Το σπίτι του χειρουργού στην Πομπηία Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης
3 Το σπίτι του χειρουργού στην Πομπηία Στις 24 Αυγούστου 79 μ.χ., ο Βεζούβιος εξερράγη, θάβοντας την πόλη της Πομπηίας με μια κρούστα ηφαιστειακής τέφρας. Για τους επόμενους δεκαεπτά αιώνες η πόλη θα παραμείνει χαμένη, ξεχασμένη, διατηρημένη και σφραγισμένη σε μια άκρη του χρόνου. Από τις ανασκαφές που άρχισαν το 1748, η Πομπηία αποκαλύφθηκε σταδιακά, δρόμο με δρόμο, κτίριο με κτίριο, δωμάτιο με δωμάτιο, παρέχοντας μπροστά μας την απαράμιλλη καταγραφή της ζωής στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, τα διαθέσιμα σχετικά αρχεία μας λένε ότι ο επικεφαλής του νοικοκυριού ήταν συνήθως υπεύθυνος για τη σωματική υγεία της οικογένειάς του, και ως εκ τούτου θα έπρεπε να έχει στη διάθεσή του το δικό του σύνολο χειρουργικών εργαλείων, ή έστω κάποια από αυτά. Τα χειρουργικά εργαλεία της εποχής, συνήθως αποτελούνταν από συλληπτικές λαβίδες, νυστέρια, μητροσκόπιο και διαστολέα και κάποια άγκιστρα. Το σπίτι του χειρουργού, που ονομάστηκε έτσι λόγω των υλικών που βρέθηκαν εκεί, είχε μια από τις καλύτερες συλλογές χειρουργικών
4 εργαλείων που βρέθηκαν. Είδη όπως λαβίδες οστών, διαστολείς, χειρουργικά ψαλίδια και άγκιστρα ήταν τυπικά παραδείγματα των εργαλείων που είχε στη διάθεσή του ένας χειρουργός στην αρχαιότητα. Σήμερα θεωρούμε ότι οι πάσης φύσεως οστεολαβίδες χρησιμοποιούνταν για τα κατάγματα των οστών ώστε να φέρουν τα δύο άκρα στη θέση τους, καθώς και για την εξαγωγή των οδόντων. Λαβίδες οστών χρησιμοποιήθηκαν επίσης για την αφαίρεση κομματιών του οστού μετά τη διάνοιξη του κρανίου. Σε δύο κρανία που ανακαλύφτηκαν στην Πομπηία, δείχνουν να είχαν πραγματοποιηθεί τρυπανισμοί, μια επέμβαση η οποία συχνά γινόταν για να ανακουφίσει από την πίεση ή να απελευθερώσει από τα κακά πνεύματα. Τα κρανία όταν βρέθηκαν, είχαν ήδη επουλωθεί, γεγονός που υπαινίσσεται ότι οι ασθενείς επέζησαν της χειρουργικής επέμβασης που έλαβε χώρα. Οι κολπικοί και πρωκτικοί διαστολείς φτιαγμένοι από χαλκό, διαπιστώθηκε ότι δεν παρουσίασαν τον ίδιο βαθμό καταστροφής όπως κάποια πιο λεπτεπίλεπτα όργανα. Τα χειρουργικά ψαλίδια χρησιμοποιούνταν κυρίως για την κοπή των μαλλιών, κατάσταση η οποία αντιμετωπιζόταν ως χειρουργική και ίσως
5 θεραπευτική διαδικασία. Πιθανόν οι αρχαίοι να μην μπορούσαν να δημιουργήσουν ψαλίδια με απότομες και κοφτερές άκρες κατάλληλες για χειρουργικές επεμβάσεις, κι έτσι υπάρχουν λίγες αναφορές για τη χρήση των ψαλιδιών στην κοπή ή διατομή ιστού. Πολλά κοφτερά και αμβλέα άγκιστρα βρέθηκαν και εξυπηρετούσαν πιθανώς παρόμοιους σκοπούς, όπως και στις μέρες μας για έλξη ιστών. Πολλά όργανα είχαν διπλό άκρο, διευκολύνοντας έτσι τον χειρουργό κυρίως στο θέμα της ταχύτητας δεδομένου ότι ο χρόνος ήταν ουσιώδης παράμετρος ειδικά σε περίπτωση κατακλυσμιαίας αιμορραγίας. Αυτή η συλλογή των χειρουργικών εργαλείων είναι τυπική της χειρουργικής πρακτικής για σχεδόν μια χιλιετία. Αλλά στην πραγματικότητα, όσο και φαίνεται περίεργο, η τεχνολογία ορισμένων εργαλείων δεν μεταβλήθηκε σημαντικά μέχρι τον εικοστό αιώνα. Τα χειρουργικά εργαλεία που βρέθηκαν στο σπίτι του χειρουργού τώρα βρίσκονται εκτεθειμένα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης.
6 Εσωτερική αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου της Νάπολης, όπου φιλοξενείται η σπουδαία συλλογή χειρουργικών εργαλείων από την Πομπηία. Οι πλουσιότεροι πολίτες της Πομπηίας, φαίνεται πως είχαν πρόσβαση σε εκπληκτικά εξελιγμένη, για την εποχή τους πάντοτε, ιατρική φροντίδα. Στην πραγματικότητα, οι Ρωμαίοι είχαν αρχίσει να μαθαίνουν την ιατρική αιώνες νωρίτερα, γύρω από το τέλος του τρίτου αιώνα π.χ., όταν ήρθε στη Ρώμη ο πρώτος Έλληνας γιατρός. Αρχικά πάντως η εξάσκηση της ιατρικής ήταν απλή. Οι ιατρικές μέθοδοι στηρίζονταν στη δοκιμή και το λάθος, με αποτέλεσμα ο καθένας μπορούσε να αναγορεύσει γιατρό τον εαυτό του. Πολλοί γιατροί ήταν σκλάβοι, και ως εκ τούτου το όποιο επάγγελμα ασκούσαν δεν απολάμβανε μεγάλης και ιδιαίτερης φήμης. Ωστόσο, οι πειραματικές αυτές μέθοδοι των γιατρών βελτιώθηκαν με την πάροδο των ετών, οι επιτυχίες καταγράφηκαν και μεταβιβάζονταν στις επόμενες γενιές. Οι Ρωμαίοι γιατροί άρχισαν να μελετούν τα έργα του Ιπποκράτη, και από την εποχή του Αυγούστου, οι Ρωμαίοι είχαν αποκτήσει τη συνήθεια να γράφουν τα δικά τους ιατρικά κείμενα. Χρησιμοποιούσαν μεγάλη ποικιλία φαρμακευτικών φυτών, συμπεριλαμβανο-
7 μένης της μορφίνης την οποία έπαιρναν από τις παπαρούνες οπίου με σκοπό την ανακούφιση του πόνου. Έφτιαχναν προθέσεις για να αντικαταστήσουν τα χαμένα άκρα, προσπαθούσαν να διορθώσουν τα κατάγματα των οστών και εκτελούσαν αρκετές απλές χειρουργικές επεμβάσεις. Μία δημοφιλής επέμβαση ήταν ο τρυπανισμός του κρανίου του ασθενούς για ανακούφιση της ψυχολογικής πίεσης, ενώ ακόμα και κάποιες προσπάθειες για αισθητική χειρουργική ελάμβαναν χώρα ειδικά σε πλούσιους. Τα ρωμαϊκά χειρουργικά εργαλεία ήταν εντυπωσιακά παρόμοια με τα σύγχρονα, και χρησιμοποιούνταν σχεδόν για τους ίδιους σκοπούς. Υπήρχαν νυστέρια από χάλυβα ή χαλκό για να κάνουν χειρουργικές τομές, αμβλέα άγκιστρα και μύλες για διερεύνηση ιστών ή κηρία ιστών, αιχμηρά άγκιστρα για απομάκρυνση ιστών, λαβίδες για απομάκρυνση μικρών κομματιών των οστών, καθώς και κατάλληλα πριόνια διατομής των οστών για το βαρύ και απάνθρωπο έργο της εκτέλεσης των ακρωτηριασμών. Χειρουργικά εργαλεία από μπρούντζο. Ένα λεπτό περίβλημα χαλκού περιβάλλει αυτό το σύνολο των ιατρικών εργαλείων.
8 Αυτοί οι πρωτοποριακοί χειρουργοί χρησιμοποιούσαν επίσης καθετήρες για την αφαίρεση εμποδίων από το ουροποιητικό σύστημα και κάποια άλλα σπανιότερα κύπελα με τα οποία συνέλεγαν το αίμα που αφαιρούσαν σε μια προσπάθεια απελευθέρωσης του σώματος από τη νόσο. Ιατρικά εργαλεία, μάλλον συλληπτικές λαβίδες, από την Πομπηία. Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης. Στο Σπίτι του Χειρουργού στην Πομπηία, βρέθηκε μια εντυπωσιακή συλλογή σαράντα χειρουργικών εργαλείων. Αν και δεν κατανοούσαν απόλυτα τη μεγάλη σημασία της υγιεινής στους ρωμαϊκούς χρόνους, τα συστήματα των υδραγωγείων μετέφεραν και διένεμαν φρέσκο νερό σε πολλούς πολίτες, και βοήθησαν στην πρόληψη ασθενειών μεταδιδόμενων με το νερό, όπως ακριβώς γινόταν και με τα εξελιγμένα συστήματα αποχέτευσης και με τα οποία μεταφέρονταν τα απόβλητα μακριά από τις πυκνοκατοικημένες περιοχές. Κατά ειρωνικό τρόπο, οι σωλήνες μολύβδου που μετέφεραν το νερό έθεταν σε κίνδυνο την υγεία τους, ένα γεγονός που ήταν όμως γνωστό στους Ρωμαίους.
9 Οδοντιατρικά εργαλεία από την Πομπηία. Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης. Μπορεί να μην είχαν συγκεκριμένη θεραπεία για τη δηλητηρίαση από μόλυβδο, αλλά γνώριζαν πολύ καλά ότι το καλό φαγητό και η άσκηση, ήταν σημαντικοί παράγοντες για τη διατήρηση ενός υγιούς σώματος. Στην πραγματικότητα, το ρωμαϊκό σύστημα ιατρικής ήταν τόσο προηγμένο που παρέμεινε αξεπέραστο μέχρι τον δέκατο ένατο αιώνα, και το φίδι, το σύμβολο του Ασκληπιού, συνδεόταν με το ιατρικό επάγγελμα από εκείνη την εποχή.
10 Ρωμαϊκά χειρουργικά εργαλεία και άλλα μικροαντικείμενα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης Σε όλα αυτά, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ακόμα κάποια άλλα, όπως εργαλεία για καυτηρίαση, για κλύσματα, ή σύριγγες, με πιθανή προέλευση την Πομπηία ή το διπλανό Ερκολάνο. Η τοποθέτησή τους στην γωνιακή εκείνη βιτρίνα στο Μουσείο, δεν αφήνει πολλά περιθώρια να μελετήσει κάποιος αναλυτικά και σε μεγέθυνση τα εργαλεία αυτά. Μεγαλύτερη οπτική βοήθεια προσφέρουν κάποια εγχειρίδια με υπέροχες πραγματικά φωτογραφίες. Η συλλογή αποτελεί ίσως την πιο συναρπαστική και μεγαλύτερη Ρωμαϊκών εργαλείων. Υπάρχουν επίσης κάποιες συλλογές του Βρετανικού Μουσείου και στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι, αλλά είναι σαφώς μικρότερες.
11 Ιατρικά εργαλεία από την Πομπηία: Κάτοπτρο μήτρας (speculum uteri) ή ορθού (speculum ani). Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης. Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης
Ηράκλειο Κρήτης, Οκτώβριος 2016