ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΟΤΗΤΑ ΕΥΚΑΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ

ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΟΤΗΤΑ ΕΥΚΑΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ Απευθύνεται στους διευθυντές και στο εκπαιδευτικό προσωπικό των σχολείων της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης Με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Γενική ιεύθυνση XXII Εκπαίδευση, Κατάρτιση και Νεότητα Ιανουάριος 1998 S.A.F.E. : Υπηρεσία ράσης για την Κατάρτιση και την Απασχόληση

Οι απόψεις που εκφράζονται δεν αντικατοπτρίζουν απαραίτητα εκείνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 2

Η εργασία αυτή υλοποιήθηκε από τους εξής : Κύριος Gustavo AMORIN Κυρία Isis FULLE Κυρία Naziha GAHAM-BOUMECHAL Κύριος Andrι GOURDET Κύριος Carlo LAGOEIRO Συνεργάστηκαν : εσποινίς Prudence BENATAR εσποινίς Sabine BΦHMERT εσποινίς Rachel BYRNE Κυρία Ιφιγένεια ΚΑΤΣΑΡΙ ΟΥ Κυρία Catherine DRAVERS εσποινίς Eva PAALANEN Η µακέτα κατασκευάστηκε από τον Κύριο Guillaume Y. AMORIN 3

Ευχαριστίες Επιθυµούµε να ευχαριστήσουµε το σύνολο των ατόµων που µας επέτρεψαν την υλοποίηση αυτής της εργασίας και όλως ιδιαιτέρως, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τους εξής υπαλλήλους: Κύριο Domenico LENARDUZZI, ιευθυντή της της διεύθυνσης Συνεργασία στον τοµέα της Εκπαίδευσης, XXIIA για την υποστήριξη που παρέσχε για την εργασία, και την Κυρία Georgia HENNINGSEN, Συντονίστρια στη Γ XXIIA για την οποία η πολιτική ισότητας ευκαιριών έχει ύψιστη σηµασία. Ευχαριστούµε επίσης τον Κύριο Daniel VERDIER και τους µαθητές του σχολείου του Fonroque (Périgord, Γαλλία) όπου ελήφθησαν οι φωτογραφίες που περιέχονται σε αυτό το εγχειρίδιο. 4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ισότητα ευκαιριών µεταξύ γυναικών και ανδρών υπό το πρίσµα της διάστασης του φύλου κατατάσσεται µεταξύ των τεσσάρων προτεραιοτήτων της ευρωπαϊκής οικοδόµησης που προσδιορίστηκαν κατά την πρώτη Ευρωπαϊκή ιάσκεψη Κορυφής για την Απασχόληση της 21.11.1997 στο Λουξεµβούργο, η οποία επιβεβαίωσε τη σηµασία αυτού του αναπόφευκτου στόχου για την ΕΕ. Η οικοδόµηση µιας Ευρώπης Ισότητας Ευκαιριών δεν είναι εύκολο έργο. Είναι εντούτοις το διακύβευµα που έθεσαν τα κράτη µέλη εκφράζοντας την ελεύθερη βούλησή τους να συνεργαστούν σε όλους τους τοµείς δράσης και σε όλες τις πολιτικές που ανέπτυξαν από κοινού εντός της ΕΕ µε σκοπό την ένταξη αυτής της αρχής. Η εκπαίδευση που προετοιµάζει τα παιδιά και τους νέους να εισέλθουν στην επαγγελµατική και κοινωνική ζωή έχει να διαδραµατίσει ιδιαίτερο ρόλο. Πράγµατι, η ισότητα ευκαιριών έχει ως στόχο την ανάπτυξη µιας τέχνης ζωής κατά την οποία κάθε γυναίκα και κάθε άνδρας βρίσκει τη θέση του στον επαγγελµατικό, κοινωνικό ή οικογενειακό χώρο µε µια ισόρροπη κατανοµή των καθηκόντων και των ευθυνών µε σκοπό την οικοδόµηση µιας πιο φιλικής κοινωνίας. Η σηµερινή κοινωνία βρίσκεται αντιµέτωπη µε τη διπλή αναγκαιότητα να προσαρµοστεί στις οικονοµικές και τεχνολογικές εξελίξεις αφενός και στις κοινωνικές αλλαγές που απορρέουν από αυτές αφετέρου. Η κοινωνία της πληροφορίας απαιτεί όλο και περισσότερο την απόκτηση γνώσεων αλλά επίσης και ευκαµψίας κατά την εκπλήρωση των καθηκόντων, κατά την οργάνωση του χρόνου εργασίας, καθώς και ικανότητες ανθρώπινων σχέσεων. Ο Ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι να συµβάλλει στην αναζήτηση καινοτόµων λύσεων που να επιτρέπουν την ανταπόκριση σ' αυτές τις νέες ανάγκες. Να προετοιµάσει το έδαφος ήδη από το σχολείο µε την εκµάθηση της ικανότητας συνύπαρξης καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής συµπεριλαµβανοµένου και του ισόρροπου καταµερισµού των επαγγελµατικών, κοινωνικών και οικογενειακών ευθυνών µεταξύ των γυναικών και των ανδρών. Να παραµερίσει τα στερεότυπα του παλιού καιρού, να εφεύρει, να δηµιουργήσει τις συνθήκες που ανταποκρίνονται στις ανάγκες και στην πραγµατικότητα της κοινωνίας της εποχής µας, αυτή είναι η ποιοτική πρόκληση της ισότητας ευκαιριών που η ΕΕ ανέλαβε να αντιµετωπίσει. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της πιθανής δράσης σε κοινοτικό επίπεδο στον τοµέα της εκπαίδευσης; Η ΕΕ συµβάλλει στην ανάπτυξη µιας εκπαίδευσης ποιότητας και καινοτοµίας χάρη στη συνεργασία (µεταξύ άλλων µέσων συµπράξεων και ευρωπαϊκών δικτύων, στις ανταλλαγές εµπειριών και καλής πρακτικής, στη βελτίωση της γλωσσικής επικοινωνίας, στην ανάπτυξη των νέων µέσων ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης, συµπεριλαµβανοµένης της εκπαίδευσης των ενηλίκων, καθώς και στη διάδοση των πληροφοριών σχετικά µε τα 5

εκπαιδευτικά συστήµατα, ως υποστήριξη της δράσης των κρατών µελών της. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα φρόντισε να ληφθεί υπόψη η ισότητα ευκαιριών µεταξύ κοριτσιών και αγοριών ήδη κατά τις πρώτες δράσεις που άρχισαν στον τοµέα της εκπαίδευσης. Αυτή η αρχή ενισχύθηκε κατά την εφαρµογή των νέων προγραµµάτων δράσης -SOCRATES (εκπαίδευση), LEONARDO DA VINCI (κατάρτιση) και ΝΕΟΛΑΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ III. Υποστήριξε άλλωστε ειδικά προγράµµατα σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης. Η έµφαση δόθηκε στην κατάρτιση των εκπαιδευτικών και των επιµορφωτών, στη διαφοροποίηση των επιλογών σπουδών και σταδιοδροµίας των κοριτσιών, ιδιαίτερα στους επιστηµονικούς και τεχνικούς κλάδους, στην εξάλειψη των στερεοτύπων φύλου από τα σχολικά εγχειρίδια, στην καταπολέµηση της σχολικής αποτυχίας τόσο υπέρ των αγοριών όσο και των κοριτσιών, στο διάλογο µε τους γονείς και στην ευαισθητοποίηση του κοινού γενικά. Οι δράσεις που υποστηρίχθηκαν από την Ένωση ευνόησαν κατ' αυτό τον τρόπο τη συνειδητοποίηση και την εκκόλαψη νέων στάσεων και νοοτροπίας χάρη στις ανταλλαγές εµπειριών και καλής πρακτικής και στα διακρατικά σχέδια συνεργασίας. Τα αποτελέσµατα αυτών των καινοτόµων σχεδίων -εκ των οποίων ορισµένα περιλαµβάνονται στο παρόν εγχειρίδιο ως παραδείγµατα- θα διαδοθούν σε ευρεία κλίµακα έτσι ώστε να υποστηριχθεί η δράση αυτών των κρατών µελών. Εξ ονόµατος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ενθαρρύνω όλους τους παράγοντες της Εκπαίδευσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση να καταστήσουν δυναµικές κατά την καθηµερινή δράση τους τις εκπαιδευτικές δοµές, έτσι να προετοιµαστεί η µετατροπή σηµερινής Ευρώπης σε Ευρώπη του αύριο. Domenico LENARDUZZI ιευθυντής στην Ευρωπαϊκή Ένωση Γ XXII A Συνεργασία στον τοµέα της Εκπαίδευσης 6

Η ισότητα στην εκπαίδευση Επί δεκαετίες, η πολιτική της ισότητας ευκαιριών τόσο στο σχολείο όσο και στο σπίτι ήταν το όνειρο και ένας από τους στόχους του ευρωπαϊκού εκπαιδευτικού συστήµατος. Σήµερα, η ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση, στην αγορά εργασίας και στην οικογενειακή ζωή είναι εγγυηµένη από τη νοµοθεσία των κρατών µελών. Όµως αυτά τα "δικαιώµατα" ίσης µεταχείρισης για τα κορίτσια και τα αγόρια, για τις νέες γυναίκες και τους νέους άνδρες έχουν διάφορες συνέπειες. Το περιεχόµενο που αποδίδεται στον όρο "ισότητα" καταλήξει κατά κάποιο τρόπο να γίνεται επικίνδυνο ή κοινότοπο διότι θεωρείται ως πραγµατικότητα και κατά συνέπεια ελάχιστα έγιναν για την πραγµατική καθιέρωση µιας πολιτικής για την ισότητα ευκαιριών. Εντούτοις η ΕΕ επέσυρε την προσοχή των κρατών µελών σε θέµατα ισότητας στον κόσµο της εκπαίδευσης µέσω της πολιτικής για την ισότητα ευκαιριών. Αυτό απετέλεσε το έναυσµα νέων συζητήσεων µεταξύ των εκπαιδευτικών, των διευθυντών και όλου του εκπαιδευτικού προσωπικού. Η ισότητα ευκαιριών αφορά κάθε άτοµο στον κόσµο του σχολείου του οποίου οι συλλογισµοί εντοπίζουν κεντρικής σηµασίας ερωτήµατα όπως: ποια είναι η σηµασία του όρου "ισότητα" στα διάφορα κράτη µέλη; Αυτός ο όρος σηµαίνει "τις ίδιες ευκαιρίες για τον καθένα" ή "τις ίδιες ευκαιρίες για την επίτευξη επιµέρους στόχων"; Εξάλλου, εάν η πολιτική για την ισότητα ευκαιριών µπορούσε πραγµατικά να καθιερωθεί έτσι ώστε να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι, θα µπορούσε πραγµατικά να είναι εγγυηµένη στο σύνολο των τοµέων δραστηριότητας της κοινωνίας; Με την επαγγελµατική πείρα µου µεταξύ του εκπαιδευτικού προσωπικού στην Ευρώπη µπόρεσα να παρατηρήσω ότι η ερµηνεία της ισότητας ευκαιριών διαφέρει από τη µια χώρα στην άλλη. Η αξία που αποδίδεται σ' αυτό τον όρο εξαρτάται γενικά από το πολιτιστικό πλαίσιο και 7

από τα χαρακτηριστικά του εθνικού πολιτισµού του παρεµβαίνοντος. Το εγχειρίδιο αυτό παρουσιάζει λύσεις δοκιµασµένες σε διάφορες καταστάσεις στην αίθουσα διδασκαλίας όπου οι εκπαιδευτικοί και οι διευθυντές µπορούν εύκολα να διαπιστώσουν και να µετρήσουν το επίπεδο ισότητας µεταξύ των φύλων. Όµως είναι φανερό ότι ακόµη και στο επίπεδο των σχολείων, το έργο της εγγύησης ισότητας ευκαιριών στην εκπαίδευση για τα αγόρια και τα κορίτσια δεν είναι καθόλου εύκολο. Οι αποφάσεις που αφορούν έναν µαθητή ή µια µαθήτρια λαµβάνονται από διαφορετικά όργανα από τα οποία το καθένα έχει διαφορετική αντίληψη της σηµασίας της ισότητας ευκαιριών. Π.χ. οι γονείς επιθυµούν "το καλύτερο για την κόρη µας ή το γιο µας, σήµερα και στο µέλλον", ο εκπαιδευτικός και ο διευθυντής λαµβάνουν υπόψη "τη γνωστική ικανότητα του παιδιού, τις γνώσεις και τις ευκαιρίες" και ο σπουδαστής ή η σπουδάστρια, έχει µια ακόµη διαφορετική αντίληψη του προβλήµατος, η οποία εξαρτάται από την ηλικία του και από το κεφάλαιό του εκπαίδευσης. Κάθε παράγων πρέπει να αφοσιωθεί προσωπικά στο καθήκον της καθιέρωσης µιας πραγµατικής πολιτικής για την ισότητα ευκαιριών σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Οι εκπαιδευτικοί, οι διευθυντές και γενικά το εκπαιδευτικό προσωπικό πρέπει να αναζητούν λύσεις ισότητας ευκαιριών όταν εκπονούν την ύλη των σπουδών και να εµβαθύνουν την έννοια της ισότητας ευκαιριών στο συγκεκριµένο πλαίσιό τους εργασίας, έτσι ώστε να µπορούν να καθοδηγούν τους σπουδαστές και να διαπραγµατεύονται µε τους γονείς. Αυτός είναι πιθανόν ο µόνος τρόπος για την επίτευξη του στόχου µιας πραγµατικής πολιτικής για την ισότητα ευκαιριών για κάθε κορίτσι και για κάθε αγόρι στα πλαίσια της ΕΕ. Eeva PENTTILÄ Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης ιευθυντών ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης - E.S.H.A. ΕΛΣΙΝΚΙ 8

περιεχόµενα Πρόλογος Κύριος Domenico LENARDUZZI, P. 5 ιευθυντής της ιεύθυνσης Α της Γ. XXII A στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Η ισότητα στην εκπαίδευση Κυρία Eeva PENTTILÄ P. 7 Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης ιευθυντών ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης - E.S.H.A. Εισαγωγή P. 11 Ισότητα ευκαιριών και διάσταση του φύλου στην εκπαίδευση: ιαδροµή στην Ευρωπαϊκή Ένωση P. 12 Μια εκπαίδευση για έναν πολιτισµό ισότητας φύλων : Οι αρχές δράσης της Unesco P. 13 Οι εθνικές νοµοθεσίες περί ισότητας Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης P. 25 9

Επιτεύγµατα µεταξύ των καλύτερων Που υποστηρίχθηκαν σε κοινοτικό επίπεδο Και σε επίπεδο κρατών µελών : - στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση P. 67 - στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση P. 105 - µεταξύ των εκπαιδευτικών P. 160 -µεταξύ των γονέων P. 187 Στοιχεία για την ιστορία των ρόλων P. 195 του Κυρίου Gustave Amorin, ιστορικού Οι γυναίκες και η διεθνής εργατική νοµοθεσία P. 220 της Κυρίας Naziha Gaham-Bouméchal, ειδικού επί των προβληµάτων των εργαζοµένων γυναικών ( ΓΕ) Ευρετήριο P. 233 10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ύπαρξη µιας δυναµικής ικανής να καταστήσει την ισότητα ευκαιριών απτή πραγµατικότητα αποτελεί θεµελιώδη παράγοντα της δηµοκρατικής πορείας, πορείας της οποίας η ίδια η πεµπτουσία έγκειται στην καλύτερη γνώση και κατανόηση του ενός από τον άλλο. Μια συνειδητοποίηση του κοινωνικο-πολιτιστικού ρόλου των δύο φύλων στη σηµερινή κοινωνία είναι απαραίτητη έτσι ώστε να εντοπιστούν τα επίπεδα και οι καταστάσεις ανισότητας, ιδιαίτερα σε βάρος των κοριτσιών και των γυναικών. Μια δράση βασισµένη σε µια κατάλληλη µεθοδολογική προσέγγιση και πρακτικά εργαλεία ανάλυσης πρέπει να αναπτύσεται διαρκώς έτσι ώστε να δηµιουργηθούν οι καλύτερες συνθήκες για µια κοινωνική-επαγγελµατική ανάπτυξη τόσο των κοριτσιών όσο και των αγοριών, τόσο των γυναικών όσο και των ανδρών, σε µια πιο εξισορροπηµένη δηµοκρατική κοινωνία. Αυτή είναι η θεωρητική τάση στα πλαίσια της οποίας προορίζεται να ενταχθεί αυτό το εγχειρίδιο. Η πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση αποτελούν το πρώτο σχολείο της δηµοκρατίας. Αποτελούν ένα πραγµατικό καλούπι συµπεριφορών και σχέσεων των ανθρώπων. Και αυτό το πλέγµα σχέσεων διαµορφώνει την κοινωνία. Συντεταγµένο µε τη συνεργασία των χωρών της ΕΕ που θέλησαν να συνεργαστούν, αυτό το εγχειρίδιο εκπονήθηκε για να απευθυνθεί στο εκπαιδευτικό προσωπικό. Για κάθε χώρα παρουσιάζει το νοµοθετικό πλαίσιο στο οποίο υλοποιούνται τα διάφορα σχέδια σχετικά µε την ισότητα ευκαιριών. Η προσεκτική επιλογή αυτών των σχεδίων, που υποστηρίχθηκαν σε κοινοτικό επίπεδο και σε επίπεδο κρατών µελών της ΕΕ, τα παρουσιάζει µε τις φιλοδοξίες τους, την πραγµατική τους εµβέλεια, τις δυσκολίες που απαντήθηκαν, τα ερωτήµατα που εγέρθηκαν κατά την σύγκριση µε µια πραγµατικότητα που νοµίζαµε ότι γνωρίζαµε. Για να διευκολυνθεί η ανάγνωση αυτού του έργου, ένα σύστηµα δελτίων επιτρέπει τον ταχύ προσδιορισµό των σχεδίων, των συγγραφέων και των στόχων. Η µεθοδολογία που ακολουθήθηκε ευνόησε µια συστηµατική προσέγγιση των αποφάσεων όσον αφορά την ισότητα και την εκπαίδευση οι οποίες ελήφθησαν σε κάθε κοινοτική χώρα. Ένα ευρετήριο µε λέξεις κλειδιά περιλαµβάνεται στο τέλος του εγχειριδίου. Παράλληλα πραγµατοποιήθηκαν διάφορες συναντήσεις εντός των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων. Οι στόχοι αυτών των διαβηµάτων ήσαν πολλαπλοί: η επαφή µε τα Υπουργεία Παιδείας, η συνοµιλία µε τους αρµόδιους, η συλλογή όσο το δυνατό περισσότερης βιβλιογραφίας σχετικά µε την κατάσταση της ισότητας ευκαιριών σε κάθε χώρα, η ανακάλυψη των επιτροπών που εργάζονται στον τοµέα της ισότητας, και κυρίως, ο εντοπισµός των ιδρυµάτων όπου η ισότητα είχε υπερβεί το επίπεδο της επικεντρωµένης δράσης για να καταστεί δεδοµένο στη σχολική σηµερινή ζωή των εθνικών εκπαιδευτικών ιδρυµάτων. Το παρόν εγχειρίδιο που φιλοδοξεί να είναι κάτι περισσότερο από ένα παλαιό υπόµνηµα, περιέχει επίσης ένα συνοπτικό ιστορικό, ένα σύνολο στοιχείων σχετικά µε τους ρόλους. Αυτή η επιλεκτική έκθεση, που παρέχει ένα δείγµα οργάνων διαχωρισµού και κυριαρχίας που έχουν σφυρηλατηθεί από την κοινωνία, αποτελεί ένα είδος αρνητικής 11

εικόνας µιας πολιτικής για την ισότητα ευκαιριών. Η ίση πρόσβαση των σπουδαστριών στην κατάρτιση χωρίς διάκριση φύλου είναι το εισιτήριο τους στην αγορά εργασίας. Ως προς το θέµα αυτό, ένα κεφάλαιο αυτού του εγχειριδίου είναι αφιερωµένο στις διεθνείς συµβάσεις που προστατεύουν τις εργαζόµενες. Η προαγωγή της ισότητας ευκαιριών αποτελεί πράξη συγκεκριµένης συµµετοχής στο γράψιµο της ιστορίας των ρόλων. Εάν η παρούσα µελέτη, συµβάλλοντας δυναµικά στην υλοποίηση µιας πραγµατικής ευρωπαϊκής ιθαγένειας, δηµιουργεί το συναίσθηµα ότι αυτή η ιστορία γράφεται στην καθηµερινή ζωή θα έχει επιτύχει το στόχο της. 12

Ισότητα ευκαιριών και διάσταση του φύλου στην εκπαίδευση : σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση Συστήµατα εκπαίδευσης και ισότητα Αφότου συστήθηκε η ΕΚη αρχή της ισότητας µεταξύ γυναικών και ανδρών αναγνωρίστηκε ως µια από τις θεµελιώδεις αρχές της δηµοκρατίας και του σεβασµού του ανθρώπου. Η πρόσβαση στην εργασία υπήρξε ένας από τους πρώτους τοµείς όπου η νοµοθεσία ασχολήθηκε ακριβώς µε την πρόσβαση των γυναικών στην απασχόληση, στην επαγγελµατική κατάρτιση, στις αποδεκτές συνθήκες εργασίας και εν µέρει στην κοινωνική ασφάλιση. Αυτές οι πρώτες διατάξεις είχαν ως αποτέλεσµα την κατάρτιση ενός Προγράµµατος κοινοτικής δράσης. 1 Το Πρώτο Πρόγραµµα Κοινοτικής ράσης για την Προαγωγή της Ισότητας Ευκαιριών υπέρ των Γυναικών άρχισε να εφαρµόζεται το 1982 για να ολοκληρωθεί το 1985. Το πρώτο συγκεκριµένο αποτέλεσµα αυτού του προγράµµατος στον τοµέα της εκπαίδευσης ήταν το Ψήφισµα του Συµβουλίου του 1985. 1 2 Σε συνέχεια των πειραµατισµών του πρώτου προγράµµατος, µια ευρείας κλίµακας εργασία έρευνας και προώθησης "θετικών δράσεων" απετέλεσε τη δοµή ενός δευτέρου προγράµµατος δράσης. Το εύτερο Πρόγραµµα Κοινοτικής ράσης για την Προαγωγή της Ισότητας Ευκαιριών υπέρ των γυναικών 1986-1990 αφιερώθηκε στη χρηµατοδότηση θετικών δράσεων και δοκιµαστικών σχεδίων που επέτρεψαν τη διεύρυνση του πεδίου κοινοτικής δράσης σε τοµείς όπως ο συµβιβασµός µεταξύ οικογενειακής και επαγγελµατικής ζωής, η πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες, η συµµετοχή των γυναικών στην οικονοµική ζωή και η προώθηση της πρόσβασης στην απασχόληση 13

Οι δέκα στόχοι του 1985 και τα συµπεράσµατα των Υπουργών Παιδείας που συνήλθαν στα πλαίσια του Συµβουλίου στις 31.05.1990, καθόρισαν ένα πλαίσιο προσανατολισµών που διαµορφώνει την πολιτική της ισότητας ευκαιριών όσον αφορά την εκπαίδευση. Οι δέκα στόχοι του Ψηφίσµατος του 1985 ευαισθητοποίηση του συνόλου των παραγόντων της εκπαιδευτικής διαδικασίας στην ανάγκη υλοποίηση της ισότητας ευκαιριών µεταξύ κοριτσιών και αγοριών ένταξη της προβληµατικής και της παιδαγωγικής της ισότητας ευκαιριών στην αρχική και συνεχή κατάρτιση των εκπαιδευτικών προσανατολισµός σχολικός και επαγγελµατικός µε σκοπό να ενθαρρυνθεί η διαφοροποίηση των επαγγελµατικών επιλογών των αγοριών και των κοριτσιών άνοιγµα του σχολείου στον κόσµο της εργασίας διεύρυνση των δυνατοτήτων πρόσβασης σε όλους τους κύκλους σπουδών ενίσχυση των µεθόδων πρακτικής της συνεκπαίδευσης κατανοµή ισόρροπη των καταλαµβανόµενων θέσεων εξάλειψη των στερεοτύπων στα σχολικά εγχειρίδια ειδικές δράσεις απευθυνόµενες στις πλέον µειονεκτούσες κατηγορίες µέτρα προώθησης των προγραµµάτων για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ κοριτσιών και αγοριών 14

Πριν από τη θέση σε εφαρµογή αυτών των προγραµµάτων µπορούσε να παρατηρηθεί ότι 1) ο αριθµός των σπουδαστριών που έφθαναν σε επίπεδο ακαδηµαϊκού απολυτηρίου ή ισοδύναµο είχε αυξηθεί σε µεγάλο βαθµό στις περισσότερες κοινοτικές χώρες και ότι ο αριθµός των γυναικών που έφθασε στην αγορά εργασίας είχε ακολουθήσει την ίδια κίνηση. Εντούτοις διάφορες δυσκολίες ή µειονεκτήµατα επέµεναν και ήταν δύσκολο να εξαλειφθούν, ενώ τα χαρακτηριστικά διάκρισης γίνονταν ακόµη δεκτά ως "φυσικά". Έτσι η πλειονότητα των γυναικών εξακολουθούσε να απασχολείται σε θέσεις µικρότερης σηµασίας κυρίως στον τριτογενή τοµέα ενώ οι σπουδάστριες, οι οποίες σε ορισµένες κοινοτικές χώρες επετύγχαναν σχολικά αποτελέσµατα ανώτερα από εκείνα των αρρένων συναδέλφων τους, εξακολουθούσαν να παρακολουθούν κύκλους σπουδών µικρότερης σηµασίας. 2) ο προσανατολισµός των σπουδαστριών αποφασιζόταν ουσιαστικά εκ των προτέρων βάσει της "κοινής λογικής" ανάλογα µε τη θέση που αυτές κατείχαν στην οικογενειακή στρατηγική, σύµφωνα µε τις αρχαϊκές αντιλήψεις των ρόλων των γυναικών και των ανδρών, αντιλήψεις που υπαγόρευαν "φιλολογική επιλογή για τα κορίτσια, επιστηµονική επιλογή για τα αγόρια". 3) υπήρχαν σηµαντικές ανισότητες στον θεµελιώδη τοµέα της εκπαίδευσης όπως η πρωτοβάθµια εκπαίδευση, η γενική δευτεροβάθµια εκπαίδευση, η τεχνική εκπαίδευση και η επαγγελµατική εκπαίδευση Απέναντι σ' αυτή την κατάσταση, η καθιέρωση στόχων είχε ως αποτέλεσµα τη διεξαγωγή ενός συνόλου περιπτωσιολογικών µελετών, δράσεων έρευνας, συνεδρίων και συσκέψεων, σεµιναρίων µελετών και διάδοσης που αφορούσαν κυρίως τους εκπαιδευτικούς και τις σπουδάστριες. 15

Τα ψηφίσµατα του 1985 άρχισαν να παράγουν αποτελέσµατα στην πράξη. Μεταξύ 1988 και 1990 η Επιτροπή αποφάσισε να υποστηρίξει µια σειρά δράσεων µεταξύ των οποίων περιλαµβάνονταν οι εξής : διάφορα προγράµµατα ευαισθητοποίησης των εκπαιδευτικών σε µια πολιτική ισότητας η αντιµετώπιση της διαφοροποίησης των επιλογών σε επίπεδο δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης η εξάλειψη των στερεοτύπων φύλου στα σχολικά εγχειρίδια. Γενικά, οι προσπάθειες συγκεντρώθηκαν, κατά πρώτον, στους διδάσκοντες και στους σπουδαστές. Έλαβαν χώρα διάφορες δράσεις υπέρ οµάδων σπουδαστριών που παρουσίαζαν δυσκολίες σε µια δεδοµένη στιγµή της σχολικής ζωής τους στο πέρασµα από το γυµνάσιο στο λύκειο ή σε ισοδύναµο σχολείο εξετάσθηκε ιδιαίτερα. Λόγω της έκτασης των µελετώµενων δράσεων, οι 10 στόχοι του ψηφίσµατος του 1985 δεν µπόρεσαν να τύχουν της ίδιας προσοχής. Η Κοινότητα έθεσε εποµένως σε εφαρµογή µια νέα στρατηγική. Μια πιο δυναµική συνεργασία, καθώς και µια καλύτερη συνέργεια µε τους αρµόδιους σε θέµατα ισότητα των Υπουργείων Παιδείας των κρατών µελών και τους αρµόδιους για την εκπαίδευση των επιτροπών ισότητας υπήρξαν τα εργαλεία που µπόρεσαν να δώσουν νέα ώθηση στους στόχους του 1985. Ταυτόχρονα, µια πιο άµεση υποστήριξη οργανώθηκε για τις χώρες οι οποίες, µέχρι τότε, δεν είχαν µπορέσει να αναπτύξουν πρωτοβουλίες στο θέµα της ισότητας ευκαιριών. 3 Τρίτο πρόγραµµα δράσης: η νέα στροφή Το Τρίτο Μεσοπρόθεσµο Πρόγραµµα κοινοτικής δράσης για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ γυναικών και ανδρών 1991-1995 2 αποτέλεσε "νέα στροφή" της στρατηγικής για την ισότητα ευκαιριών. Η κατάρτιση δικτύων δράσης και η προσοχή που δόθηκε στις καινοτόµους δράσεις χαρακτηρίζουν τις εργασίες που διεξάχθηκαν στον τοµέα της εκπαίδευσης εκείνη την περίοδο. ιάφορα δίκτυα εκπαιδευτικών προώθησαν καινοτόµους δράσεις σε περιφερειακό επίπεδο, κυρίως όσον αφορά τη διαφοροποίηση των επιλογών οι οποίες, ξεκινώντας από τις αίθουσες διδασκαλίας, παρήγαν αποτελέσµατα που αφενός ήσαν καινοτόµα και προσαρµοσµένα στα τοπικά χαρακτηριστικά και αφετέρου είχαν ευρωπαϊκή διάσταση. Στη συνέχεια νέες δράσεις στόχευσαν στην εξάλειψη των στερεοτύπων των σχολικών εγχειριδίων και µια σειρά δραστηριοτήτων έδωσε έµφαση στη σηµασία της ευαισθητοποίησης 16

των εκπαιδευτικών που διδάσκουν επιστηµονικά µαθήµατα και των γονέων των σπουδαστών. Ο τελικός ισολογισµός αυτού του προγράµµατος δείχνει ότι µια πιο µακροπρόθεσµη δράση απαιτείται για την επίτευξη των στόχων που έχουν καθορισθεί στην εκπαίδευση. Άλλα κοινοτικά προγράµµατα συνέβαλαν επίσης στην πολιτική για την ισότητα στην εκπαίδευση. Στον τοµέα της αρχικής και συνεχούς κατάρτισης τα προγράµµατα PETRA EUROTECNET και FORCE και στον τοµέα της ανώτατης εκπαίδευσης, τα προγράµµατα ERASMUS COMETT και LINGUA βοήθησαν στην επίτευξη των στόχων ισότητας. Τα νέα προγράµµατα που αποβλέπουν στην ορθολογικοποίηση των κοινοτικών κεκτηµένων και στην παγίωση του συνόλου των δράσεων όσον αφορά τις ανταλλαγές και τα δοκιµαστικά σχέδια, ενσωµάτωσαν την ισότητα ευκαιριών και τη διάσταση του φύλου ως πρόσθετη γενική προτεραιότητα όπως το SOCRATES 3 για την εκπαίδευση και ΝΕΟΛΑΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ III (δράσεις εκτός σχολικών δοµών) 4 ή µε ειδικούς στόχους όπως το LEONARDO DA VINCI 5 για την επαγγελµατική κατάρτιση. Τέταρτο πρόγραµµα δράσης: ένταξη των πολιτικών ισότητας - Mainstreaming 4 Το Tέταρτο Μεσοπρόθεσµο Πρόγραµµα κοινοτικής δράσης για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ γυναικών και ανδρών 1996-2000 6 αφορά ουσιαστικά την "προώθηση της διάστασης της ισότητας ευκαιριών µεταξύ γυναικών και ανδρών κατά την εκπόνηση, την εφαρµογή και την παρακολούθηση κάθε πολιτικής και δράσης της ΕΕ και των κρατών µελών, µε σεβασµό των αντίστοιχων αρµοδιοτήτων τους" (άρθρο 2). Παρακινούµενη από τον πρόεδρο κ. Jacques SANTER, µια οµάδα επιτρόπων "Ισότητα Ευκαιριών" επιφορτίστηκε µε την παρακολούθηση αυτής της πολιτικής. Ήδη από τον Φεβρουάριο του 1996, αυτή η οµάδα προώθησε ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής µε τον τίτλο "Ένταξη της ισότητας ευκαιριών µεταξύ γυναικών και ανδρών στο σύνολο των κοινοτικών πολιτικών και δράσεων" η οποία διευκρινίζει τη σηµασία της θέσης σε εφαρµογή των διατάξεων αυτού του προγράµµατος σε διάφορα είδη κοινοτικής δράσης, µεταξύ των οποίων ιδιαίτερα στην εκπαίδευση και την κατάρτιση 7. Ένα από τα κύρια µηνύµατα αυτών των κειµένων είναι ότι, στην πράξη, η ισότητα ευκαιριών απαιτεί διπλή και συµπληρωµατική προσέγγιση: αφενός, συστηµατική εφαρµογή της ανάλυσης του αντίκτυπου καθώς και συνεχή παρακολούθηση και αξιολόγηση αυτού σε όλες τις κοινοτικές πολιτικές και δραστηριότητες αφετέρου συνέχιση και, ενδεχόµενα, ενίσχυση των ειδικών θετικών µέτρων που εφαρµόζονται σήµερα (δηλ. ειδικές γραµµές προϋπολογισµού, προγράµµατα ή άλλα µέτρα που εφαρµόζονται ρητώς για την προώθηση της ισότητας ευκαιριών.) Κάθε χρόνο δηµοσιεύεται ισολογισµός της προόδου που πραγµατοποιήθηκε. Λόγω της ποικιλίας της ιστορίας και του πολιτισµού των κρατών µελών και, µε την ευκαιρία αυτής της ιστορικής και πολιτικής διαφοροποίησης της εκπόνησης µιας ευρωπαϊκής προσέγγισης της ισότητας, τόσο πλουραλιστικής όσο και ανθρωπιστικής, η προώθηση της ισότητας δεν µπορεί να προχωρήσει σε βάθος παρά µόνο µέσω της ένταξης στην καθηµερινή ζωή των 17

δοµών και των επιπέδων λήψης αποφάσεων σε κάθε κράτος µέλος. Αυτός ο στόχος προτεραιότητας για το σύνολο των κοινοτικών πολιτικών θα πρέπει να ενταχθεί και να προωθηθεί σε όλες τις σχετικές δράσεις στον τοµέα της εκπαίδευσης. Η οικοδόµηση µιας σύµπραξης µεταξύ ανδρών και γυναικών σε όλους τους τοµείς και σε βάση ισότητας, απαιτεί βαθιά µετατροπή των διαφόρων πτυχίων του κόσµου της εκπαίδευσης. Η ρητή κινητοποίηση, µε σκοπό την ισότητα, του συνόλου των δράσεων και πολιτικών για την εκπαίδευση, εισάγοντας στη σύλληψή τους, µε δραστήριο και ορατό τρόπο, την προσοχή στις ενδεχόµενες συνέπειές τους στις αντίστοιχες καταστάσεις των γυναικών και των ανδρών, είναι το σηµερινό διακύβευµα. Αυτή η προσέγγιση απαιτεί τη συστηµατική εξέταση των δράσεων και των πολιτικών που αναπτύσσονται και πρέπει να λαµβάνει υπόψη την επίδρασή τους όσον αφορά την ισότητα ευκαιριών. Μπορούν να οργανωθούν δράσεις ανταλλαγών εµπειριών ή καλής πρακτικής ή συνεργασίας στον τοµέα της εκπαίδευσης, µε την πρωτοβουλία διαφόρων παραγόντων της εκπαίδευσης, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του προγράµµατος SOCRATES που αναφέρθηκε παραπάνω. Εξάλλου, πρέπει να αναφερθεί η έκδοση "Τα µεγέθη κλειδιά της εκπαίδευσης" που εξεπόνησε η ευρωπαϊκή µονάδα πληροφόρησης για την εκπαίδευση EURYDICE που παρέχει σηµαντικές πληροφορίες, µε την εξέλιξη της διάστασης του φύλου στα εκπαιδευτικά συστήµατα των κρατών µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παραποµπές: 1 Ψήφισµα του Συµβουλίου της 12.07.1982 σχετικά µε την προώθηση της ισότητας ευκαιριών για τις γυναίκες ΕΕ C 186, 21.07.82, σ. 3. Ψήφισµα του Συµβουλίου και των Υπουργών Παιδείας, που συνήλθαν στα πλαίσια του Συµβουλίου της 03.06.1985, για ένα πρόγραµµα δράσης σχετικά µε την ισότητα ευκαιριών των κοριτσιών και των αγοριών όσον αφορά την εκπαίδευση. εύτερο ψήφισµα του Συµβουλίου της 24.07.1986 σχετικά µε την προώθηση της ισότητας ευκαιριών για τις γυναίκες. ΕΕ C 203 της 12-8-1986 2 Ψήφισµα του Συµβουλίου της 21.05.1991 σχετικά µε το τρίτο µεσοπρόθεσµο πρόγραµµα κοινοτικής δράσης για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ γυναικών και ανδρών (1991-1995). ΕΕ C 142/1 της 31-5-1991 Ψήφισµα του Συµβουλίου της 22.06.1994 σχετικά µε την προώθηση της ισότητας ευκαιριών για τους άνδρες και τις γυναίκες µε την δράση των Ευρωπαϊκών ιαρθρωτικών Ταµείων. 3 Απόφαση αριθ. 819/95/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 14.03.1995, για την καθιέρωση του προγράµµατος κοινοτικής δράσης SOCRATES. ΕΕ L87της 20-04-95. ιεύθυνση Internet : http://europa.eu.int/en/comm/dg22/socrates.html 4 Απόφαση αριθ. 818/95/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 14.03.1995 για την έγκριση της τρίτης φάσης του προγράµµατος "Νεολαία για την Ευρώπη" ΕΕ L87 της 20-04-95 ιεύθυνση Internet : http://europa.eu.int/en/comm/dg22/youth/youth.html 5 Απόφαση αριθ. 819/94/ΕΚ του Συµβουλίου της 6.12.1994 σχετικά µε την καθιέρωση ενός προγράµµατος δράσης για την εφαρµογή µιας πολιτικής για την επαγγελµατική κατάρτιση της ΕΚ (LEONARDO DA VINCI). ΕΕ L240 της 29-12-94 ιεύθυνση Internet : http://europa.eu.int/en/comm/dg22/leornardo.html 6 Απόφαση του Συµβουλίου της 22.12.1995 σχετικά µε ένα µεσοπρόθεσµο πρόγραµµα κοινοτικής δράσης για την ισότητα ευκαιριών µεταξύ των γυναικών και των ανδρών (1996-2000). ΕΕ L 335/37 της 30-12- 18

1995. 7 Ανακοίνωση της Επιτροπής "Ένταξη της ισότητας ευκαιριών µεταξύ των γυναικών και των ανδρών στο σύνολο των κοινοτικών και των πολιτικών δράσεων" της 21 02 1996. COM (96) 67 τελικό. ιεύθυνση Internet του εξυπηρετητή EUROPA της Ευρωπαϊκής Επιτροπής : http://europa.eu.int 19

Εκπαίδευση για έναν πολιτισµό ισότητας των φύλων Οι αρχές δράσης της UNESCO Προοίµιο Μετά την έγκριση της σύµβασης σχετικά µε την καταπολέµηση των διακρίσεων στον τοµέα της εκπαίδευσης (1960) η σύµβαση για την εξάλειψη κάθε µορφής διάκρισης σε βάρος των γυναικών (1979) και η έγκριση προληπτικών στρατηγικών δράσης για την προαγωγή της γυναίκας στο Nairobi (1985), καθώς και ένας µεγάλος αριθµός εθνικών και διεθνών δηλώσεων επικύρωσαν εκ νέου τη σηµασία της εκπαίδευσης των γυναικών για την πολιτική, κοινωνική και οικονοµική ζωή. Η Παγκόσµια ιάσκεψη σχετικά µε την εκπαίδευση για όλους (1990) απηύθυνε επείγουσα έκκληση στους αρχηγούς κρατών υπέρ της εκπαίδευσης και ειδικότερα εκείνης των γυναικών και των κοριτσιών. Η ιάσκεψη του Rio de Janeiro σχετικά µε το περιβάλλον (1992) προέβαλε το ρόλο των γυναικών στην προστασία του περιβάλλοντος. Η ιάσκεψη του Καΐρου σχετικά µε τον πληθυσµό και την ανάπτυξη του 1994 κατέδειξε τη σχέση µεταξύ της εκπαίδευσης των γυναικών, των δικαιωµάτων όσον αφορά τη γέννηση παιδιών και του δηµογραφικού ελέγχου. Η εκαετία των Ην. Εθνών για την εκπαίδευση στον τοµέα των δικαιωµάτων του ανθρώπου, της οποίας οι εκδηλώσεις άρχισαν την 01.01.1995, δίνει την προτεραιότητα στην ισότητα µεταξύ των φύλων. Η Παγκόσµια ιάσκεψη Κορυφής για την κοινωνική ανάπτυξη στην Κοπεγχάγη ((1995) τοποθέτησε εκ νέου την εκπαίδευση των γυναικών και των κοριτσιών στο κέντρο των ανησυχιών. Στο πλαίσιο αυτό ακριβώς η επιτροπή για την εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών και η UNESCO επιβεβαιώνουν εκ νέου τις πεποιθήσεις τους για την παγκόσµια αξία της εκπαίδευσης για ένα πολιτισµό ισότητας των φύλων. 20

Αρχές δράσης Το δικαίωµα εκπαίδευσς είναι θεµελιώδες δικαίωµα του ανθρώπου και το κράτος πρέπει να εγγυάται αυτό στις γυναίκες και τους άνδρες ως δηµόσια υπηρεσία. Η εκπαίδευση αποτελεί αναπαλλοτρίωτο δικαίωµα του ανθρώπου. Για τις γυναίκες είναι µια από τις απαραίτητες προϋποθέσεις απόκτησης εµπιστοσύνης στον εαυτό τους και πρόσβασης ε άλλα δικαιώµατα: ισότητα ενώπιον του νόµου, πολιτική συµµετοχή, ελευθερία ψήφου, σκέψης και έκφρασης, δικαίωµα εργασίας και δραστηριοτήτων αναψυχής. Μόνο το κράτος µπορεί να εγγυηθεί την απαραίτητη µακροπρόθεσµη ανάληψη υποχρέωσης για την υλοποίηση του δικαιώµατος εκπαίδευσης. Ο διαχωρισµός µεταξύ κοριτσιών και αγοριών σπάνια γίνεται σε βάση ισότητας. Τα κορίτσια και οι γυναίκες πρέπει να έχουν, σε µια βάση ισότητας µε τα αγόρια και τους άνδρες, πρόσβαση σε όλα τα επίπεδα και σε όλες τις µορφές εκπαίδευσης. Οι πιέσεις που ασκούνται τόσο από την παράδοση και την οικογένεια όσο και από τη θρησκεία για την καθιέρωση ξεχωριστών µορφών εκπαίδευσης δεν πρέπει να γίνονται ανεκτές. Ορισµένα προσωρινά µέτρα µπορούν εντούτοις να υιοθετηθούν εφόσον είναι απαραίτητα για την καθιέρωση µιας πραγµατικής ισότητας ευκαιριών. Όµως, οµιλώντας γενικά, τα κορίτσια και τα αγόρια, οι άνδρες και οι γυναίκες πρέπει να µπορούν να γνωρίζονται αµοιβαία και να συνοµιλούν, στο χώρο ελευθερίας που αποτελεί το σχολείο, έτσι ώστε να µαθαίνουν και να εφαρµόζουν την ισότητα των φύλων και να διαθέτουν ίσες ευκαιρίες συµµετοχής σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης, διοίκησης και διαχείρισης της εκπαίδευσης. Η απόκτηση βασικών γνώσεων (ανάγνωση, γραφή, αριθµητική) είναι ουσιώδης έτσι ώστε να επιτρέπεται σε όλους τους πολίτες να καθίστανται αυτόνοµο και, ειδικότερα, να ενισχύονται οι ικανότητες των κοριτσιών και των γυναικών. Ο αλφαβητισµός των γυναικών πρέπει να εξασφαλιστεί µε τη χρηµατοδότηση µακροπρόθεσµων εθνικών προγραµµάτων που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες που θα προσδιορίζονται µαζί µε αυτές και από αυτές, λαµβάνοντας υπόψη τις ανησυχίες τους. Καθόσον οι γυναίκες αναλαµβάνουν πολλαπλές επαγγελµατικές και οικογενειακές δραστηριότητες τα προγράµµατα εξωσχολικής εκπαίδευσης πρέπει να προσαρµόζονται στην καθηµερινή ζωή τους και στις ευθύνες τους. Η εκπαιδευτική πολιτική πρέπει να προσφέρει στις γυναίκες, ήδη από τη µικρή παιδική ηλικία έως την ενηλικίωση, δυνατότητες µόνιµης εκπαίδευσης λαµβάνοντας υπόψη τα διάφορα στάδια του κύκλου της ζωής τους. Αυτή η συνεχής εκπαίδευση πρέπει να τους επιτρέπει την άµεση πρόσβαση, ανά πάσα 21