσότερο ανθρωπος παρά «homo oeconomicus». Η οικονοµική του ιδιοφυΐα τού απέδωσε ανυπολόγιστα ποσά χρηµάτων, αλλά αυτό το προσόν το χρησιµοποίησε για δύο απλούς σκοπούς. Από τη µια να ζήσει ο ίδιος ευχάρι-στα, και από την άλλη να καλυτερέψει τη ζωή των άλλων. Έτσι επιδόθηκε, τόσο στον ευεργετισµό όσο και στη φιλανθρωπία. Αλλά η βελτίωση της ζωής των άλλων, δεν πραγµατοποιούταν τυχαία, χωρίς πρόγραµµα. Καλυτερεύω τη ζωή των συνανθρώπων δεν σηµαίνει απλώς ότι έχω τη φιλάνθρωπη διάθεση να µοιράσω χρήµατα. Αυτό γινόταν προς τους απόρους, όµως οι προτεραιότητες του Ζαρίφη ήταν διαφορετικές. Προείχε ο ευεργετισµός, αλλά και 19 Από την ιστοσελίδα: hellenicnews.gr. Ερατώ Πάρη: «Οι Φαναριώτες µέσα από τους αιώνες, στην Ανατολή και στη ύση». 20 Ως η υποσηµείωση (7). Σελ. 153.
αυτός ακολουθούσε ορισµένη σκοπιµότητα και ήταν απόλυτα ιεραρχηµένος. Αποτελούσε απόρροια της µόρφωσης, των εµπειριών και των οραµάτων του ευεργέτη. Πρώτα - πρώτα, ο Ζαρίφης ήταν παθιασµένος µε τον ελληνισµό. Καταγόταν από την Προικόννησο και είχε γεννηθεί στο Μέγα Ρεύµα. Κοιτίδα δηλαδή της προέλευσής του ήταν η Προποντίδα. Η Προποντίδα που χωρίζει και ενώνει την Ευρώπη µε την Ασία, το Αιγαίο µε τον Εύξεινο. Η περιοχή αυτή είναι κοµβικό σηµείο του αρχαίου µας και βυζαντινού πολιτισµού. Η ελληνική µυθολογία και αρχαία ιστορία, η αργοναυτική εκστρατεία, ο τρωικός πόλεµος, οι ελληνικές αποικίες στα δυτικά Μικρασιατικά παράλια, οι ιωνικές πόλεις, η βυζαντινή αυτοκρατορία, η Κωνσταντινούπολη, η Αγία Σοφία. Χιλιετίες ιστορίας θαµµένες τώρα κάτω από οθωµανική κυριαρχία τεσσάρων αιώνων 21. Πώς είναι δυνατόν να εξακολουθήσει να ζει ο ελληνισµός; Πώς αλλιώς, αν όχι µε τη διαιώνιση του ελληνικού πνεύµατος; Ο Ζαρίφης είχε την πεποίθηση ότι η κυριαρχία των Ελλήνων πάνω στους Οθωµανούς και στη συνέχεια η απελευθέρωση του αλύτρωτου ελληνισµού θα πραγµατοποιόταν µε την ελληνική παιδεία και την πνευµατική καλλιέργεια των Ελλήνων. Πίστευε στην πολιτιστική ακτινοβολία του υπόδουλου ελληνισµού. Κύριος στόχος των ευεργεσιών του ήταν η εκπαίδευση. Τα πρώτο λοιπόν µέληµά του ήταν η δηµιουργία ελληνικών σχολείων. Η πρώτη από τις δύο µεγάλες του ευεργεσίες προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν η ίδρυση, το 1876, των Ζαριφείων ιδασκαλείων, Αρρένων και Θηλέων, της Φιλιππούπολης. Πολύ πριν οριοθετηθούν τα σηµερινά σύνορα, η Θράκη περιλάµβανε την ευρύτερη περιοχή ανάµεσα στο δυτικό Εύξεινο Πόντο και στο Βόρειο Αιγαίο. Και η Φιλιππούπολη αποτελεί κοµβικό σηµείο της περιοχής αυτής. Εξάλλου, ο Ζαρίφης θεωρούσε τον εαυτό του θρακικής καταγωγής. Η Προικόννησος της Προποντίδας, η ιδιαίτερη πατρίδα του παππού του, βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της Θράκης, αλλά και το Μέγα Ρεύµα όπου γεννήθηκε ο ίδιος, βρίσκεται στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου, δηλαδή, επίσης στη Θράκη. Τα Ζαρίφεια ιδασκαλεία θεωρούνται ως πραγµατικός φάρος των ελληνικών γραµµάτων της Θράκης 22. Η Φιλιππούπολη ήταν η πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωµυλίας, και είχε έντονο το ελληνικό στοιχείο. Η δεύτερη µεγάλη ευεργεσία του Γ. Ζαρίφη είναι η κατασκευή του οικοδοµήµατος της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Η Σχολή είχε ιδρυθεί από την περίοδο της άλωσης, µε άλλο όνοµα, και κατά καιρούς στεγαζόταν σε διάφορες περιοχές της Κωνσταντινούπολης. Τελικά, υπό τη αιγίδα του Πατριαρχείου, αποφασίστηκε να µεταφερθεί στη θέση Φανάρι, πάνω στον 5 ο λόφο της Πόλης. Για το σκοπό αυτό σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο ηµάδη ένα µεγαλοπρεπές οικοδόµηµα σε τοξοειδές σχήµα ώστε να έχει πλήρη και άπλετο φωτισµό. Η κάτοψη του κτιρίου έχει σχήµα αετού µε ανοιγµένα φτερά. Η συνολική επιφάνεια οικοδοµήσεως είναι 3020 τ.µ. Αποτελείται από ισόγειο και 3 ορόφους. Στο πίσω µέρος καταλήγει σε πύργο που στέφεται µε µεγαλοπρεπή τρούλο, ενώ το µεσαίο τµήµα της πρόσοψης καταλήγει σε µεγάλο κεντρικό εξώστη. Το οικοδόµηµα περιλαµβάνει αίθουσες διδασκαλίας, αµφιθέατρα 21 Και ο ιστορικός µας Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (1815-1891) είχε γεννηθεί στην Κωνσταντνούπολη. Το 1872, όταν τελείωσε την εντυπωσιακή του Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ο Γ. Ζαρίφης βρισκόταν στην οικονοµική και κοινωνική του ακµή. Είναι πολύ φυσικό να είχε διαβάσει τον Παπαρρηγόπουλο και να είχε επηρεαστεί από αυτόν. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι οι µεγάλες ευεργεσίες του Γ. Ζαρίφη υπέρ του Ελληνισµού πραγµατοποιήθηκαν από τη δεκαετία του 1870 και µετά. 22 Μεταξύ των µεταγενέστερων Ελλήνων που σπούδασαν στα Ζαρίφεια ιδασκαλεία είναι και ο ποιητής Κώστας Βάρναλης.
και εργαστήρια για όλα τα µαθήµατα, διαφόρων κατευθύνσεων. Η Σχολή περιλαµβάνει Γυµνασιακό και Λυκειακό τµήµα αρρένων, στο οποίο προστέθηκε και θηλέων από το 1987. Τα 9/10 των εξόδων κατασκευής είχε αναλάβει ο Γ. Ζαρίφης, ενώ το υπόλοιπο ποσό, θρησκευτικά ιδρύµατα και άλλοι ευεργέτες από την Κωνσταντινούπολη. Το οικοδόµηµα εγκαινιάστηκε στις 12.9.1882 23. Εκτός από τα δύο αυτά κύρια έργα, ίδρυσε τα Ζαρίφεια Εκπαιδευτήρια και το Ζαρίφειο Νηπιαγωγείο των Θεραπειών, το νηπιαγωγείο της Προύσας, το «Παρθεναγωγείο Απόρων Κορασίδων» στην Πόλη, που ονοµάστηκε αργότερα «Κεντρικό Παρθεναγωγείο». Παράλληλα έδινε µόνιµες χορηγίες σε πάµπολλα ελληνικά σχολεία και εκπαιδευτικά καταστήµατα σε κάθε γωνιά της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Αλλά και στις φιλανθρωπίες του προς µεµονωµένα άτοµα, ο Ζαρίφης ενδιαφερόταν πρώτα απ όλα να δώσει υποτροφίες σε προικισµένους νέους, που είχαν σκοπό να σπουδάσουν τα ελληνικά γράµµατα. Όταν γνώριζε κάποιον που είχε την έφεση να προοδεύσει, δεν δίσταζε να τον βοηθήσει. Οι νέοι που υποστηρίχθηκαν αριθµούν δεκάδες, αλλά η πιο γνωστή είναι η περίπτωση του πεζογράφου Γεωργίου Βιζυηνού (1849-1896), που είχε γεννηθεί στη Βιζύη της Ανατολικής Θράκης και γνωρίστηκε µε το Ζαρίφη το 1873. Ο τελευταίος εξετίµησε το ταλέντο και την ευφυΐα του νεαρού θρακιώτη και τον προέτρεψε να στραφεί στη λογοτεχνία αλλά και στις φιλολογικές επιστήµες. Τα πρώτα έργα του Βιζυηνού που ήταν ποιητικά και βραβεύτηκαν σε λογοτεχνικούς διαγωνισµούς της εποχής, είχαν τυπωθεί µε έξοδα του µεγάλου ευεργέτη. Αργότερα ο Βιζυηνός αφοσιώθηκε στην πεζογραφία. Ο Ζαρίφης χορήγησε και υποτροφία στο συγγραφέα για το Πανεπιστήµιο των Αθηνών και µετά τον έστειλε στο Γκαίτιγκεν της Γερµανίας να σπουδάσει φιλολογία και φιλοσοφία (1875-1878). Εκεί έγραψε και φιλοσοφική-ψυχολογική διατριβή σχετικά µε την παιδική ψυχολογία. Ο θάνατος του ευεργέτη του, προκάλεσε πολύ µεγάλη θλίψη στο Βιζυηνό, και αυτή ήταν ένας από τους λόγους που τον οδήγησαν στο φρενοκοµείο και τελικά, µετά από προϊούσα παράλυση, στο θάνατο 24. Στα πλαίσια της εθνικής προσφοράς το Γ. Ζαρίφη περιλαµβάνονται χορηγίες σε δεκάδες φιλολογικούς και πολιτιστικούς συλλόγους, καθώς και αθλητικούς, όλους ελληνικούς, σε πολλούς από τους οποίους χρηµάτισε και πρόεδρος. Ο πιο γνωστός είναι ο περίφηµος Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, του οποίου οι δραστηριότητες και η βιβλιοθήκη χρηµατοδοτούνταν από αυτόν. Ο ίδιος πρωτοστάτησε, το 1870, σε µία σοβαρή κίνηση συµµαχίας µεταξύ των Ελλήνων τραπεζιτών και των ελληνορθόδοξων λογίων, ενσαρκώνοντας προσωπικά το διπλό ιδανικό του Λόγιου και του Κερδώου Ερµή 25. Κατ αυτόν τον τρόπο, ο χαρακτηρισµός «φιλογενής» που είχε αποδοθεί στο Γ. Ζαρίφη δεν ήταν απλά κολακευτικός, αλλά κυριολεκτικός. Επειδή πάντως βοηθούσε ταυτόχρονα και το οθωµανικό κράτος, δεν τόλµησε κανένας από τους Οθωµανούς να του ζητήσει εξηγήσεις για πιο λόγο ευνοούσε το ελληνικό στοιχείο. Για την υποστήριξη του Ελληνισµού, παράλληλα µε τα σχολεία, έπρεπε να ενισχυθεί και η Εκκλησία. Στο σηµείο αυτό ο Ζαρίφης ήταν πολύ προσεχτικός. Την Εκκλησία δεν την ευεργετούσε επιδεικτικά. Υποστήριζε οικονοµικά το Πατριαρχείο, έδινε χορηγίες συντηρώντας πολλές εκκλησίες και εκκλησιαστικά ιδρύµατα, αλλά χωρίς να προκαλεί τους µωαµεθανούς. Γι αυτό το λόγο δεν µας είναι γνωστές συγκεκριµένες πράξεις ευεργεσίας. Πάντως, πιο φανερή ήταν η υποστήριξή του για 23 Άρθρο από την ιστοσελίδα: www.megalisxoli.gr. 24 Ιστοσελίδα ΕΚΕΒΙ. Επιµέλεια: Φιλοθέη Κολίτσα. 25 Ιστοσελίδα Εγκυκλοπαίδειας Μείζονος Ελληνισµού. Χ. Εξερτζόγλου: «Γεώργιος Ζαρίφης», 2008.
την ίδρυση ιερατικών σχολών. Υποστήριζε επίσης τις µειονότητες των Αρµενίων που ήταν ορθόδοξοι, αλλά και των Εβραίων που είχαν συγγενικό θρήσκευµα. Το επόµενο µέληµα του Ζαρίφη ήταν οι ευεργεσίες σε φιλανθρωπικά ιδρύµατα, όπως βρεφοκοµεία και γηροκοµεία, και κυρίως νοσοκοµεία. Είναι γνωστή η προσφορά του στα νοσοκοµεία Μπαλουκλή, στη νοτιοδυτική πλευρά της Κωνσταντινούπολης. Πριν κατασκευαστούν τα νοσοκοµεία αυτά, τα κτίριά τους ήταν διασκορπισµένα σε τέσσερα διαφορετικά σηµεία τη Πόλης. Από τα µέσα του 19 ου αιώνα ξεκίνησε από τον ελληνισµό της Κωνσταντινούπολης η διαδικασία για την ενοποίησή τους, στην περιοχή Μπαλουκλή. Έλαβαν το όνοµα «Εθνικά Φιλανθραπικά Καταστήµατα» (Ε.Φ.Κ), αποτελούσαν ένα µεγάλο νοσηλευτικό συγκρότηµα, πρότυπο για την εποχή, και θεωρούντο το Ι.Κ.Α. των οµογενών µας στην οθωµανική αυτοκρατορία. Στη µεταγενέστερη εξέλιξή τους έφτασαν να διαθέτουν γύρω στα 1000 κρεβάτια. Αυτό όµως δεν σηµαίνει ότι δεν νοσηλεύονταν σ αυτά και ασθενείς άλλων εθνικοτήτων και θρησκευµάτων. Ο Γ. Ζαρίφης, εκτός από µεγάλος ευεργέτης των Ε.Φ.Κ., ήταν και ο βασικός συντάκτης του κανονισµού λειτουργίας τους που εκπονήθηκε το 1862 και απέκτησε ισχύ νόµου 26. Επειδή η κατασκευή των νοσοκοµείων συνεχίστηκε και µετά το θάνατο του Ζαρίφη, οι ευεργεσίες του προς αυτά συνεχίστηκαν από τη γυναίκα του Ελένη και από το γιο του Περικλή, µε ποσά που είχε ορίσει στη διαθήκη του. Με τα ίδια ποσά αγοράστηκε το 1903 από τη γυναίκα του και ένα µεγάλο κτίριο στα Πριγκηπονήσια 27 για να µεταφερθεί εκεί το ορφανοτροφείο των νοσοκοµείων, µακριά από την νοσοκοµειακή ατµόσφαιρα. Σηµειώνεται τέλος ότι, από την οικογένειά του ανακατασκευάστηκε το 1896 και η Θεολογική Σχολή της Χάλκης, πάλι στα Πριγκηπονήσια, που είχε καταστραφεί από το µεγάλο σεισµό του 1894. Κάνοντας µιαν ανασκόπηση των ευεργεσιών του Γ. Ζαρίφη, επιβεβαιώνουµε ότι αυτές απευθύνονταν, κατά σειρά προτεραιότητας, στο Έθνος, στην Εκκλησία και στην Κοινωνία. Η ευεργετική λειτουργία τόσο του ιδίου όσο και των άλλων κωνσταντινουπολιτών ευεργετών ήταν ιστορικά προοδευτική, διότι όλοι τους παρακολουθούσαν από κοντά και µε ενδιαφέρον την εξέλιξη των κοινωνικών αναγκών µε την πάροδο του χρόνου, και προσπαθούσαν να τις καλύψουν. Ωστόσο, ο Ζαρίφης έβλεπε τις ανάγκες αυτές και από ένα άλλο πρίσµα. Τα θέµατα του Έθνους και της Θρησκείας τα έβλεπε σαν διαχρονικές αξίες, και προτιµούσε πάνω από όλα να ενισχύει την ελληνοχριστιανική εκπαίδευση, διότι από αυτήν εξαρτούσε αποκλειστικά την επιβίωση του ελληνισµού. Αυτό θα φανεί καλύτερα στο επόµενο κεφάλαιο όπου αναπτύσσεται η µεγαλόπνοη πολιτική του Ζαρίφη. Όσον αφορά την ανταπόδοση των ευεργετουµένων προς τον µεγάλο ευεργέτη, ήταν ποικιλόµορφη αλλά και πρωτότυπη. Είχαν εκφράσει δηµόσια την ευγνωµοσύνη τους προς αυτόν, από τον σουλτάνο και τον πατριάρχη, µέχρι τον τελευταίο ζητιάνο. Όταν το 1881 ο Ζαρίφης αρρώστησε και χρειάστηκε να πάει για νοσηλεία στη Γαλλία, ο λαός της Κωνσταντινούπολης ξεπροβόδησε µε ευχές το ατµόπλοιο που τον µετέφερε, είτε από τις προκυµαίες του Βοσπόρου, είτε επιβαίνοντας σ έναν ολόκληρο στόλο από καΐκια και κάθε είδους πλοιάρια. Κατά τη διάρκεια της ασθένειάς του γίνονταν επανειληµµένα δεήσεις, υπέρ της υγείας του, από όλες τις εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης και από πολλές εκκλησίες της Θράκης και των νησιών του Αιγαίου. Όταν µετά από µήνες επέστρεψε θεραπευµένος, ένας ακόµη µεγαλύτερος στόλος τον προϋπάντησε, µε σφυρίγµατα των πλοίων, σηµαιοστολισµό 26 Μεταπτυχιακή εργασία της Ανδριάνας Νιάρη, Πανεπιστήµιο Κρήτης, µε τίτλο «Οργανωτική εξέλιξη ενός Νοσοκοµείου: τα Εθνικά Φιλανθρωπικά Καταστήµατα της Κωνσταντινούπολης, 1862-1914». 27 Σύνολο εννιά όµορφων µικρών νησιών στην ανατολική Προποντίδα, από τα οποία κατοικούνταν τα τέσσερα. Χρησίµευαν και ως θέρετρα.
και λαϊκές ζητωκραυγές. Όλη η Κωνσταντινούπολη γιόρταζε. Κι αργότερα, την ηµέρα της κηδείας του, οι οθωµανικές αρχές κήρυξαν γενικό πένθος στην Πόλη, τα σχολεία και τα καταστήµατα έµειναν κλειστά, ενώ, σύµφωνα µε τον τύπο της εποχής, τη σορό του την ακολούθησαν σαράντα χιλιάδες λαού. Πενήντα χρόνια αργότερα, το 1934, οι θρακιώτες της Αλεξανδρούπολης, σε ένδειξη ευγνωµοσύνης προς τον µεγάλο ευεργέτη, τα εκπαιδευτήρια που έκτισαν στην πόλη τους τα ονόµασαν «Ζαρίφειο Παιδαγωγική Ακαδηµία», αν και δεν είχαν χτιστεί από χορηγίες της οικογένειας Ζαρίφη. Πρώτος διευθυντής του ιδρύµατος αυτού υπήρξε ο Ευάγγελος Παπανούτσος. Ίσως όµως η πιο πρωτότυπη και συγκινητική έκφραση ευγνωµοσύνης προς τον Γ. Ζαρίφη φαίνεται στα επόµενα παραδείγµατα. Όταν πέθανε, οι ζητιάνοι της Κωνσταντινούπολης έκαναν έρανο και αγόρασαν στεφάνι που το πρόσφεραν στην κηδεία του. Και τέλος, οι µικρασιάτες Έλληνες είχαν πλάσει και χρησιµοποιούσαν τη λέξη «ζαριφηλίκι» που σήµαινε αρχοντιά και γενναιοφροσύνη. Ο πολιτικός Γεώργιος Ζαρίφης. Ο Γ. Ζαρίφης ήταν πασίγνωστος στην εποχή του, τόσο για τα πλούτη του, όσο και για τις ευεργεσίες του. Εκείνο όµως που δεν εκδηλώνεται εξίσου φανερά στις δραστηριότητές του είναι οι πολιτικές του προθέσεις, τα σχέδιά του για το µέλλον του ελληνικού έθνους. Ο Ζαρίφης έζησε σε έναν τόπο και σε ιστορικές συνθήκες πολύ εύθραυστες για τον Ελληνισµό. Έπρεπε να κρατήσει πολύ λεπτές ισορροπίες για να επιβιώσουν, αφενός ο ίδιος και η τάξη του, αλλά κυρίως οι Έλληνες. Μέσα από την επιβίωση του έθνους, ασφαλώς και θα επιτυγχανόταν η επιβίωση και του κάθε Έλληνα. Έτσι ο Ζαρίφης έπρεπε να ελιχθεί κατάλληλα, ανάµεσα στις οθωµανικές αρχές, στην Εκκλησία και στο ελληνικό κράτος. Οι σχέσεις του µε την οθωµανική αυτοκρατορία. Παρά τη µεγάλη οικονοµική και κοινωνική του ισχύ, ο Γ. Ζαρίφης αντιµετώπιζε τη θέση του πολύ ρεαλιστικά. Ήξερε ότι η δύναµη του δεν πατούσε σε στέρεες βάσεις. Έλληνας αυτός, ζούσε στην οθωµανική αυτοκρατορία που είχε κατακτήσει το ελληνικό γένος εδώ και τέσσερις αιώνες και που πίστευε σε άλλη θρησκεία, τη µωαµεθανική, καθόλου φιλική προς τον Χριστιανισµό. Από την παιδική του ηλικία είχε εµπειρίες της εχθρικής οθωµανικής συµπεριφοράς. Ο πατέρας του Ιωάννης Ζαρίφης, έχοντας σχέσεις µε τη Φιλική Εταιρία, αναγκάστηκε, για να ξεφύγει από την οθωµανική οργή, να πάρει όλη του την οικογένεια από την Κωνσταντινούπολη και να καταφύγει για δέκα χρόνια στην Οδησσό. Η οικογένεια ξαναγύρισε στην Πόλη το 1829, όταν πια είχε ιδρυθεί το ελληνικό κράτος, και οι Μεγάλες υνάµεις, επιδιώκοντας την ηρεµία στην περιοχή, είχαν εξαναγκάσει πολιτικά τους Οθωµανούς να αποδεχθούν την ανεξαρτησία της Ελλάδας, και παράλληλα τους πίεζαν να κατευνάσουν το θυµό τους. Ο Ζαρίφης είχε την ευφυΐα να αντιληφθεί ότι η ζωή των Ελλήνων που κατοικούσαν σε οθωµανικά εδάφη εξαρτιόταν από τις πολιτικές ισορροπίες στη Μικρά Ασία ανάµεσα στην Υψηλή Πύλη και τις Μεγάλες υνάµεις. Η ασφάλεια των Ελλήνων της Μικράς Ασίας κινδύνευε περισσότερο από όσο του παροικιακού ελληνισµού της Αιγύπτου. Ο Μωχάµετ Άλη, υποστήριζε τους Αιγυπτιώτες Έλληνες, βασικά για το δικό του οικονοµικό συµφέρον, αλλά και επειδή οι έλληνες ήταν εναντίον των Οθωµανών µε τους οποίους και ο ίδιος βρισκόταν σε εχθρικές σχέσεις. Εξάλλου οι Αιγυπτιώτες υπολόγιζαν και στην υποστήριξη των αποικιοκρατών που κυριαρχούσαν στην Αίγυπτο. Όµως, στην οθωµανική αυτοκρατορία τα πράγµατα ήταν πολύ πιο επικίνδυνα. Η παραµικρή προστριβή µεταξύ Ελληνικού Κράτους και Υψηλής Πύλης είχε δυσµενή αντίχτυπο στους
Έλληνες της Μικράς Ασίας και στις άλλες περιοχές όπου υπήρχαν υπόδουλοι συµπατριώτες. Η µόνη προστασία που µπορούσαν να έχουν οι αλύτρωτοι Έλληνες προερχόταν από τις µεγάλες δυνάµεις, οι οποίες για δικό τους συµφέρον ήθελαν την ανεξαρτησία της Ελλάδας αλλά και την ειρήνη στην περιοχή. Υπήρχε παράλληλα και το φτωχό οθωµανικό πλήθος που φθονούσε την ελληνική οικονοµική κυριαρχία στην οθωµανική επικράτεια, αλλά και φανατιζόταν από τον ισλαµισµό. Ο Ζαρίφης τα αντιλαµβανόταν όλα αυτά και έπρεπε να ελιχθεί ανάλογα µε τις συνθήκες. Η οικονοµική του κυριαρχία έπρεπε να συµβαδίζει µε κατάλληλη πολιτική. Το οθωµανικό πλήθος το εξευµένιζε µε τις φιλανθρωπίες. Όσο για το οθωµανικό κράτος έβλεπε ότι ήταν αρκετά ανίσχυρο οικονοµικά, έπρεπε λοιπόν να χρησιµοποιήσει την οικονοµική του ισχύ για να αντιµετωπίσει την πολιτική του εξουσία. Επιδίωξε λοιπόν µιαν άτυπη συµφωνία µε τις οθωµανικές αρχές. Προκειµένου να εξασφαλίσει την οικονοµική του ανεξαρτησία και κυριαρχία, θα βοηθούσε την Πύλη εκεί που εκείνος υπερίσχυε. Είχε δύο µεγάλα ατού: τις σχέσεις του µε τη δύση και τον πλούτο του. εν είναι τυχαίο ότι διατηρούσε στενές κοινωνικές σχέσεις µε ευρωπαίους προξένους και συναναστρεφόταν τους διπλωµάτες των µεγάλων δυνάµεων. Παράλληλα είχε συχνότατες επαφές µε Οθωµανούς αξιωµατούχους αλλά και µε το αυτοκρατορικό παλάτι του Σουλτάνου για θέµατα εξωτερικής πολιτικής. Το ευχάριστο για τον Ζαρίφη ήταν ότι, κατά την εποχή της ακµής του, τα προβλήµατα της αυτοκρατορίας µε τη δυτική Ευρώπη ήταν σε µεγάλο βαθµό οικονοµικά. Ο «µεγάλος ασθενής» είχε συνάψει δάνεια που δεν µπορούσε να τα πληρώσει. Μετά την οριστική παύση πληρωµών του Οθωµανικού Χρέους (6 Οκτωβρίου 1875), ο Γ. Ζαρίφης ενεπλάκη στο θέµα αυτό, ως εκπρόσωπος των οµίλου τραπεζών του Γαλατά. Έπεισε τον όµιλο να ενεργοποιηθεί υπέρ του Οθωµανικού Κράτους, προσφέροντας δάνεια, ενώ ο ίδιος ανέλαβε να υποβάλει τις σχετικές προτάσεις. Έπειτα από τρεις αλλεπάλληλες προσωπικές του πα-ρεµβάσεις, το θέµα του Χρέους επιλύθηκε στην τελική σύµβαση της 22ας Νοεµβρίου 1879. Ως αµοιβή παραχωρήθηκε στον Γ. Ζαρίφη µια έκταση στην Μεσοποταµία, στην περιοχή Μπέλεντ Ρουζ. Την κτηµατική αυτή περιουσία εκµεταλλευόταν ο γιος του Λεωνίδας 28. Η επέµβαση αυτή του Ζαρίφη, η φαινοµενικά οικονοµική, ήταν στην ουσία βαθιά πολιτική. Τα κίνητρά του, χωρίς να το δείχνει, δεν εµπνέονταν από κάποια ιδιαίτερη συµπάθεια προς το οθωµανικό κράτος. Αυτή η πολιτικά ιδιοφυής κίνηση, αποσκοπούσε σε συγκεκριµένο αποτέλεσµα, το οποίο και πέτυχε. Αφενός την απαλλαγή της αυτοκρατορίας από ένα µεγάλο οικονοµικό πρόβληµα, γεγονός που συνέφερε τους τραπεζίτες του Γαλατά, και αφετέρου την πολιτική σταθεροποίηση της θέσεως των τραπεζιτών αυτών. Τελικά, χάρη στον Ζαρίφη, κατά τη διάρκεια της τελευταίας πενταετίας της ζωής του (1879-1884), οι σχέσεις των τραπεζιτών µε την Πύλη ήταν άριστες. Όσο για τον ίδιο, η απόκτηση του Μπέλεντ Ρουζ, δεν είχε τόση σηµασία όση η ευγνωµοσύνη του Σουλτάνου Αµπντούλ Χαµίτ Β (1876-1909), «µεθ ου συνεδέετο δια ιδιαιτέρας και στενής φιλίας, απήλαυε δε ουχί της ευνοίας, αλλά του σεβασµού και της υπολήψεως του οθωµανού Άνακτος» 29. Ο Σουλτάνος έδειχνε µε κάθε τρόπο την ευγνωµοσύνη του προς τον Ζαρίφη, αφού ο τελευταίος τον είχε απαλλάξει από ένα τόσο σοβαρό πρόβληµα, το οποίο είχε προκύψει ταυτόχρονα µε την ανάρρησή του στον οθωµανικό θρόνο. Οι σχέσεις του Γ. Ζαρίφη µε τους Έλληνες του ελλαδικού χώρου. 28 Ως η υποσηµείωση (14). Σελ. 14, 33-35, 39, 59, 97, 104. 29 Εφηµερίδα «Θεσσαλία» του Βόλου, έτος Ε, αρ. φ. 506, 14.4.1884, σ.3.
Όπως έχει αναφερθεί, ο Ιωάννης Ζαρίφης, ο πατέρας του µεγάλου ευεργέτη, κατέβηκε µε την οικογένειά του στο Ναύπλιο, το 1830, µάλλον κατόπιν προσκλήσεως του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Ο Γ. Ζαρίφης, στον οποίο ανατέθηκαν από τον κυβερνήτη διοικητικά καθήκοντα, ήταν ένας από τους πολλούς έλληνες ετερόχθονες που ήρθαν από τις αλύτρωτες περιοχές για να βοηθήσουν στη συγκρότηση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Στην Πελοπόννησο όµως η οικογένεια Ζαρίφη βρέθηκε ανάµεσα στις διαµάχες µεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, µε δυσάρεστη συνέπεια τη δολοφονία του Καποδίστρια. Μετά από αυτές τις εξελίξεις, οι Ζαρίφηδες, στενοχωρηµένοι και αηδιασµένοι, επέστρεψαν στην Κωνσταντινούπολη. Φαίνεται ότι η αντιπάθεια των αυτοχθόνων επηρέασε έντονα τη ζωή και τη συµπεριφορά του Γ. Ζαρίφη. Πιθανότατα αυτή η αντιπάθειά τους να ήταν ο λόγος που απέτρεπε στο Ζαρίφη από το να κάνει ευεργεσίες στο εθνικό κέντρο. Θεωρούσε ότι η κοινή γνώµη του ελλαδικού χώρου ήταν κοντόφθαλµη και αντιδραστική προς την πρόοδο, όπως την εννοούσε εκείνος. Από την άλλη, ίσως να µην την έβρισκε εντελώς αδικαιολόγητη. Οι αυτόχθονες έβλεπαν ότι αγώνες και οι θυσίες τους στην Ελληνική Επανάσταση απειλούνται από τους µεγαλοσχήµονες ετερόχθονες που είχαν κρατήσει παθητική ή και εχθρική στάση προς την επανάσταση. Έτσι, µπροστά στον Ζαρίφη υψώθηκε ένα µεγάλο πρόβληµα: πώς θα µπορούσε να επιζήσει το ελληνικό Έθνος; Πώς θα µπορούσε να βρεθεί µια εθνική λύση υπεράνω των εθνικιστικών µικροτήτων και του εµφύλιου σπαραγµού; Η λύση που βρήκε ήταν µεγαλοφυής. Στην αρχή, έπρεπε να υποστηριχθεί, σε όλη την έκταση της οθωµανικής αυτοκρατορίας, το ελληνικό στοιχείο. Η κυριαρχία του ελληνικού πνεύµατος θα πραγµατοποιούταν µε την καλλιέργεια των ελληνικών γραµµάτων. Παράλληλα θα αυξανόταν και η επίδραση της εκκλησίας. Η πολιτική οξυδέρκεια του Γ. Ζαρίφη φαίνεται και στο επόµενο ιστορικό συµβάν. Το 1876, ίδρυσε τα Ζαρίφεια ιδασκαλεία της Φιλιππούπολης. ύο χρόνια αργότερα, το 1878, ανακηρύχθηκε η αυτονοµία της Ανατολικής Ρωµυλίας, µε πρωτεύουσα τη Φιλιππούπολη. Στην περιοχή αυτή κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο. Με την ίδρυση των ιδασκαλείων του, ο Ζαρίφης αποσκοπούσε στην εµπέδωση του ελληνικού πνεύµατος, ώστε η Ρωµυλία να έχει βάσιµες αξιώσεις καθαρά ελληνικής επαρχίας. Η κίνηση αυτή του Ζαρίφη ήταν προφητική. Αν σκεφτούµε ότι µετά από λίγα χρόνια, το 1885, η Α. Ρωµυλία καταλήφθηκε πραξικοπηµατικά από τη Βουλγαρία, καταλαβαίνουµε ότι η ίδρυση των ιδασκαλείων υπαγορευόταν από την αγωνία του Έλληνα ευεργέτη να µη χαθεί αυτός ο ελληνικός χώρος. Η βασική πεποίθηση του Γ. Ζαρίφη ήταν ότι, µπροστά στην ελληνική και χριστιανική παιδεία, ο οθωµανισµός θα εξαφανιζόταν πνευµατικά. Σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι ο πλούτος των οµογενών ελλήνων στην οθωµανική επικράτεια αποτελούσε το 50% του συνολικού πλούτου του οθωµανικού κράτος, ενώ οι Οθωµανοί είχαν µόλις το 15% 30, ο Ζαρίφης θεωρούσε ζήτηµα χρόνου να πεθάνει «ο µεγάλος ασθενής», να χαθεί κυριαρχία του, και να αναστηθεί ο Ελληνισµός. εν ήταν µια κοντόφθαλµη Μεγάλη Ιδέα κατακτήσεων µετά από πολεµική επικράτηση, όπως την έβλεπαν οι αυτόχθονες, αλλά µια θριαµβευτική Ανάσταση. Ο ρεαλιστικός τρόπος που θα πραγµατοποιούταν η πολιτική λύση της Ανάστασης, θα µας φανεί, από πρώτη µατιά, αποκρουστικός. Ο Ζαρίφης ήθελε να καταργηθεί τόσο το ελληνικό όσο και το οθωµανικό κράτος και να δηµιουργηθεί µια ελληνο-οθωµανική αυτοκρατορία, που θα περι-λάµβανε µια τεράστια γεωγραφική έκταση από τα Βαλκάνια µέχρι τα ανατολικά σύνορα της οθωµανικής αυτοκρατορίας. 30 Ως η υποσηµείωση (19).
(Είχε στο νου του και τα σχέδια του Ρήγα Φεραίου για τα Βαλκάνια). Με την ίδρυση αυτής της µικτής αυτοκρατορίας, πολύ γρήγορα το οθωµανικό στοιχείο θα εξαφανιζόταν, τόσο οικονοµικά όσο και πνευµατικά, και τελικά η όλη επικράτεια θα κατέληγε να είναι µόνο ελληνική. Η κυριαρχία του ελληνισµού θα ερχόταν αναπότρεπτα και δεν θα µπορούσε καµία πολιτική δύναµη να την εµποδίσει. Ποια εµπόδια υπήρχαν σε ένα τόσο µεγαλόπνοο σχέδιο; Κατ αρχάς, ο Σουλτάνος θα πειθόταν εύκολα διότι θα έβλεπε πως µεγαλώνει πάλι η κυριαρχία του. Εξάλλου το ελληνικό κεφάλαιο στην Κωνσταντινούπολη πάντα υποστήριζε το Σουλτάνο, και εκείνος δεν θα είχε τίποτα να φοβηθεί από τους έλληνες. Προς την πλευρά της Ρωσίας οι σχέσεις θα ήταν καλές, και µάλιστα η ελληνική παρουσία στη χώρα αυτή, µε τους δεσµούς της µε το τσαρικό καθεστώς, θα εξοµάλυνε τις ρωσοοθωµανικές προστριβές. Η Αυστροουγγαρία δεν θα είχε πρόβληµα, διότι θα εξοµαλυνόταν η κατάσταση στα Βαλκάνια. Σχετικά µε τη Γαλλία και την Αγγλία, ο Ζαρίφης περίµενε να βοηθήσουν οι διπλωµατικές του σχέσεις και οι οικονοµική συνεργασία των Ελλήνων µεγαλοκεφαλαιούχων των ελληνικών παροικιών στα αποικιοκρατούµενα κράτη αλλά και στις πρωτεύουσες των δύο πάρα πάνω αποικιακών κρατών. Αποδείχθηκε όµως ότι ο Ζαρίφης αισιοδοξούσε υπερβολικά για το µεγαλόπνοο σχέδιό του, γιατί πολύ γρήγορα συνάντησε ανυπέρβλητα εµπόδια. Φαίνεται ότι η πολιτική δεν ήταν τόσο εύκολη όσο η οικονοµική κυριαρχία. Συζήτησε την ίδρυση της µικτής αυτοκρατορίας µε τον άγγλο πρέσβη, θα πρέπει όµως από την αρχή να συνάντησε άρνηση. Η πολιτική της Αγγλίας, το «διαίρει και βασίλευε», αντιδρούσε προς τη δηµιουργία ισχυρών κρατών στα ανατολικά. Η πτώση της οθωµανικής αυτοκρατορίας ήταν κάτι θετικό γι αυτήν, αλλά όχι η αντικατάστασή της µε άλλο, ισχυρότερο κράτος. Έτσι, το πολιτικό σχέδιο του Ζαρίφη σταµάτησε στη γένεσή του. Ωστόσο εκείνος συνέχισε µε τον ίδιο ρυθµό την ταχτική του για την υποστήριξη του ελληνισµού, πιστεύοντας πάντα ότι θα έχει καλά αποτελέσµατα. Έχοντας υπόψη µας τις ιστορικές εξελίξεις των αρχών του 20 ου αιώνα, αν θα είχε ευοδωθεί το σχέδιο του Ζαρίφη, ο µεγαλοϊδεατισµός θα πραγµατοποιόταν σαν ιστορική αναγκαιότητα. Επίσης, δεν θα προκαλούνταν οι βαλκανικοί πόλεµοι, ο χάρτης της νοτιοανατολικής Ευρώπης θα ήταν διαφορετικός, και οι ευνοϊκές συνέπειες για τη χώρα µας θα ήταν ανυπολόγιστες. Ο Γ. Ζαρίφης και η Θεσσαλία. Όπως είναι γνωστό, µε τη Συνθήκη του Βερολίνου, το 1878, αποδόθηκαν στην Ελλάδα η Θεσσαλία και µέρος της Ηπείρου, στην περιοχή της Άρτας. Όµως, η οθωµανική αυτοκρατορία δυστροπούσε και δεν ήθελε να εγκαταλείψει αυτά τα εδάφη. Οι Μεγάλες υνάµεις πίεζαν συνεχώς την Πύλη, έγιναν κι άλλες συνεννοήσεις, και τελικά η Πύλη υποχώρησε µετά από τρία χρόνια, το φθινόπωρο του 1881. Ωστόσο οι Οθωµανοί γαιοκτήµονες των θεσσαλικών εδαφών γνώριζαν από τη αρχή ότι αργά ή γρήγορα θα έπρεπε να αποχωριστούν τις ιδιοκτησίες τους. Έτσι, καθ όλη τη διάρκεια της τριετίας 1878-1881 προσπαθούσαν να τις πουλήσουν, α- κόµη και σε εξευτελιστικές τιµές, παρά να τις εγκαταλείψουν χωρίς καµιά αποζηµίωση. Την εποχή εκείνη, το ιδιοκτησιακό καθεστώς της θεσσαλικής γης ήταν εξαιρετικά πολύπλοκο. Είχε διαµορφωθεί κατά τη διάρκεια πολλών αιώνων, από τη βυζαντινή εποχή, τη φραγκοκρατία και την οθωµανική κυριαρχία. Τελικά, τις παραµονές της Συνθήκης του Βερολίνου, ο επικρατέστερος τύπος ιδιοκτησίας γης
ήταν τα τσιφλίκια 31, τα οποία επίσης χωρίζονται σε πέντε είδη και στα οποία ανήκε ολόκληρη η πεδινή Θεσσαλία, µε 360 χωριά, ενώ µόνο οι ορεινές περιοχές είχαν αφεθεί σε µικροϊδιοκτήτες 32. Είναι δύσκολο να διακρίνουµε ποια από τα τσιφλίκια ανήκαν εντελώς σε Οθωµανούς αξιωµατούχους και ποια στον ίδιο το σουλτάνο, πολλά από τα οποία είχε παραχωρήσει µόνο για εκµετάλλευση σε έµπιστους του. Θέλοντας οι Οθωµανοί να πουλήσουν τα θεσσαλικά τους τσιφλίκια, ποιοι θα µπορούσαν να τα αγοράσουν; Προφανώς αυτοί που είχαν την οικονοµική δυνατότητα και ταυτόχρονα είχαν εύκολη πρόσβαση προς τους κρατικούς αξιωµατούχους της Πύλης καθώς και προς τον ίδιο το σουλτάνο. Έτσι εξηγείται για ποιο λόγο µερικοί από τους πιο πλούσιους τραπεζίτες του Γαλατά αγόρασαν πολλά τσιφλίκια και βρέθηκαν, από τη µια µέρα στην άλλη, µεγαλοτσιφλικάδες της θεσσαλικής γης. Και επειδή οι ίδιοι ήταν που έκαναν ευεργεσίες στον Ελληνισµό, τελικά οι ευεργέτες κατέληξαν να αποτελούν ταυτόχρονα δυνάστες του αγροτικού θεσσαλικού πληθυσµού. Αυτοί οι νέοι µεγαλοτσιφλικάδες αντιµετωπίστηκαν από τον πρώτο κιόλας καιρό µε εχθρότητα εκ µέρους το ελλαδικού τύπου. Αναφέρουµε δύο χαρακτηριστικές δηµοσιεύσεις: «Κροίσοι αγοράζουν γαίας εις Θεσσαλίαν, αµιλλώµενοι τις να γενεί κύριος µεγαλυτέρας εκτάσεως γαιών, και καταδυναστεύουν τον λαόν» 33. «Τα κτήµατα, µεγάλης εκτάσεως καθ έκαστον, ανήκουσιν είς ολίγους ( ) οµογενείς, ως τον Ζαρίφην, τον Ζωγράφον, τον Ζάππαν ( ) και τινάς των εν Κωνσταντινουπόλει άλλων πλουσίων ( ) Και όµως τις θα πι-στεύη ότι οι νέοι κύριοι των χωρίων, οι από της πύλης αγοράσαντες ταύτα, εισίν απαιτητικότεροι των Τούρκων, προς τους µέχρι τούδε εν τοις χωρίοις οικούντας ή γεωργούντας Έλληνας γεωργούς; Παρά τοις Τούρκοις ανεγνωρίζετο τοις χωρικοίς η κυριότης της οικίας και της περιοχής αυτής, παρεχωρείτο ελευθέρως κήπος τις ή περιφέρεια µικρά, αφίετο δε αυτοίς ελευθέρως να νέµωνται δωρεάν( ) Αλλ οι νέοι κύριοι, ου µόνον την νοµήν απαρνούνται αυτοίς, αλλ εκβιάζουσι τους δυστυχείς να τοις πληρώσωσι και ενοίκιον δια τας οικίας εις ας κατοικούσιν, και ας οι χωρικοί θεωρούσιν προ αµνηµονεύτων χρόνων ως ιδίας» 34. υσµενή σχόλια κατά των ελλήνων µεγαλοτσιφλικάδων παρουσιάζονται και σε πολλά άλλα δηµοσιεύµατα τόσο της Αθήνας όσο και των Θεσσαλικών πόλεων, και από τότε φαίνεται ότι το αγροτικό ζήτηµα θα πάρει δυσάρεστη τροπή. Την εποχή εκείνη, από τον Απρίλιο του 1881 ως τον Μάιο του 1882, ο Γ. Ζαρίφης είναι άρρωστος και νοσηλεύεται στη Γαλλία. Όταν επιστρέφει, αντιλαµβάνεται το βάθος του προβλήµατος και αποφασίζει αµέσως να το λύσει, τουλάχιστον σε ότι αφορά την προσωπική του συµµετοχή και ευθύνη, ως ιδιοκτήτης του τσιφλικιού των Σοφάδων: «Ο φιλογενής κ. Γεώργιος Ζαρίφης, ιδιοκτήτης του χωρίου Σοφάδων, παρά την Καρδίτσαν κειµένου και κατοικηµένου υπό 300 περίπου οικογενειών, επώλησε τούτο τοις χωρικοίς, αντί 25000 λιρών, δεχθείς να τω καταβάλωσι σήµερον τοις µετρητοίς 31 Η λέξη «τσιφλίκι» προέρχεται από την τουρκική λέξη «τσιφ» που σηµαίνει «δύο» ή «ζευγάρι». Από τη λέξη αυτή βγαίνει το «τσιφλίκ», που σηµαίνει καλλιέργεια της γης µε ζευγάρι ζώων. Εποµένως τσιφλίκια είναι οι εκτάσεις που καλλιεργούνται µε τη χρησιµοποίηση ζευγαριών ζώων. Στα ελληνικά σχετικές λέξεις είναι ο ζευγάς ή ζευγίτης ή ζευγολάτης. Το τσιφλίκι αναφέρεται ως ζευγηλατείον, χρησιµοποιούνται όµως και οι λέξεις: υποστατικό και έπαυλη. Στα τσιφλίκια περιλαµβάνονταν και ολόκληρα χωριά µε καλλιεργητές τους κατοίκους τους. Τσιφλικάς είναι ο ιδιοκτήτης του τσιφλικιού. 32 Γ. Ε. Μαλαµίδης: «Μελέτη επί του αγροτικού ζητήµατος της Θεσσαλίας». Εν Βόλω, 1910. Σελ.3-6. 33 Εφηµερίδα «Θεσσαλία» Βόλου, έτος Α, αρ. 19, 17.4.1880, σ.1. 34 Εφηµερίδα «Αιών» της Αθήνας, 24.9.1881
4000 λίρας µόνον, τας δε υπολοίπους 21000 αφήνει αυτοίς ως δάνειον, επί τόκω 6% και χρεωλύσιον 2%» 35. Και ακολουθούν φυσικά ευνοϊκές κρίσεις γι αυτήν του την πράξη: «διότι (ο Γ. Ζαρίφης) διασκεδάζει δια γενναίας, αρίστης και οικoνοµικοτάτης πράξεως, το καθ εαυτόν αγροτικόν ζήτηµα, εν τινι µέρει, ήτοι ζήτηµα εκ των σοβαροτάτων και ικανών να προκαλέσωσι περιπλοκάς» 36. Παρατηρούµε δηλαδή ότι ανεξάρτητα από το τι θα αποφάσιζαν οι άλλοι µεγαλοτσιφλικάδες, ο Γ. Ζαρίφης, όταν αντιλήφθηκε τη σοβαρότητα του θέµατος, και µάλλον προβλέποντας τις δυσάρεστες εξελίξεις, διαχώρισε π0ολύ γρήγορα από την αρχή τη θέση του, ώστε, και στο ελληνικό κράτος να µην προκαλέσει προβλήµατα, αλλά προπάντων, να µη δυσαρεστεί τους αγρότες της Θεσσαλίας. Τα τελευταία χρόνια και ο θάνατος του Γ. Ζαρίφη. Γύρω στην ηλικία των 70 του χρόνων (και συγκεκριµένα την πενταετία 1876-1881), ο Γ. Ζαρίφης έφτασε στο απόγειο της οικονοµικής του δραστηριότητας, της κοινωνικής του καταξίωσης και της ευεργετικής του δράσης. Από το οικονοµικό δίκτυο που είχε αναπτύξει µε τους συγγενείς του στις σπουδαιότερες ελληνικές παροικίες από τον Εύξεινο Πόντο µέχρι το Λονδίνο, δίκτυο το οποίο διηύθυνε µε απόλυτη επιτυχία, η ευρύτερη οικογένεια Ζαρίφη είχε συγκεντρώσει ανυπολόγιστα πλούτη. Η κοινωνική του αίγλη έφθανε µέχρι το σηµείο να τον ευγνωµονεί ο ίδιος ο σουλτάνος Αµπτούλ Χαµίτ ο Β, για την πετυχηµένη από µέρους του επίλυση του Οθωµανικού Χρέους. Όσο για τον ευεργετισµό του, είχε προχωρήσει ουσιαστικά ή και ολοκληρώσει τα τρία του µεγάλα έργα: το νοσοκοµειακό συγκρότηµα του Μπαλουκλή της Κωνσταντινούπολης, τα Ζαρίφεια ιδασκαλεία στη Φιλιππούπολη και τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, στο Φανάρι, επίσης στην Κωνσταντινούπολη. Εκτός όµως από αυτά, πρόσφερε τεράστιες χορηγίες σε κάθε ίδρυµα που αποσκοπούσε στην ανάπτυξη του ελληνισµού και στην εδραίωση της χριστιανικής πίστης. Και τέλος, αµέτρητες ήταν οι ελεηµοσύνες του σε άτοµα που είχαν οικονοµικές ανάγκες. Τότε, την άνοιξη του 1881, ο Ζαρίφης έπαθε συµφόρηση, πιθανότατα από υπερκόπωση. Έµεινε παράλυτος και όλοι νόµισαν πως είχε φτάσει το τέλος του. Αλλά µετά από λίγες µέρες συνήλθε και οι γιατροί τον συµβούλεψαν να πάει για θεραπεία στο εξωτερικό, όπως και έγινε 37. Η είδηση της αρρώστιας του Γ. Ζαρίφη συγκλόνισε τον ελληνισµό της Μικράς Ασίας και της Θράκης. Την παραµονή της ηµέρας που θα έφευγε για το εξωτερικό, τον επισκέφθηκε ο Πατριάρχης για να του ευχηθεί καλό ταξίδι και καλήν ανάρρωση 38. Την ηµέρα της αναχώρησής του, πλήθος κόσµου τον ξεπροβόδισε στην προκυµαία και του ευχήθηκε για την υγεία του. Όλοι εκφράζονταν µε ποικίλες εκδηλώσεις αγάπης. Στο εξωτερικό έµεινε ένα χρόνο. Νοσηλεύτηκε στο Παρίσι, ενώ διέµεινε και στη Μασσαλία, καθώς και στο Μόντε Κάρλο, λόγω του υγιεινού του κλίµατος. ιέµεινε επίσης και στην Ιταλία. Επί πολλούς µήνες η υγεία του δεν πήγαινε καλά. Τον Οκτώβριο του 1881 τηλεγράφηµα από το Παρίσι γνωστοποιεί ότι ο Γ. Ζαρίφης «προσεβλήθη από αποπληξίας ή µάλλον ηµιπληγίας» 39. Η δυσάρεστη 35 Εφηµερίδα «Νέος Αιών» της Αθήνας, αρ. φ. 3981, 12.10.1882, σ.4. 36 Εφηµερίδα «Νέος Αιών» της Αθήνας, αρ. φ. 3983, 14.10.1882, σ.2. 37 Ως η υποσηµείωση (10). Σελ. 229. 38 Εφηµερίδα «Ανατολικός Αστήρ» της Κωνσταντινούπολης. Αρ. 29, 16.4.1881, σελ. 226-7. ( Η αρίθµηση της εφηµερίδας συνεχίζεται στο κάθε φύλλο της). 39 Ως προηγ. αρ. 2, 7.10.1881, σελ.13. (Αρίθµηση φύλλων καινούργιου έτους).
είδηση είχε ως αποτέλεσµα να γίνουν δεήσεις υπέρ της υγείας του, σε πολλές εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης αλλά και σε πολλά µέρη όπου υπήρχε ελληνισµός. «Στον Πατριαρχικό ναό, την παρελθούσα Κυριακή, ετελέσθη πατριαρχική λειτουργία, υπέρ αναρρώσεως Γ. Ζαρίφη». Έγιναν επίσης λειτουργίες και σε άλλες εκκλησίες, καθώς και σε εκκλησίες των νησιών, όπως της κοινότητας Σύρου. Κι ακόµη έγιναν «από τον Πατριάρχη αρµενίων παρακλήσεις υπέρ υγείας Γεωργίου Ζαρίφη, εις αρµενικούς ναούς» 40. Η συµµετοχή των πιστών ήταν πάνδηµη Λίγο αργότερα, όταν ο Ζαρίφης έχει πια συνέλθει, στέλνει στο σουλτάνο «σπάνια δενδρύλλια» από το Παρίσι, για τους αυτοκρατορικούς κήπους, ευχαριστώντας τον για το ενδιαφέρον του 41. Με την έναρξη του καινούργιου έτους, 1882, καταφθάνουν συνέχεια ευχάριστα νέα για την υγεία του Ζαρίφη. Βρίσκεται τώρα στην Ιταλία, για πλήρη ανάρρωση. Επί τέλους, στα τέλη του Μαΐου 1882 (µάλλον στις 28 του µηνός), ο Ζαρίφης επιστρέφει ατµοπλοϊκά από τη Μασσαλία στην Κωνσταντινούπολη. Κατά την υποδοχή του, οι εκδηλώσεις του λαού της Πόλης ήταν ανώτερες κάθε φαντασίας. Κωδωνοκρουσίες εκκλησιών, σηµαιοστολισµοί και σφυρίγµατα πλοίων, πλήθος κόσµου ζητωκραύγαζε στην προκυµαία, ενώ ολόκληροι στολίσκοι από πλοιάρια, ρυµουλκά, «ακάτια» και από πλεούµενα κάθε είδους έφθαναν µέχρι το ατµόπλοιο και το συνόδευαν στην είσοδό του στο λιµάνι. Αµέσως επισκέφτηκε τον Ζαρίφη στο νοσοκοµείο ο Πατριάρχης, ενώ στις 30 Μαΐου, ο σουλτάνος δίνει εντολή στους δύο µεγάλους γιους του, τους πρίγκιπες, να επισκεφθούν τον Ζαρίφη και να του φιλήσουν το χέρι, σε ένδειξη χαράς και σεβασµού. Ο Ζαρίφης αρνείται από µετριοφροσύνη, αλλά ο σουλτάνος του διαµηνύει ότι η χειρονοµία αυτή αποτελεί σουλτανική διαταγή, και εποµένως δεν έχει δικαίωµα να την αρνηθεί 42. Ωστόσο, µετά την ανάρρωση του, ο Ζαρίφης εξακολουθούσε να έχει προβλήµατα υγείας. Το µυαλό του διατηρούσε όλη τη διαύγειά του, κατόρθωνε να κινείται αρκετά καλά, αλλά τα πόδια του δεν τον βοηθούσαν. Μετά από λίγο καιρό κυκλοφορούσε µε καροτσάκι. Όπως µας περιγράφει ο εγγονός του: «Είχε καταντήσει ένα γεροντάκι, αλλά η ραγισµένη αυτή κολόνα συγκρατούσε ακόµη γύρω της µια ολόκληρη οικογένεια» 43. Στο µεταξύ οι εκδηλώσεις ευγνωµοσύνης του κόσµου προς το πρόσωπό του δεν σταµατούσαν. Το φθινόπωρο του 1882, στην επίδοση διπλωµάτων στους αποφοίτους της Εµπορικής Σχολής της Χάλκης, ο διευθυντής της: «απήγγειλεν ευφραδεστάτην πρόποσιν υπέρ του περιφανούς προστάτου της Σχολής, κ. Γ. Ζαρίφη, ου το όνοµα ηλέκτρισε πάντας τους παρευρισκοµένους, ζητωκραυγάσαντας επανειληµµένως» 44. Καθώς η υγεία του κλονίζεται όλο και περισσότερο, µετά από ένα χρόνο ο Ζαρίφης είναι κατάκοιτος. Οι γιατροί τον παρακολουθούν από κοντά, έρχονται µάλιστα και γιατροί από το Παρίσι, τον Οκτώβριο του 1883 45. Και ενώ συνεχίζονται οι δεήσεις για την ανάρρωσή του, η υγεία του συνεχώς χειροτερεύει. Τέλος, µετά από δυνατή προσβολή στηθάγχης, ο Ζαρίφης πεθαίνει, γύρω στα µεσάνυχτα της 27 ης Μαρτίου 1884 46. Είναι περιττό να αναφέρουµε την αλγεινή εντύπωση που προξένησε 40 Ως η υποσηµείωση (38). ιάφορα φύλλα Οκτωβρίου 1881. Σελ. 16, 20, 29, 35. 41 Ως προηγ. Σελ. 40. 42 Για την υποδοχή του Ζαρίφη, ως η υποσηµείωση (38). 2.6.1882, σελ. 266, 269, 279. Επίσης εφηµερίδα «Αιών» της Αθήνας, αρ. φυλ. 3874, 8.6.1882, σ. 4. 43 Ως η υποσηµείωση (10). Σελ. 229. 44 Εφηµερίδα «Αυγή» της Κωνσταντινούπολης, αρ. φύλ. 917, 23.9.1882. 45 Εφηµερίδα «Θεσσαλία» του Βόλου, αρ. φύλ. 477, 22.10.1883, σ.1. 46 Ως η υποσηµείωση (10). Σελ. 239.