Ι. Σ. ΚΕΦΑΛΙΔΗΣ. ΙΤΑΛΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 15ο ΑΙΩΝΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 19ο ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ Ι. Σ. ΚΕΦΑΛΙΔΗΣ ΙΤΑΛΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 15ο ΑΙΩΝΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 19ο ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ Ι. Σ. ΚΕΦΑΛΙΔΗΣ ΙΤΑΛΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 15ο ΑΙΩΝΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 19ο ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008 1

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Ι. Δ. ΨΑΡΑΣ Η εργασία εγκρίθηκε στις 18-12-2008 «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα» 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 5 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 6 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : Περιηγητές και περιηγητικά κείμενα 12 1.1 Ερμηνεία του όρου περιηγητικά κείμενα 12 1.2 Ταξιδιωτικές κατηγορίες 13 1.3 Οι διαδρομές των περιηγητών που ταξίδευαν προς την Ανατολή 15 1.4 Η σημασία της Βενετίας ως κέντρου μεταφοράς των ταξιδιωτών προς την Ανατολή 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : Στατιστικά δεδομένα των Ιταλών περιηγητών 18 2.1 Στατιστική προσέγγιση των Ιταλών περιηγητών 18 2.2 Ιταλοί περιηγητές που προέρχονταν από τη Βενετία 20 2.3 Ιταλοί περιηγητές που προέρχονταν από τη Φλωρεντία 22 2.4 Ιταλοί περιηγητές που προέρχονταν από το Δουκάτο του Μιλάνου 23 2.5 Ιταλοί περιηγητές που προέρχονταν από το Βασίλειο της Νάπολης 24 2.6 Ιταλοί περιηγητές που προέρχονταν από τα υπόλοιπα ιταλικά κρατίδια 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο : Τα κείμενα των Ιταλών περιηγητών 27 3.1 Προσκυνητές των Αγίων Τόπων 27 3

3.2 Διπλωματικοί εκπρόσωποι και απεσταλμένοι στις Αυλές της Ανατολής 47 3.3 Περιηγητές λάτρεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού 58 3.4 Στρατιωτικοί που πήραν μέρος σε εκστρατείες 67 3.5 Επιστήμονες που επισκέφθηκαν τον ελληνικό χώρο για να παρατηρήσουν και να συγκεντρώσουν υλικό για τις έρευνές τους 80 3.6 Οι τουρίστες που επισκέφθηκαν την Ελλάδα από πάθος για περιπλάνηση 89 3.7 Ιταλοί που εξέδωσαν περιηγητικά κείμενα χωρίς να επισκεφθούν αυτοπροσώπως τον ελληνικό χώρο 110 ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ 114 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 116 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 120 Ελληνικό 120 Ξενόγλωσσο 122 4

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ανατ. βλ. ed. επιμ. μερ. μτφρ. ό.π. σ./σσ. ανατύπωση βλέπε editor/editore επιμέλεια μέρος μετάφραση όπου παραπάνω σελίδα/ σελίδες τ. τόμος υποσ. χ.τ. χ.χ υποσημείωση χωρίς τόπο χωρίς χρόνο 5

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Από τον 13 ο και 14 ο αιώνα οι Ευρωπαίοι ξεκίνησαν σταδιακά να ταξιδεύουν προς την Ανατολή. Η τεχνολογία και η εξέλιξη της χαρτογραφίας είχαν βελτιώσει αρκετά τις συνθήκες ναυσιπλοΐας, επιτρέποντας τη δημιουργία των συνθηκών για μαζικές μετακινήσεις ταξιδιωτών. Η περιοχή, που προσέλκυσε τους πρώτους περιηγητές ήταν οι Άγιοι Τόποι, συνεχίζοντας την παράδοση του μεσαίωνα και το πρώτο κράτος, που εκμεταλλεύτηκε αυτό το νέο ρεύμα θρησκευτικού τουρισμού, ήταν η Βενετία. Χιλιάδες προσκυνητές από όλη την Ευρώπη, αλλά κυρίως Ιταλοί, συνέρρεαν κάθε χρόνο στη Βενετία, πλουτίζοντας την τοπική οικονομία, για να μεταβούν από εκεί με γαλέρα στο λιμάνι της Γιάφας. Ο ελληνικός χώρος αποτελούσε ενδιάμεση στάση στο μακρινό αυτό το ταξίδι. Οι βενετικές γαλέρες έκαναν σκάλα στις βενετικές κτήσεις της ελληνικής Ανατολής (Κέρκυρα, Μεθώνη, Κύθηρα, Κρήτη, Κύπρο), για να ανεφοδιαστούν πριν εισέλθουν στον μουσουλμανικό κόσμο. Οι Ιταλοί περιηγητές στα χρονικά τους άρχισαν να κάνουν κάποιες αναφορές για τα λιμάνια και τις πόλεις του ελληνικού χώρου. Τον 15 ο αιώνα και ως τα μισά του 16 ου ήταν η χρυσή εποχή των ταξιδιών προς τους Αγίους Τόπους. Από τα μισά του 16 ου αιώνα και έπειτα το ενδιαφέρον των περιηγητών στράφηκε προς την Κωνσταντινούπολη και τον σουλτάνο. Οι Ιταλοί περιηγητές ακολούθησαν την γενική τάση και επισκέφθηκαν κατά δεκάδες την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ικανοποιώντας την περιέργεια του διψασμένου ευρωπαϊκού αναγνωστικού κοινού. Και αυτή τη φορά ο ελληνικός χώρος αποτέλεσε ενδιάμεσο σταθμό και όχι τελικό προορισμό, με ελάχιστες εξαιρέσεις κάποιων αρχαιολατρών, που αναζητούσαν σημάδια του ένδοξου αρχαίου παρελθόντος. Τον 16 ο αιώνα άρχισε και η μεγάλη άνθηση της χαρτογραφίας, με τα ιταλικά κρατίδια να αποτελούν παγκόσμιο κέντρο παραγωγής χαρτών. Αρκετοί Ιταλοί χαρτογράφοι ασχολήθηκαν με την Ελλάδα, παράγοντας εκατοντάδες χάρτες, κυρίως των νησιών. Οι περισσότεροι, όμως, από αυτούς δεν επισκέφθηκαν ποτέ τον ελληνικό χώρο και όσοι το έκαναν δεν άφησαν αρκετές πληροφορίες για το ταξίδι τους. Πολλά από τα έργα με χάρτες ελληνικών νησιών και παραθαλάσσιων περιοχών ήταν αντιγραφές παλαιότερων γεωγραφικών έργων, με αποτέλεσμα να γίνεται ακόμη πιο δύσκολη η προσπάθεια να εντοπιστούν οι Ιταλοί, που πραγματικά ταξίδεψαν στον ελληνικό χώρο. Με το πέρασμα του χρόνου, τον 18 ο αιώνα, οι συνθήκες ταξιδιού προς τη βαλκανική χερσόνησο έγιναν πιο εύκολες και σε συνδυασμό με την «ανακάλυψη» της Αθήνας από τους Ευρωπαίους περιηγητές, ο ελληνικός χώρος άρχισε να γίνεται τελικός προορισμός αρκετών ταξιδιών και όχι ο ενδιάμεσος σταθμός, αυξάνοντας κατακόρυφα τον αριθμό των περιηγητών που τον επισκέφθηκαν. Ανάμεσα τους υπήρξαν και κάποιοι Ιταλοί. Οι προπτυχιακές σπουδές μου στο τμήμα της Ιταλικής Φιλολογίας αποτέλεσαν εφόδιο και αφορμή για την αναζήτηση ενός θέματος που θα συνδύαζε τις σχέσεις των δύο γειτονικών λαών. Έναυσμα για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος αποτέλεσε το δίτομο έργου του Κυριάκου Σιμόπουλου, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα: Δημόσιος και ιδιωτικός βίος, λαϊκός πολιτισμός, Εκκλησία και οικονομική ζωή από τα περιηγητικά χρονικά. όπου γινόταν καταγραφή όλων των περιηγητών, που επισκέφθηκαν τον ελληνικό χώρο. Η 6

ύπαρξη αρκετών εξειδικευμένων μελετών σχετικών με τον αριθμό των Άγγλων, των Γάλλων ή των Γερμανών περιηγητών και η απουσία μελετών αποκλειστικά για τους Ιταλούς περιηγητές, με ώθησαν στην επιλογή του συγκεκριμένου θέματος. Φιλοδοξία της παρούσας εργασίας, λοιπόν, είναι να εντοπίσει τον συνολικό αριθμό των Ιταλών περιηγητών που επισκέφθηκαν τον ελληνικό χώρο από τον 15 ο αιώνα έως και τον 19 ο, με καταληκτική ημερομηνία την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Επιπλέον, προσπαθεί να εντοπίσει από ποιά ιταλικά κράτη ήταν η προέλευση των συγκεκριμένων περιηγητών, από ποιές κοινωνικές τάξεις προέρχονταν, ποιός ήταν ο σκοπός του ταξιδιού τους και ποιοί οι προορισμοί τους. Οι δυσκολίες για την υλοποίηση του εγχειρήματος υπήρξαν πολλές. Η κυριότερη ήταν ο εντοπισμός της σχετικής βιβλιογραφίας, λόγω της παλαιότητας των μονογραφιών, που αποτελούν το αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας. Επιπλέον, η σχετική βιβλιογραφία για τους Ιταλούς περιηγητές, η οποία ήταν στη μεγάλη της πλειοψηφία στην ιταλική γλώσσα, βρίσκεται κυρίως στον ιταλικό χώρο και στάθηκε αδύνατη η μετάβασή μου εκεί στα πλαίσια της μεταπτυχιακής εργασίας. Μία ακόμη δυσκολία στην προσπέλαση της ιταλικής βιβλιογραφίας υπήρξε η χρήση διάφορων ιταλικών διαλέκτων περασμένων αιώνων, κυρίως στα κείμενα του 15 ου αιώνα, όπου συνάντησα μιλανέζικη και βενετική διάλεκτο, καθώς και κάποιους μεικτούς τύπους λατινικών και της τότε ομιλούμενης γλώσσας. Η εργασία χωρίζεται σε τρία κεφάλαια. Αρχικά τίθεται ένα ιστορικό πλαίσιο, όπου γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση των προορισμών των Ιταλών και Ευρωπαίων περιηγητών γενικότερα, από τα τέλη του 14 ου αιώνα ως και τις αρχές του 19 ου και η θέση του ελληνικού χώρου σε αυτά. Η αναφορά του ιστορικού πλαισίου λειτουργεί και ως ένα είδος εισαγωγής. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται ο ορισμός του όρου περιηγητικά κείμενα. Στη συνέχεια, γίνεται μια προσπάθεια διάκρισης των διαφορετικών κατηγοριών των περιηγητών που επισκέφθηκαν τον ελληνικό χώρο. Ακολουθεί αναφορά στα κυριότερα δρομολόγια, που επέλεγαν οι περιηγητές κατά τη διάρκεια αυτών των τεσσάρων αιώνων για να επισκεφθούν την Ανατολή, τα οποία άλλαζαν ανάλογα με τις εποχές. Στο τελευταίο υποκεφάλαιο γίνεται αναφορά στον πολύ σημαντικό ρόλο της Βενετίας ως κέντρου μεταφοράς των ταξιδιωτών της εποχής. Η αναφορά αυτή γίνεται για να φανεί το μεγάλο μέγεθος της τουριστικής βιομηχανίας της Βενετίας, που στήθηκε με αφορμή τα ταξίδια στους Αγίους Τόπους. Οι οργανωμένες υπηρεσίες, που παρείχε το βενετικό κράτος στους προσκυνητές, ήταν στην ουσία τα πρώτα οργανωμένα τουριστικά γραφεία της ιστορίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια στατιστικής προσέγγισης των Ιταλών περιηγητών. Στο πρώτο υποκεφάλαιο γίνεται μια παράθεση του συνολικού αριθμού των Ιταλών περιηγητών, από ποιά ιταλικά κρατίδια προέρχονταν, πόσοι Ιταλοί επισκέπτονταν τον ελληνικό χώρο ανά αιώνα, ποιά ήταν η κοινωνική τους κατάσταση και ποιός ήταν ο σκοπός του ταξιδιού τους, καθώς και οι τόποι που επισκέφθηκαν. Σκοπός της συγκεκριμένης στατιστικής ανάλυσης είναι να υπάρξει μια όσο το δυνατόν ακριβέστερη εικόνα για τους Ιταλούς περιηγητές. Στα επόμενα υποκεφάλαια του δεύτερου κεφαλαίου η στατιστική ανάλυση ασχολείται με κάθε ιταλικό κρατίδιο ξεχωριστά, προσπαθώντας να 7

βγάλει κάποια γενικά συμπεράσματα για τον χαρακτήρα που είχαν τα ταξίδια ανάλογα με τον τόπο προέλευσης των περιηγητών. Στο τρίτο κεφάλαιο, που καταλαμβάνει και τον μεγαλύτερο όγκο της εργασίας, γίνεται αναλυτική παρουσίαση των Ιταλών περιηγητών ανάλογα με την ταξιδιωτική κατηγορία στην οποία ανήκαν και, φυσικά, με χρονολογική σειρά. Γίνεται προσπάθεια να αναφερθούν οι σημαντικότερες πληροφορίες που περιέχονταν στα χρονικά των περιηγητών και αφορούσαν τον ελληνικό χώρο και που πιθανώς να φωτίζουν κάποια γεγονότα. Φυσικά, δεν ήταν όλες οι πληροφορίες, που έδιναν οι περιηγητές, ακριβείς και δεν είχαν όλοι οι περιηγητές την ίδια ικανότητα στο να αξιολογούν καταστάσεις και ανθρώπους, όπως, επίσης, δεν είχαν όλοι την ίδια μόρφωση. Για το λόγο αυτόν, κάποια κείμενα ήταν πλούσια σε πληροφορίες και μας δίνουν μια αρκετά αντιπροσωπευτική εικόνα της εποχής και των ανθρώπων, ενώ άλλα δεν έχουν να προσφέρουν καμία πληροφορία, αναμασώντας πληροφορίες παλαιότερων χρονικών. Τέλος, στο επιλεγόμενα γίνεται μια γενική εκτίμηση για το μέγεθος των Ιταλών περιηγητών από τον 15 ο αιώνα ως και τις αρχές του 19 ου, όπως και μια διερεύνηση του κατά πόσο η εργασία ανταποκρίθηκε στους στόχους, που είχε αρχικά θέσει. Τελειώνοντας θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον σεβαστό καθηγητή και εισηγητή της εργασίας μου, κ. Ιωάννη Ψαρά, καθηγητή του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., για τις πολύτιμες συμβουλές του, την ορθή του καθοδήγηση, τη στήριξη και την κατανόηση που επέδειξε στο στάδιο της έρευνας και συγγραφής αυτής της μελέτης. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω τους καθηγητές του Α.Π.Θ. κκ. Βασίλη Γούναρη και Ιάκωβο Μιχαηλίδη, μέλη της επιτροπής, για τις πολύ χρήσιμες παρατηρήσεις τους και τις κρίσεις που εξέφρασαν βοηθώντας με να ερευνήσω τα γεγονότα από νέα οπτική γωνία, το προσωπικό του Σπουδαστηρίου Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας για την πρόθυμη εξυπηρέτηση. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους και συγγενείς, για την υποστήριξή τους όλα αυτά τα χρόνια και κυρίως την οικογένειά μου για την υπομονή της και συμπαράστασή της όλα αυτά τα χρόνια. 8

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Μεταξύ του 13 ου αιώνα και 14 ου η Ευρώπη άρχισε να ανακαλύπτει σταδιακά την Ανατολή, κυριότερα την ευρωπαϊκή Μεσόγειο, που ήδη γνώριζαν από την αρχαιότητα. Η τεχνολογική πρόοδος και οι νέες χαρτογραφήσεις είχαν βελτιώσει αρκετά τη ναυσιπλοΐα κατά τον 14 ο αιώνα. Σημαντικότερο προορισμό για τους ταξιδιώτες της εποχής αποτελούσαν οι Άγιοι Τόποι. Εκατοντάδες οδηγοί ταξιδιών (Itineraria) δημιουργήθηκαν και άλλες τόσες περιγραφές των μνημείων (Descriptiones) για το οδοιπορικό στους Αγίους Τόπους ήδη από το μεσαίωνα. Κατά τον 14 ο -15 ο αιώνα το προσκύνημα συνέχιζε να κατέχει πρωταρχικό ρόλο κι είχε μετατραπεί σε ένα είδος θρησκευτικού τουρισμού, που είχε επεκταθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη. Την περίοδο εκείνη τα ταξίδια αρχίζουν να αποκτούν μαζικές διαστάσεις. Η Ιταλία, και ειδικότερα η Βενετία, ήταν η πρώτη χώρα που εκμεταλλεύτηκε εμπορικά αυτό το καινούριο φαινόμενο με τη δημιουργία ειδικών δρομολογίων, που μετέφεραν προσκυνητές από ολόκληρη την Ευρώπη στους Αγίους Τόπους. Πέρα από τους πλούσιους, ταξίδευαν και φτωχοί προσκυνητές, επειδή, όμως, αυτοί δεν είχαν τα μέσα για να εκδώσουν τα χρονικά τους, τα χρονικά, που σώζονται σήμερα, προέρχονται από τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα της εποχής εκείνης. Μεγάλες προσωπικότητες της εποχής από την Ιταλία πραγματοποίησαν το ταξίδιπροσκύνημα (o Roberto da Sanseverino, κόμης του Caiazzo, ο ευγενής από την Padova Gabriele Capodilista, o αξιωματούχος των Sforza του Milano, Santo Brasca κα.). Οι προσκυνητές έδιναν ακριβείς πληροφορίες για την πόλη της Ιερουσαλήμ και, επειδή πολλοί από αυτούς ήταν κληρικοί, δεν προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι στα χρονικά τους περιείχαν λεπτομέρειες για το τελετουργικό στις διάφορες εκκλησίες και την πνευματική ζωή των προσκυνητών. Στις αρχές του 16 ου αιώνα, με την εξέλιξη της τυπογραφίας, τα περιηγητικά αυτά κείμενα από χειρόγραφα πέρασαν στη φάση της μαζικής παραγωγής και άρχισαν να έχουν τη χρήση τουριστικού οδηγού. Σε συνδυασμό, μάλιστα, με τη μαζικότητα των ταξιδιών η ταξιδιωτική φιλολογία έφτασε στο σημείο να αποτελεί ιδιαίτερο κλάδο της βιβλιοπαραγωγής. Έδινε πληροφορίες για τη διάρκεια του ταξιδιού, τις πορείες, τα δρομολόγια, τις στάσεις. Το ταξίδι από την Ιταλία διαρκούσε περίπου έναν μήνα και η περιήγηση στους Αγίους Τόπους άλλες δύο με τρεις εβδομάδες. Συχνά, όμως οι στάσεις στην Αίγυπτο και τα νησιά του Αιγαίου μπορούσαν να διαρκέσουν αρκετά. Η βενετική γαλέρα, που πραγματοποιούσε το ταξίδι για τους Αγίους Τόπους έκανε το δρομολόγιο Ραγκούζα-Δυρράχιο-Κέρκυρα- Μεθώνη-Κρήτη-Ρόδο-Κύπρο-Γιάφα. Στην επιστροφή το δρομολόγιο άλλαζε και είχε μικρότερη διάρκεια, λόγω του φόβου των περιηγητών, που ήθελαν να επιστρέψουν σώοι στις πατρίδες τους. Όπως γίνεται κατανοητό, οι αναφορές των Ιταλών περιηγητών για τον ελληνικό χώρο, στα χρονικά της περιόδου αυτής, ήταν ελάχιστες και δεν περιείχαν κάποια σημαντική πληροφορία. Οι μόνες αναφορές αφορούσαν τα λιμάνια, όπου έκανε σκάλα η 9

γαλέρα και τίποτε περισσότερο. Το μόνο που απασχολούσε τους προσκυνητές ήταν το πότε θα έφταναν στους Αγίους Τόπους. 1 Η θέση της Ελλάδας στα περιηγητικά κείμενα του 16 ου αιώνα και του 17 ου συνέχιζε να είναι απούσα. Υπήρχε, βέβαια, ελληνική παρουσία μέσα στα κείμενα αυτά με την αναφορά των αρχαίων συγγραφέων. Πάντως, ο ελληνικός χώρος συνέχισε να μην αποτελεί πρώτη επιλογή των Ευρωπαίων και ειδικότερα των Ιταλών περιηγητών που επισκέπτονταν την Ανατολή και δεν είχαν πλέον για προορισμό τους Αγίους Τόπους. Το πέρασμα, όμως, από την Ελλάδα ήταν υποχρεωτικό για την άφιξη στον τελικό προορισμό, που ήταν το δίπολο Ιερουσαλήμ-Κωνσταντινούπολη την εποχή εκείνη. Το ενδιαφέρον των περιηγητών είχε στραφεί στον σουλτάνο και τους Τούρκους. Οι αναφορές για τον ελληνικό χώρο ήταν σκόρπιες. Την ίδια εποχή υπήρχε ένα νέο ενδιαφέρον για τις αρχαίες χώρες και η ανάκτηση των αρχαίων κειμένων σε συνδυασμό με την αυτοψία στον ελληνικό χώρο δημιουργούσαν την προσδοκία μιας έστω και ατελούς περιγραφής των αρχαίων ελληνικών τόπων. Παρόλα αυτά, δεν υπάρχει στα κείμενα του 16 ου αιώνα και του 17 ου μια επαρκής περιγραφή του αρχαίου ελληνικού χώρου. Ο μεγάλος πρόδρομος που, που εκ των υστέρων τοποθετήθηκε στη θέση του πρώτου δυτικού επαρκούς επισκέπτη των αρχαίων ελληνικών πόλεων, ήταν ο Κυριακός ο Αγκωνίτης. Ήταν ο πρώτος, έπειτα από περίπου 1000 χρόνια, που αποκάλεσε το κάστρο της Αθήνας Ακρόπολη. Η οικογένειά του ανέπτυξε έντονη εμπορική δραστηριότητα στην Ανατολή και, κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του στα 1430-1450, ασχολήθηκε με αρχαιοδιφικές έρευνες από την Κωνσταντινούπολη ως την Αίγυπτο, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ελληνικό χώρο. Επισκέφθηκε την Αθήνα δύο φορές, το 1436 και το 1444, όσο η πόλη βρισκόταν ακόμη υπό την διοίκηση των Φλωρεντίνων Acciaioli, οι οποίοι τον φιλοξένησαν μέσα στο διοικητήριο, που βρισκόταν πάνω στον βράχο της Ακρόπολης. Ο κύριος όγκος των εργασιών του ήταν προσανατολισμένος στην αντιγραφή επιγραφών. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι εργασίες του Κυριακού προηγούνται χρονολογικά της ανεύρεσης και έκδοσης του Παυσανία. 2 Η αλλαγή στη σχέση της Ευρώπης γενικά και της Ιταλίας ειδικότερα με τον ελληνικό χώρο, όσον αφορά τα περιηγητικά κείμενα, επήλθε τη δεκαετία του 1670, οπότε και παρατηρείται μια μεταστροφή των ξένων, που οφείλεται στην «ανακάλυψη» της πόλης των Αθηνών, που μόλις τότε βγήκε από την αφάνεια στην οποία είχε καταδικαστεί για αιώνες. Οι περιηγητές, που επισκέπτονταν την πόλη από τον 17 ο αιώνα και έπειτα άρχισαν να πυκνώνουν, δημιουργώντας μια πλούσια περιηγητική γραμματεία, ικανοποιώντας τις ανάγκες του ευρωπαϊκού κοινού, που πάντοτε γοητευόταν από την αρχαιότητα και τον 1 F. Cardini, Il Pellegrinaggio una dimensione della vita medievale, Roma, 1999, σσ. 144-155, Ι. Χατζηπαναγιώτη, «Για μια τυπολογία της ταξιδιωτικής φιλολογίας του 18 ου αιώνα», Περιηγητικά Θέματα: Υποδομή και προσεγγίσεις, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα, 1993, σσ. 453-454. 2 Ν. Γιακωβάκη, Ευρώπη μέσω Ελλάδας μια καμπή στην ευρωπαϊκή αυτοσυνείδηση 17 ος -18 ος αιώνας, Αθήνα, 2006, σσ. 121-123, 126-130, 133. 10

εξωτισμό και οδήγησαν αργότερα στο κίνημα του φιλελληνισμού και την ελληνολατρία με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. 3 Πέρα από τους Ιταλούς επισκέπτες της Αθήνας, στα τέλη του 17 ου αιώνα, υπάρχει μια αυξημένη άφιξη Βενετών περιηγητών στον ελληνικό χώρο, κυρίως στην Πελοπόννησο, οι οποίοι, είτε συμμετείχαν ενεργά στον βενετο-τουρκικό πόλεμο του 1684-1699, είτε με αφορμή αυτόν, έγραψαν κάποιο χρονικό, εκμεταλλευόμενοι την χρονική συγκυρία και τις πολεμικές επιτυχίες της Βενετίας για εμπορικούς λόγους. Τα ταξίδια μέσα στον 18 ο αιώνα πολλαπλασιάστηκαν με εντυπωσιακό ρυθμό. Οι συνθήκες σχετικής ηρεμίας, επικρατούσαν στην Βαλκανική χερσόνησο την εποχή εκείνη, επέτρεπαν σε περισσότερους ταξιδιώτες να φτάσουν στον ελληνικό χώρο και να περιηγηθούν στις περιοχές, που επιθυμούσαν, χωρίς να ανησυχούν για τη ζωή τους. Οι επισκέψεις στην Ελλάδα πυροδοτούνταν και από το διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού. Η περίοδος αυτή της ακμής των ταξιδιωτικών κειμένων διήρκεσε ως τις αρχές του 19 ου αιώνα. 4 3 Γιακωβάκη, ό.π., σσ. 233, 245, Ε. Κεφαλληναίου, Η Αθήνα στους περιηγητές 15 ος -19 ος αιώνας, Αθήνα, 2004, σσ. 21-22. 4 Ι. Χατζηπαναγιώτη, «Για μια τυπολογία της ταξιδιωτικής φιλολογίας του 18 ου αιώνα», Θέματα: Υποδομή και προσεγγίσεις, επιμ. Λ. Δρούλια, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 1993, σσ. 454-455. 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : Περιηγητές και περιηγητικά κείμενα 1.1 Ερμηνεία του όρου περιηγητικά κείμενα Τα περιηγητικά κείμενα, δηλαδή οι δημοσιευμένες ή χειρόγραφες μαρτυρίες ταξιδιωτών, αποτελούν μια σπουδαιότατη πηγή πληροφοριών για όλους σχεδόν τους τομείς της έρευνας. Ο μελετητής της ιστορίας, της ιστορικής γεωγραφίας, της εθνολογίας, της οικονομίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας, της λογοτεχνίας και της παιδείας γενικότερα, έχει τη δυνατότητα να αντλήσει πολύτιμο υλικό μέσα από τις μαρτυρίες των περιηγητών. Βέβαια, θα πρέπει να διατηρούμε πάντοτε κάποιες επιφυλάξεις σχετικά με την ακρίβεια και την αξιοπιστία των κειμένων αυτών λόγω του έντονου βαθμού υποκειμενικότητάς τους. Δεν είναι λίγες οι φορές που τα κείμενα αυτά είναι προϊόντα της φαντασίας του συγγραφέα. Η εικονογράφηση των περιηγητικών κειμένων, η εικαστική αποτύπωση και η περιγραφή του περιβάλλοντος χώρου και των ανθρώπινων τύπων παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον όχι μόνο για την καλλιτεχνική της αξία, αλλά και ως αξιόλογη πηγή πληροφοριών. Ο εντοπισμός, η συστηματοποίηση και η επεξεργασία του τεράστιου και πολλές φορές σπάνιου υλικού που είναι διάσπαρτο σε βιβλιοθήκες και ιδιωτικές συλλογές, είναι αναγκαία για τη συγκέντρωση τεκμηρίων και μαρτυριών, για την προώθηση της έρευνας και τη διάδοση της γνώσης. Ο όρος περιηγητικά κείμενα χρησιμοποιείται με την ευρύτερη δυνατή έννοια και περιλαμβάνει ποικίλα κείμενα, που δεν έχουν μυθιστορηματικό χαρακτήρα και παρουσιάζουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: το ότι γράφτηκαν ως αποτέλεσμα του ταξιδιού ή των ταξιδιών του συγγραφέα τους σε κάποια χώρα ή χώρες και εκθέτουν τις εμπειρίες και τις έρευνές του, τις αντιλήψεις και τις παρατηρήσεις του σχετικά με τον τόπο ή τους τόπους και τους κατοίκους τους. Η ευρύτερη αυτή θεώρηση του είδους περιλαμβάνει στα περιηγητικά έργα: νησολόγια (ιζολάρια), πορτολάνους, απομνημονεύματα, ταξιδιωτικά ημερολόγια και βιβλία ή σημειώσεις με γεωγραφικό, αρχαιολογικό, πολιτικό ή άλλο περιεχόμενο που παρέχει περιγραφή ή καταγραφή εξ αυτοψίας περιοχών, ανθρώπων, φαινομένων ή σύγχρονων καταστάσεων μιας χώρας. Περιλαμβάνει επίσης την ιδιωτική ή σε μερικές περιπτώσεις και τη διπλωματική ή άλλη επίσημη αλληλογραφία και τις αναφορές ή υπομνήματα ταξιδιωτών προς κρατικούς λειτουργούς. Στην περίπτωση της επίσημης αλληλογραφίας δεν είναι καθόλου εύκολο να καθοριστούν πάντοτε με αυστηρή συνέπεια οι προϋποθέσεις βάσει των οποίων θα αποφασίζεται αν θα πρέπει να συμπεριληφθούν στην έρευνα ή όχι. Το κυρίαρχο στοιχείο θα πρέπει να είναι η παροχή πληροφοριών για τους τόπους και τους κατοίκους τους. Χάρτες, σχέδια, πίνακες κλπ. που προέρχονται από περιηγητές στους ίδιους αυτούς τόπους θα πρέπει να συμπεριλαμβάνονται, εφόσον είναι εφικτό. 5 5 I. Βιγγοπούλου, Ρ. Πολυκανδριώτη, «Εισαγωγικά», Θέματα: Υποδομή και προσεγγίσεις, επιμ. Λ. Δρούλια, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 1993, σ. 23, Ε.Ν. Αγγελομάτη- Τσουγκαράκη, "Τα περιηγητικά χειρόγραφα: προτάσεις για την αξιοποίησή τους από τη σύγχρονη έρευνα", Περιηγητικά Θέματα: Υποδομή και προσεγγίσεις, επιμ. Λ. Δρούλια, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 1993, σσ. 445. 12

1.2. Ταξιδιωτικές κατηγορίες Οι κυριότερες κατηγορίες ταξιδιωτών ήταν οι εξής: 1. Οι προσκυνητές των Αγίων Τόπων, που είχαν προορισμό τους την Παλαιστίνη και περνούσαν κυρίως από τη δυτική και νότια Πελοπόννησο, τις Κυκλάδες και την Κρήτη. Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν αρκετά και περιείχαν αρκετούς κινδύνους. Οι περισσότερες περιγραφές αυτής της κατηγορίας είχαν σχεδόν αποκλειστικό αντικείμενο τα μοναστήρια και τις εκκλησίες. 2. Οι έμποροι που ταξίδευαν στην Ανατολή και ενδιαφέρονταν κυρίως για τα προϊόντα που παρήγε ο κάθε τόπος, καθώς και τον τρόπο μεταφοράς τους. 3. Οι κυνηγοί αρχαιοτήτων, που ταξίδευαν στον ελληνικό χώρο και συγκέντρωναν έργα τέχνης, χειρόγραφα, νομίσματα για τα ευρωπαϊκά μουσεία και τις συλλογές των ευρωπαϊκών βασιλικών οίκων. 4. Οι αρχαιολόγοι, που αναζητούσαν σημάδια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού καθώς και καλλιτεχνικούς θησαυρούς. 5. Οι μόνιμοι διπλωματικοί εκπρόσωποι των ευρωπαϊκών αυλών, που είχαν μεγαλύτερη προστασία και μπορούσαν να περιοδεύουν στα τουρκικά εδάφη με μεγαλύτερη ευκολία και να κρατούν σημειώσεις. 6. Επιστήμονες όπως γεωγράφοι, ζωολόγοι, βοτανολόγοι, γιατροί κά. 7. Ζωγράφοι και αρχιτέκτονες, που με τους πίνακές τους και τα σχέδια τους έδωσαν την αντιπροσωπευτικότερη εικόνα του ελληνικού κόσμου. 8. Οι στρατιωτικοί που έπαιρναν μέρος σε εκστρατείες και επιχειρήσεις. 9. Οι πράκτορες των ευρωπαϊκών κρατών που ταξίδευαν με μυστική αποστολή στις χώρες της ευρωπαϊκής και ασιατικής Ανατολής για τη συγκέντρωση στρατιωτικών πληροφοριών. Αντικείμενο της παρατήρησής τους ήταν ο νέος εχθρός της Ευρώπης, οι Τούρκοι. 10. Οι πραγματικοί περιηγητές, οι τουρίστες της εποχής που ταξίδευαν από για να γνωρίσουν νέους τόπους και πολιτισμούς. 6 Όλοι οι περιηγητές, Γάλλοι, Άγγλοι, Γερμανοί, Ιταλοί, Ισπανοί, Σκανδιναβοί, Σλάβοι, Τούρκοι, Εβραίοι είχαν διαφορετικά ο καθένας κίνητρα. Τα ταξίδια, επίσης, ήταν επικίνδυνα μιας και η Μεσόγειος και το Αιγαίο ήταν στο έλεος των πειρατών. 7 Στη στεριά κπαραμόνευαν οι συμμορίες ληστών, τα περάσματα έκρυβαν παγίδες, ενώ τα ταξίδια διαρκούσαν μήνες, γεμάτα ταλαιπωρίες, αρρώστιες, επιδημίες. Απαιτούσαν ψυχικά χαρίσματα και πολλά χρήματα. Τα περιηγητικά κείμενα χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες από πλευράς ποιότητας. Αυτά που περιείχαν ακριβείς και εύστοχες πληροφορίες, αλλά υπήρχαν και εκείνα που ήταν προϊόντα λογοκλοπής ή περιείχαν και πολλές ανεξακρίβωτες πληροφορίες. 6 Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα 333μ.Χ.-1700μ.Χ.: Δημόσιος και ιδιωτικός βίος, λαϊκός πολιτισμός, Εκκλησία και οικονομική ζωή από τα περιηγητικά χρονικά. Αθήνα, 1993, τ. 1, σσ. 51-52. 7 Βλ. σχετικά με πειρατεία Α. Κραντονέλλη, Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699, Αθήνα, 1991. 13

1.3 Οι διαδρομές των περιηγητών που ταξίδευαν προς την Ανατολή Τα δρομολόγια που μπορούσε να επιλέξει κάποιος ταξιδιώτης με προορισμό την Ανατολή ήταν τέσσερα. Το πρώτο ήταν από τη θάλασσα. Το δεύτερο ήταν ο δρόμος από την Ουγγαρία, το τρίτο ήταν το πέρασμα μέσα από τον ελληνικό χώρο και το τέταρτο ο δρόμος από τις δαλματικές ακτές προς την Κωνσταντινούπολη. Το ταξίδι με καράβι από τη δυτική Ευρώπη ήταν σύντομο, αλλά η Μεσόγειος βρισκόταν στο έλεος των πειρατών. Το δρομολόγιο που ακολουθούσαν οι γαλέρες ήταν: Μάλτα- Κύθηρα-Αιγαίο-Ελλήσποντος ή Βενετία-Κέρκυρα-Μεθώνη-Αιγαίο-Δαρδανέλλια. Από την Ιταλία κατέβαιναν την Αδριατική χωρίς να έρχονται σε επαφή με τα οθωμανικά εδάφη, αν ήταν δυνατό, μέχρι να φτάσουν στα Κύθηρα. Τα πλοία που ξεκινούσαν από τη Βενετία διέσχιζαν τον κόλπο της Τεργέστης μέχρι το Parenzo (σημερινό Porec της Κροατίας) και συνέχιζαν κατά μήκος της χερσονήσου της Ίστρια, με ενδιάμεσες σκάλες στο Rovigno (σημερινό Rovinj) και στην Pola (σημερινή Pula στην Κροατία). Στη συνέχεια περνούσαν από Zadar και Šibenik και τα δαλματικά νησιά Brač, Lesina (σημερινό Hvar) και Korčula. Από το σημείο εκείνο και έπειτα ξεκινούσαν τα εδαφικά όρια της Δημοκρατίας της Ραγούζας. Οι γαλέρες περνούσαν από το νησί Pelješac και στη συνέχεια το Cattaro (Kotor). Σε εκείνο το σημείο συναντούσαν το πρώτο οθωμανικό οχυρό στο ταξίδι τους, το Castelnuovo (Hercegnovi). Στις ακτές του Μαυροβουνίου, η Βενετία διατηρούσε ως το 1571 το Antivari (σήμερα Bar) και Dolcigno (σήμερα Ulcinj), όπου επίσης έκαναν σκάλα οι γαλέρες, ενώ οι συνήθεις στάσεις στις αλβανικές ακτές ήταν το Alessio (Lezha) και το Δυρράχιο (Durrazzo). Στο Ιόνιο, οι γαλέρες περνούσαν από Κέρκυρα, Λευκάδα, Κεφαλονιά και από τα ηπειρωτικά λιμάνια στην Ηγουμενίτσα, τα Πλατάρια και τα Σύβοτα. Ακολουθούσε η Ζάκυνθος και η Μεθώνη. 8 Ο δρόμος της Ουγγαρίας διερχόταν με ποταμόπλοιο στον Δούναβη και ύστερα με άμαξα από τη Σόφια ως την Κωνσταντινούπολη. Η διαδρομή ήταν άνετη, αλλά και επικίνδυνη στα οθωμανικά εδάφη. Μόνο διπλωματικές συνοδείες μπορούσαν να ταξιδέψουν χωρίς να διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο. Η διαδρομή από τον ελληνικό χώρο απαιτούσε περισσότερο χρόνο, περισσότερα ψυχικά αποθέματα και περισσότερο χρήμα. Ήταν, όμως και η περισσότερο ενδιαφέρουσα. Η συνηθισμένη διαδρομή ήταν: Οτράντο-Κέρκυρα-Ήπειρος-Θεσσαλονίκη- Κωνσταντινούπολη. Το τέταρτο δρομολόγιο περιελάμβανε το πλοίο της γραμμής Αγκώνα- Ραγούζα. Από εκεί συνέχιζε ο ταξιδιώτης με καραβάνι που διέσχιζε τη Βαλκανική από την Αδριατική ως την Αδριανούπολη. 9 8 S. Yerasimos, Les Voyageurs dans l Empire Ottoman XIVe-XVIe siècles), Ankara, 1991, σσ. 25-26. 9 Σιμόπουλος, ό.π., τ. 1, σ. 60. 14

1.4 Η σημασία της Βενετίας ως κέντρου μεταφοράς των ταξιδιωτών προς την Ανατολή Η μεταφορά στους Αγίους τόπους, από τον 14 ο αιώνα ως και τον 16 ο, υπήρξε η μεγάλη βιομηχανία της εποχής. Τα ταξιδιωτικά πρακτορεία της Βενετίας και της Αγγλίας, κυρίως, υπήρξαν οι πρώτες τουριστικές επιχειρήσεις της νεότερης ιστορίας και, όπως ήταν φυσικό, οι ηγεσίες των χωρών αυτών προσπάθησαν να βγάλουν το μεγαλύτερο δυνατό κέρδος από τη νέα αυτή πηγή πλουτισμού. Οι ταξιδιώτες υπήρξαν αρκετά συχνά αντικείμενο εκμετάλλευσης. Η Βενετία υπήρξε το μεγαλύτερο κέντρο μεταφοράς ταξιδιωτών στην Ανατολή καθόλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, λόγω της πλεονεκτικής θέσης που κατείχε το βενετικό εμπόριο στην ανατολική Μεσόγειο. Στην πόλη της Βενετίας είχε στηθεί ολόκληρη βιομηχανία που εφοδίαζε τους ταξιδιώτες με όλα τα απαραίτητα για ένα τόσο μεγάλο ταξίδι, ενώ και οι καλές σχέσεις Βενετίας-Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθιστούσαν την πρώτη ναυτική δύναμη στην περιοχή. 10 Ο Ευρωπαίος που έφθανε στη Βενετία, βρισκόταν αυτομάτως υπό την προστασία της Γαληνοτάτης, η οποία είχε δημιουργήσει ειδικές υπηρεσίες για την εξυπηρέτηση των ξένων. Για την καθοδήγησή τους, την παροχή πληροφοριών και προστασία τους από κάθε είδους εκμετάλλευση, είχε δημιουργηθεί ειδικό σώμα ξεναγών με επικεφαλής δύο ανώτερους υπαλλήλους, τους cattaveri. Οι ξεναγοί είχαν ως έδρα τους το Rialto και την πλατεία του Αγίου Μάρκου, ήταν γλωσσομαθείς και συμβούλευαν τους ταξιδιώτες για τη μετατροπή των χρημάτων τους στο τοπικό νόμισμα, πώς να μην τους ληστεύουν στα μαγαζιά και πώς να αποφεύγουν να γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης. Τους έφερναν σε επαφή με τους πλοιοκτήτες και τους ενημέρωναν σχετικά με τις υποχρεώσεις τους και τα ναύλα. Κάθε συμφωνία ταξιδιώτη με πλοίαρχο γαλέρας έπρεπε να προσκομισθεί τρεις μέρες πριν την αναχώρηση στο γραφείο των cattaveri για θεώρηση. Ο μεγάλος κίνδυνος για τους προσκυνητές ήταν η απληστία των καπετάνιων των καραβιών, που δε συμμορφώνονταν με τους νόμους, επειδή όλοι σχεδόν ήταν από οικογένειες ευγενών της Βενετίας και αδιαφορούσαν για τους νόμους και τους ελέγχους. Η Γερουσία είχε επιβάλλει ειδικούς κανονισμούς ναυσιπλοΐας, που όριζαν τα σχετικά με την ασφάλεια και τις ανέσεις των προσκυνητών που ταξίδευαν στην Παλαιστίνη (Capitulum peregrinorum). Δεν επιτρεπόταν να χρησιμοποιούνται παρήλικα σκάφη και για το λόγο αυτόν γίνονταν έλεγχοι από ειδικούς αξιωματούχους, πριν αυτά αποπλεύσουν. Οι Βενετοί πρόξενοι στα διάφορα λιμάνια ήταν υποχρεωμένοι να παρακολουθούν τις γαλέρες και να εξακριβώνουν αν τηρούνταν οι κανονισμοί και αν φορτώνονταν εμπορεύματα χωρίς τη συγκατάθεση των επιβατών. Οι ναύτες έπρεπε να είναι άνω των 18 ετών, να γνωρίζουν τη χρήση όπλων, να ορκίζονται ότι θα υπερασπίζονται το καράβι και ότι δε θα κλέβουν ποτέ αντικείμενα αξίας μεγαλύτερης από πέντε μικρά σόλδια. Ο καπετάνιος έπρεπε να είναι τουλάχιστον 30 ετών. Οι προσκυνητές ταξίδευαν με καράβια τριών κατηγοριών: Οι πλούσιοι της εποχής, πρίγκιπες και επίσημοι, ναύλωναν μεγάλες γαλέρες από το βενετικό κράτος. Οι φτωχοί ταξίδευαν με απλά ιστιοφόρα και η πλειοψηφία των προσκυνητών με τις γαλέρες της γραμμής. Είχαν οργανωθεί δύο δρομολόγια το χρόνο, ένα για το Πάσχα και ένα αμέσως μετά την Ανάληψη. Πολλές φορές, με αυτά τα πλοία ταξίδευαν incognito και επίσημοι είτε 10 G. Bartolini, F. Cardini, Nel Nome di Dio facemmo vela ( Viaggio in Oriente di un Pelegrino medievale).milano 1991, σ. 40. 15

από ταπεινοφροσύνη είτε από φιλαργυρία και συχνά έπεφταν θύματα άγριας εκμετάλλευσης. Πλοιοκτήτες και ταξιδιώτες υπέγραφαν συμφωνητικό, που όριζε τις υποχρεώσεις των συμβαλλόμενων μερών, το ναύλο, το δρομολόγιο, τη διάρκεια της παραμονής στους Αγίους Τόπους, το φορτίο του καραβιού και τη διατροφή των επιβατών κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Προβλέπονταν και ρήτρες για την ολόπλευρη εξασφάλιση του προσκυνητή κατά των αυθαιρεσιών των πλοιοκτητών. Αναφερόταν π.χ. στο συμφωνητικό ότι ο καπετάνιος θα άφηνε τους επιβάτες στους Αγίους Τόπους τουλάχιστον δεκαπέντε μέρες από την αποβίβαση στη Γιάφα, για να έχουν το χρονικό περιθώριο μιας άνετης περιοδείας και να μην τους πιέζουν να επιστρέψουν νωρίτερα στο λιμάνι, να αποπλέει η γαλέρα την προκαθορισμένη μέρα από τη Βενετία και να μην καθυστερεί την αναχώρηση με διάφορα προσχήματα, για να ξοδεύουν οι επιβάτες τα χρήματά τους στα διάφορα πανδοχεία. Να προστατεύονται οι επιβάτες από τους σκλάβους της γαλέρας. Ο άρρωστος απομονωνόταν σε καθαρή καμπίνα και, αν ένας επιβάτης πέθαινε, επιστρεφόταν ο μισός ναύλος στους κληρονόμους του. Ο καπετάνιος έπρεπε να προσφέρει στους επιβάτες κρέας δύο φορές τη μέρα μαζί με καλό κρασί. Όλοι σχεδόν οι περιηγητές, πάντως, παραπονούνταν στα χρονικά τους ότι τα καραβίσια κρασιά παραήταν νερωμένα. Οι πλοιοκτήτες σπάνια εφάρμοζαν τις συμφωνίες με τους ταξιδιώτες και τους κανονισμούς ναυσιπλοΐας. Οι ποινές δεν ήταν ιδιαίτερα αυστηρές για να τους ανακαλέσουν στην τάξη. 11 11 Σιμόπουλος, ό.π., τ.1, σσ. 60-65. 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : Στατιστικά δεδομένα των Ιταλών περιηγητών 2.1 Στατιστική προσέγγιση των Ιταλών περιηγητών Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση της προέλευσης των Ιταλών περιηγητών, την κοινωνική τους κατάσταση, το σκοπό του ταξιδιού τους και τον τόπο προορισμού τους, είναι απαραίτητο να γίνει ο προσδιορισμός του γεωγραφικού όρου Ιταλία. Με τον γεωγραφικό όρο Ιταλία περιγράφεται ολόκληρη η χερσόνησος που βρίσκεται νότια των Άλπεων και που περιβάλλεται από τη Μεσόγειο θάλασσα, την Αδριατική θάλασσα, το Ιόνιο πέλαγος, τη θάλασσα της Λιγουρίας και περιλαμβάνει τα νησιά της Σαρδηνίας και της Σικελίας. 12 Ο αριθμός των Ιταλών περιηγητών που εξετάζει η συγκεκριμένη μεταπτυχιακή εργασία ανέρχεται στον αριθμό των 30. Ασφαλώς, τον ελληνικό χώρο επισκέφθηκαν αρκετοί ακόμη Ιταλοί, οι οποίοι, όμως, δεν έκαναν καμία αναφορά στα χρονικά τους για τον χώρο αυτό είτε επειδή ήταν ενδιάμεσος προορισμός (πχ. αρκετοί προσκυνητές που πέρασαν από τον ελληνικό χώρο με τελικό προορισμό τους Αγίους Τόπους) είτε επειδή ο σκοπός του ταξιδιού τους δεν είχε κάποια σχέση με τους Έλληνες και τον τόπο τους (πχ. πολλοί Ιταλοί επισκέφθηκαν την Κωνσταντινούπολη, κυρίως τον 16 ο αιώνα και τον 17 ο, με σκοπό να παρουσιάσουν στην πατρίδα τους και την υπόλοιπη Ευρώπη, τη νέα απειλή για τον ευρωπαϊκό χώρο, τους «εξωτικούς» για την εποχή εκείνη Τούρκους, τη δομή του κράτους τους, τον ηγέτη τους, τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες τους). Υπήρξε, επίσης, ένας μεγάλος αριθμός Ιταλών αξιωματούχων, κυρίως Βενετοί, που βρέθηκαν απεσταλμένοι στον ελληνικό χώρο σε διάφορες διπλωματικές ή στρατιωτικές θέσεις, των οποίων οι εκθέσεις περιείχαν αναφορές για τον ελληνικό χώρο, αλλά αφορούσαν κυρίως θέματα που είχαν να κάνουν με τη διοίκηση της περιοχής και τις αρμοδιότητες που τους είχαν ανατεθεί. Τα ταξίδια των 30 Ιταλών περιηγητών πραγματοποιήθηκαν στο διάστημα από το 1385 (Frescobaldi, Sigoli, Guccio) έως και το 1806 (Pomardi). Στα τέλη του 14 ου αιώνα τέσσερεις περιηγητές πέρασαν από τον ελληνικό χώρο. Αν και χρονικά προηγούνται του 15 ου αιώνα, θεώρησα σκόπιμο να συμπεριλάβω στην παρούσα εργασία τους συγκεκριμένους περιηγητές, επειδή τα χρονικά τους περιέχουν κάποιες ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τον ελληνικό χώρο. Κατά τη διάρκεια του 15 ου αιώνα πραγματοποιήθηκαν οχτώ ταξίδια, τα περισσότερα σε έναν αιώνα για την περίοδο που εξετάζεται. Τον 16 ο αιώνα παρατηρήθηκε μια πτώση στον αριθμό των επισκεπτών με μόλις τέσσερα ταξίδια, ενώ αντίθετα τον 17 ο κατέφθασαν εφτά Ιταλοί περιηγητές. Ο αριθμός των ταξιδιωτών δε μεταβλήθηκε αισθητά τον 18 ο αιώνα με έξι αφίξεις, ενώ στις αρχές του 19 ου αιώνα, έως και το 1821 που είναι και το χρονικό όριο της εργασίας, υπήρξε μόλις μία άφιξη. Οι 30 αυτοί Ιταλοί προέρχονταν από διαφορετικά ιταλικά κρατίδια, με τη Βενετία να έχει έντεκα ταξιδιώτες. Ακολούθησε η Φλωρεντία με εφτά, το Δουκάτο του Μιλάνου και το Βασίλειο της Νάπολης από τρεις. Το Παπικό κράτος είχε δύο περιηγητές, το Δουκάτο της Πάρμας έναν, όπως και το Βασίλειο των Δύο Σικελιών και η Αγκώνα, ενώ είναι άγνωστος ο τόπος καταγωγής ενός περιηγητή, του Alessandro Bisani, που βρέθηκε στον ελληνικό χώρο το 1788-89. Όσον αφορά την κοινωνική κατάσταση των Ιταλών περιηγητών, όπως γίνεται αντιληπτό, οι περισσότεροι ανήκαν στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις, οι οποίες ήταν και οι μόνες που είχαν την οικονομική δυνατότητα να πραγματοποιήσουν τόσο μακρινά, χρονοβόρα και πολυέξοδα ταξίδια. Οι οχτώ περιηγητές ήταν ευγενείς, επιφανή μέλη των ιταλικών αυλών. Άλλοι εφτά περιηγητές επισκέφθηκαν τον ελληνικό χώρο με την ιδιότητα 12 «Ιταλία», λήμμα, Εγκυκλοπαίδεια Britannica, www.britannica.com/ebchecked/topic/297474/italy. 17

υψηλόβαθμου κρατικού αξιωματούχου, και στην πλειοψηφία τους προέρχονταν από την Βενετία. Τέσσερεις ήταν οι ιερείς που πέρασαν από τον ελληνικό χώρο, στο πέρασμά τους για τους Αγίους Τόπους. Οι υπόλοιπες ιδιότητες των περιηγητών που επισκέφθηκαν τον ελληνικό χώρο ήταν: δύο γεωγράφοι, δύο στρατιωτικοί, ένας γραμματέας, ένας οικονομολόγος, ένας ζωγράφος, ένας νομικός, ένας έμπορος, ένας γιατρός και ένας άγνωστης ιδιότητας. Οι σκοποί για τους οποίους πραγματοποίησαν το ταξίδι τους οι περιηγητές στον ελληνικό χώρο ήταν οι εξής: έντεκα υπήρξαν οι προσκυνητές των Αγίων Τόπων, που είχαν την Ελλάδα ως ενδιάμεσο σταθμό τους, έξι περιηγητές βρέθηκαν στον ελληνικό χώρο για να πάρουν μέρος σε πολεμικές επιχειρήσεις. Άλλοι πέντε Ιταλοί ταξιδιώτες ήρθαν με κάποια διπλωματική αποστολή, έξι για να περιηγηθούν και τέλος, άλλοι δύο με την ιδιότητα του γεωγράφου. Όσον αφορά τον τελικό προορισμό των Ιταλών περιηγητών στα ταξίδια τους, οι έντεκα είχαν τους Αγίους Τόπους, οι δεκαεφτά τον ελληνικό χώρο και δύο την Κωνσταντινούπολη. 18

2.2 Ιταλοί περιηγητές που προέρχονταν από τη Βενετία Τη μερίδα του λέοντος, όσον αφορά την προέλευση των περιηγητών κατείχε η Βενετία με έντεκα. Τα ταξίδια τους αφορούσαν την χρονική περίοδο από το 1458 (Capodilista) έως το1788 (Casti). Ειδικά για την περίπτωση της Βενετίας θα πρέπει να τονίσω ότι ο αριθμός των Βενετών που βρέθηκαν στον ελληνικό χώρο είναι αισθητά μεγαλύτερος από τους συγκεκριμένους έντεκα. Πρόκειται, όμως, για αξιωματούχους και διπλωμάτες της Βενετίας που είχαν διοριστεί από τη Γερουσία στις κτήσεις της Βενετίας στον ελληνικό χώρο καθώς και στην Κωνσταντινούπολη. Αυτοί ήταν υποχρεωμένοι να αποστέλλουν στη βενετική Γερουσία εκθέσεις (relazioni) σχετικές με τα καθήκοντά τους. Τη συγκεκριμένη βιβλιογραφία θεώρησα σκόπιμο να μην τη συμπεριλάβω στη συγκεκριμένη μεταπτυχιακή εργασία, πλην κάποιων εξαιρέσεων, επειδή στην πλειοψηφία των εκθέσεων οι πληροφορίες που δίνονται για τον ελληνικό χώρο είναι ελάχιστες και αφορούν τη βενετική διοίκηση. Οι έντεκα ταξιδιώτες από τη Βενετία διακρίνονταν σε: πέντε κρατικούς αξιωματούχους (Bernardo, Basilicata, Grimani, Ανώνυμος, Casti), δύο στρατιωτικούς (Angiolello, Ferrari), δύο ιερείς (Grassetto, Bianco), έναν γεωγράφο (Tebaldi) και έναν άγνωστης ιδιότητας (Capodilista). Από τους έντεκα περιηγητές οι πέντε βρέθηκαν στον ελληνικό χώρο με αφορμή κάποια πολεμική επιχείρηση (Angiolello, Grassetto, Ferrari Basilicata Grimani), οι δύο ως μέρος της διαδρομής τους για τους Αγίους Τόπους (Capodilista, Bianco), άλλοι τρεις για κάποια διπλωματική αποστολή (Bernardo, Ανώνυμος, Casti) και ένας για να σχεδιάσει χάρτες του ελληνικού χώρου (Τebaldi). Ακολουθεί μια συνοπτική λίστα με τα στοιχεία των Βενετών περιηγητών με χρονολογική σειρά. 1. Gabriele Capodilista, 1458, - Σκοπός ταξιδιού: Προσκύνημα στους Αγίους Τόπους Τόποι που επισκέφθηκε στον ελληνικό χώρο: Κέρκυρα-Μεθώνη-Χάνδακας-Ρόδος-Πάφος 2. Giovan-Maria Angiolello, 1468, Στρατιώτης Σκοπός ταξιδιού: Πολεμική επιχείρηση Τόποι που επισκέφθηκε στον ελληνικό χώρο: Μεθώνη-Χαλκίδα-Θήβα-Αθήνα-Λιβαδειά- Άμφισσα-Μενδενίτσα-Θερμοπύλες-Δομοκός-Φάρσαλα-Λάρισα-Πλαταμώνας-Κίτρος- Θεσσαλονίκη-Σέρρες-Καβάλα-Πόρτο Λάγος-Μαρώνεια-Κομοτηνή-Διδυμότειχο- Κων/πολη 3. Francesco Grassetto, 1511-12, Ιερέας σε πλοίο του βενετικού στόλου Σκοπός ταξιδιού: Περιπολίες στις βενετικές κτήσεις του ελληνικού χώρου Τόποι που επισκέφθηκε στον ελληνικό χώρο: Κέρκυρα-Ζάκυνθος-Κύθηρα-Μήλος-Πάρος- Ναύπλιο-Μεθώνη-Πάργα-Σούδα-Ρέθυμνο-Χάνδακας-Αστυπάλαια-Αμμόχωστος-Λεμεσσός-- Κως-Νάξος-Κεφαλονιά-Χλεμούτσι-Πάτρα 4. Noe Bianco, 1527, Iερέας Σκοπός ταξιδιού: Προσκύνημα στους Αγίους Τόπους Τόποι που επισκέφθηκε στον ελληνικό χώρο: Κέρκυρα-Μεθώνη-Χάνδακας-Ρόδος 19