Θέματα Βιβλιοθηκονομίας και Επιστήμης των Πληροφοριών

ΣΑΡΑΝΤΟΣ ΚΑΠΙΔΑΚΗΣ Καθηγητής Ιονίου Πανεπιστημίου ΦΩΤΗΣ ΛΑΖΑΡΙΝΗΣ Διδάκτωρ Πληροφορικής ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤΟΡΑΚΗ Διδάκτωρ Βιβλιοθηκονομίας Θέματα Βιβλιοθηκονομίας και Επιστήμης των Πληροφοριών 1

Θέματα Βιβλιοθηκονομίας και Επιστήμης των Πληροφοριών Συγγραφή Δρ Σαράντος Καπιδάκης Δρ Φώτης Λαζαρίνης Δρ Κατερίνα Τοράκη Κριτικός αναγνώστης Δρ Εμμανουήλ Γαρουφάλλου Συντελεστές έκδοσης ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Δρ Αδαμαντία Σπανακά ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Η συγγραφική ομάδα ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ: Η συγγραφική ομάδα ISBN: 978-960-603-260-8 Copyright ΣΕΑΒ, 2015 Το παρόν έργο αδειοδοτείται υπό τους όρους της άδειας Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Όχι Παράγωγα Έργα 3.0. Για να δείτε ένα αντίγραφο της άδειας αυτής επισκεφτείτε τον ιστότοπο https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/gr/ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 9, 15780 Ζωγράφου www.kallipos.gr 2

Περιεχόμενα Περιεχόμενα...3 Συντομεύσεις Ακρωνύμια... 11 Πρόλογος... 13 Εισαγωγή... 15 1. Εισαγωγή στη Βιβλιοθηκονομία και την Επιστήμη της Πληροφορίας... 17 1.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή... 17 1.1.1 Οι πρώτες βιβλιοθήκες... 17 1.1.2 Η τεχνολογική και πληροφοριακή έκρηξη... 19 1.2 Όροι και ορισμοί εννοιών... 22 1.2.1 Βασικές έννοιες... 22 1.2.2 Επισκόπηση και ανάλυση των βασικών εννοιών... 23 1.3 Τυποποίηση... 27 1.3.1 Έννοιες και φορείς τυποποίησης... 27 1.3.2. Εκπόνηση προτύπων... 29 1.3.3 Η τυποποίηση στην πληροφόρηση... 32 1.4 Ορολογία... 34 1.4.1 Βασικές έννοιες και αρχές Ορολογίας... 34 1.4.2 Τυποποίηση στην Ορολογία... 36 1.5 Πολιτική Πληροφόρησης και βιβλιοθηκών... 37 1.5.1 Εισαγωγή στην πολιτική πληροφόρησης... 37 1.5.2 Πολιτικές βιβλιοθηκών... 38 1.5.3 Στοιχεία Οργάνωσης και Διοίκησης των βιβλιοθηκών... 39 1.6 Διεθνείς και ελληνικοί φορείς Βιβλιοθηκών και Πληροφόρησης... 41 1.6.1 Διεθνείς φορείς... 41 1.6.2 Ελληνικοί φορείς... 43 1.7 Ανακεφαλαίωση... 44 Βιβλιογραφία/Αναφορές... 45 Κριτήρια αξιολόγησης... 48 Ερωτήσεις... 48 Απαντήσεις (ενδεικτικές)... 48 2. Καταλογογράφηση και περιγραφή τεκμηρίων... 53 2.1 Εισαγωγή... 53 2.2 Καταλογογράφηση... 55 2.1.1 Περιγραφική καταλογογράφηση... 55 2.1.2 Θεματική καταλογογράφηση... 56 2.3 Εξέλιξη των προτύπων περιγραφικής καταλογογράφησης... 57 2.4 Οργάνωση της περιγραφής... 58 2.5 Αγγλοαμερικανικοί Κανόνες Καταλογογράφησης (AACR2)... 58 3

2.5.1 Εισαγωγή στη χρήση των κανόνων... 59 2.5.2 Πηγές πληροφοριών... 60 2.5.3 Στίξη... 60 2.5.4 Επίπεδα λεπτομέρειας στην περιγραφή... 61 2.5.5 Περιοχή περιγραφής 1: Τίτλος και μνεία ευθύνης... 62 2.5.5.1 Κύριος τίτλος (κανόνες 1.1Β & 2.1Β)... 62 2.5.5.2 Γενικός προσδιορισμός υλικού (κανόνες 1.1Γ & 2.1Γ)... 63 2.5.5.3 Παράλληλοι τίτλοι (κανόνες 1.1Δ & 2.1Δ)... 63 2.5.5.4 Άλλες πληροφορίες σχετικές με τον τίτλο (κανόνες 1.1Ε & 2.1Ε)... 64 2.5.5.5 Μνείες ευθύνης (κανόνες 1.1ΣΤ & 2.1ΣΤ)... 64 2.5.6 Περιοχή περιγραφής 2: Έκδοση... 65 2.5.6.1 Μνεία έκδοσης (κανόνες 1.2Β & 2.2Β)... 66 2.5.6.2 Μνείες ευθύνης σχετικές με την έκδοση (κανόνες 1.2Γ & 2.2Γ)... 67 2.5.7 Περιοχή περιγραφής 3: Ειδικές λεπτομέρειες σχετικά με το υλικό... 67 2.5.8 Περιοχή περιγραφής 4: Δημοσίευση, διάθεση κλπ.... 67 2.5.8.1 Τόπος δημοσίευσης, διάθεσης, κλπ. (κανόνες 1.4Γ & 2.4Γ)... 67 2.5.8.2 Όνομα εκδότη, διαθέτη, κλπ. (κανόνες 1.4Δ & 2.4Δ)... 68 2.5.8.3 Χρονολογία δημοσίευσης, διάθεσης, κλπ. (κανόνες 1.4ΣΤ & 2.4ΣΤ)... 68 2.5.9 Περιοχή περιγραφής 5: Φυσική περιγραφή... 69 2.5.9.1 Αριθμός τόμων και/ή σελιδαρίθμηση (κανόνες 1.5Β & 2.5Β)... 69 2.5.9.2 Εικονογραφικό υλικό (κανόνες 1.5Γ & 2.5Γ)... 69 2.5.9.3 Διαστάσεις (κανόνες 1.5Ε & 2.5Ε)... 70 2.5.10 Περιοχή περιγραφής 6: Σειρά... 70 2.5.11 Περιοχή περιγραφής 7: Σημειώσεις... 71 2.5.12 Περιοχή περιγραφής 8: Πρότυπος αριθμός και όροι διάθεσης... 71 2.5.13 Σημεία πρόσβασης... 72 2.6 FRBR (Λειτουργικές Απαιτήσεις για Βιβλιογραφικές Εγγραφές)... 73 2.6.1 Λειτουργίες και ομάδες οντοτήτων... 73 2.6.2 Work (έργο)... 74 2.6.3 Expression (έκφραση)... 74 2.6.3.1 Νέο έργο ή Νέα έκφραση;... 75 2.6.4 Manifestation (υλοποίηση)... 75 2.6.5 Item (στοιχείο)... 76 2.6.6 Σχέσεις μεταξύ των οντοτήτων της ομάδας 1... 77 2.6.7 Επιπλέον σχέσεις μεταξύ των οντοτήτων της ομάδας 1... 78 2.6.8 Ιδιότητες των οντοτήτων της ομάδας 1... 78 2.6.9 Person (πρόσωπο)... 79 2.6.10 Corporate body (συλλογικό όργανο)... 79 2.6.11 Σχέσεις μεταξύ των οντοτήτων των ομάδων 1 και 2... 80 2.6.12 Οντότητες ομάδας 3... 81 2.6.13 Σχέσεις θέματος έργου με οντότητες των ομάδων 1, 2, και 3... 81 2.7 RDA (Περιγραφή Πόρων και Πρόσβαση)... 81 2.7.1 Δομή του προτύπου... 82 2.7.2 Επισκόπηση της καταγραφής των ιδιοτήτων των οντοτήτων manifestation και item... 83 2.7.3 Επισκόπηση της καταγραφής των ιδιοτήτων των οντοτήτων work και expression... 84 2.7.4 Διαδικασία καταλογογράφησης βιβλίου με το RDA... 84 2.8 Ανακεφαλαίωση... 86 Βιβλιογραφία/Αναφορές... 86 3. Μεταδεδομένα... 91 3.1 Ο ρόλος και η εμφάνιση των μεταδεδομένων... 91 3.1.1 Τι είναι τα μεταδεδομένα... 91 3.1.2 Ύπαρξη των μεταδεδομένων... 93 3.1.3 Πόροι και μεταδεδομένα... 93 4

3.1.4 Πηγές εξαγωγής μεταδεδομένων... 93 3.2 Περιεχόμενο μεταδεδομένων... 94 3.2.1 Παραδείγματα μεταδεδομένων... 94 3.2.2 Κατηγορίες των στοιχείων των μεταδεδομένων... 95 3.2.3 Συσχετίσεις πόρων... 96 3.3 Προέλευση, παραγωγή και αποθήκευση μεταδεδομένων... 96 3.3.1 Προέλευση μεταδεδομένων... 96 3.3.2 Διαδικασία παραγωγής μεταδεδομένων... 96 3.3.3 Αποθήκευση των μεταδεδομένων... 97 3.4 Συντακτικό μεταδεδομένων... 97 3.4.1 Κωδικοποίηση σε CSV... 98 3.4.2 Κωδικοποίηση σε XML/RDF... 99 3.4.3 Κωδικοποίηση σε json... 101 3.5 Καθιερωμένα σχήματα μεταδεδομένων... 102 3.5.1 Το Dublin Core... 102 3.5.2 Το MARC... 102 3.5.3 Το VRA Core... 105 3.5.4 Το EAD... 108 3.5.5 Το TEI... 109 3.5.6 Άλλα σχήματα μεταδεδομένων... 110 3.6 Αντιστοίχιση σχημάτων μεταδεδομένων και διαλειτουργικότητα... 111 3.6.1 Διαδικασία αντιστοίχισης μεταδεδομένων... 111 3.6.2 Παραδείγματα αντιστοίχισης σχημάτων μεταδεδομένων... 112 3.6.3 Επιπτώσεις της αντιστοίχισης μεταδεδομένων... 113 3.7 Κανόνες και ομοιογένεια στα μεταδεδομένα... 113 3.7.1 Οι παραλλαγές των μεταδεδομένων... 113 3.7.2 Αναγκαιότητα και σχήματα μεταδεδομένων... 114 3.7.3 Κατηγοριοποίηση και μεταδεδομένα... 115 3.7.4 Όψεις της πραγματικότητας... 115 3.7.5 Το ιδανικό σχήμα μεταδεδομένων... 115 3.7.6 Προσδοκίες από τα μεταδεδομένα... 116 3.8 Εφαρμογές... 116 3.9 Ανακεφαλαίωση... 117 Βιβλιογραφία/Αναφορές... 118 Κριτήρια αξιολόγησης... 119 Ερωτήσεις... 119 Απαντήσεις και υποδείξεις... 119 Ασκήσεις... 121 Λύσεις... 121 4. Dublin Core... 123 4.1 Εισαγωγή... 123 4.1.1 Οι λεπτομέρειες στην περιγραφή... 123 4.1.2 Τάσεις στα Μεταδεδομένα... 123 4.1.3 Ανάγκη πιο εύχρηστων μεταδεδομένων... 125 4.1.4 Αντιπαραβολή με το MARC... 125 4.2 Τι είναι το Dublin Core... 126 4.2.1 Η καθιέρωση του Dublin Core... 127 4.2.2 Κύρια χαρακτηριστικά του Dublin Core... 128 4.2.3 Το πρότυπο του Dublin Core... 128 4.2.4 Προκλήσεις περιγραφής πόρων... 130 5

4.2.5 Διεθνοποίηση του Dublin Core... 131 4.3 Παραδείγματα περιγραφής πόρων σε Dublin Core... 131 4.4 Επίτευξη διαλειτουργικότητας με χρήση του Dublin Core... 134 4.4.1 Επιλογή σχήματος μεταδεδομένων... 134 4.4.2 Απεικόνιση σε Dublin Core... 135 4.4.3 Οι λεπτομέρειες που χάνονται στο Dublin Core... 136 4.5 Διαλειτουργικότητα μέσω εξειδίκευσης... 136 4.5.1 Προαιρετική εξειδίκευση σε Dublin Core... 136 4.5.2 Τρόποι εξειδίκευσης στο Dublin Core... 137 4.5.3 Εκλέπτυνση σημασιολογίας στοιχείου του Dublin Core... 138 4.5.4 Σχήμα κωδικοποίησης τιμών στο Dublin Core... 138 4.6 Qualified Dublin Core... 140 4.6.1 Επιπλέον στοιχεία στο εξειδικευτικό Dublin Core... 140 4.6.2 Εξειδικευτές στο Dublin Core... 140 4.6.3 Σχήματα κωδικοποίησης στο Dublin Core... 143 4.6.4 Όροι μεταδεδομένων του DCMI... 144 4.6.5 Παραδείγματα... 145 4.6.6 Ο κανόνας ακρωτηριασμού στο Dublin Core... 145 4.6.7 Καλή πρακτική στο Dublin Core... 146 4.7 Προφίλ Εφαρμογής... 146 4.7.1 Λεξιλόγια μεταδεδομένων... 146 4.7.2 Προφίλ εφαρμογής που βασίζονται σε Dublin Core... 147 4.7.3 Υπηρεσίες του DCMI... 148 4.7.4 Διαδικασία εξειδίκευσης σχήματος μεταδεδομένων... 149 4.7.5 Υιοθέτηση σχήματος κωδικοποίησης των τιμών... 149 4.8 Αναλογία με φυσικές γλώσσες... 149 4.8.1 Η γλώσσα Dublin Core... 150 4.8.2 Εξέλιξη των γλωσσών... 151 4.9 Ανακεφαλαίωση... 152 Βιβλιογραφία... 153 Κριτήρια αξιολόγησης... 154 Ερωτήσεις... 154 Απαντήσεις (ενδεικτικές)... 154 Ασκήσεις... 155 Λύσεις... 156 5. Θεματική ανάλυση Ευρετηρίαση... 159 5.1 Εισαγωγή... 159 5.1.1 Οργάνωση της γνώσης... 160 5.1.2 Έννοιες και όροι... 162 5.1.2.1 Σχέσεις μεταξύ εννοιών... 163 5.1.2.2 Σχέσεις μεταξύ εννοιών και όρων... 165 5.1.2.3 Αρχές σχηματισμού των όρων... 166 5.1.3 Όροι και ορισμοί εννοιών... 168 5.1.4 Πρότυπα... 169 5.2 Θεματική ανάλυση... 170 5.2.1 Θεωρητικές προσεγγίσεις... 170 5.2.2 Η θεματική ανάλυση στην πράξη... 172 5.3 Θεματική ευρετηρίαση... 176 5.3.1 Ευρετήρια και ευρετηρίαση γενικά... 176 5.3.1.1 Ευρετήρια περιστρεφόμενων τίτλων (KWIC KWOC)... 180 6

5.3.1.2 Ευρετήρια παραπομπών... 182 5.3.1.3 Σύνταξη περιλήψεων... 183 5.3.2 Γλώσσες ευρετηρίασης... 184 5.3.2.1 Εργαλεία θεματικής ευρετηρίασης: συνοπτική παρουσίαση... 189 5.3.2.2 Ποιότητα ευρετηρίασης και ευρετηρίων... 192 5.3.2.3 Ταξινόμηση και παρουσίαση των ευρετηρίων... 193 5.4 Ανακεφαλαίωση... 194 Βιβλιογραφία/Αναφορές... 195 Κριτήρια αξιολόγησης... 198 Ερωτήσεις... 198 Απαντήσεις... 198 Ασκήσεις... 200 Λύσεις... 202 6. Ταξινόμηση... 205 6.1 Εισαγωγή... 205 6.2 Διαδικασία ταξινόμησης βιβλίων... 205 6.3 Τύποι συστημάτων ταξινόμησης... 207 6.3.1 Ιεραρχικά συστήματα ταξινόμησης... 207 6.3.2 Απαριθμητικά συστήματα ταξινόμησης... 207 6.3.3 Φασετικά συστήματα ταξινόμησης... 208 6.4 Δεκαδικό σύστημα ταξινόμησης Dewey... 208 6.4.1 Βοηθητικοί πίνακες... 212 6.4.1.1 Βοηθητικός πίνακας 1 - Σταθερές υποδιαιρέσεις... 213 6.4.1.2 Βοηθητικός πίνακας 2 - Γεωγραφικές περιοχές, ιστορικές περίοδοι, βιογραφίες... 214 6.4.1.3 Βοηθητικός πίνακας 3 - Υποδιαιρέσεις των καλών τεχνών και των λογοτεχνικών μορφών... 214 6.4.1.4 Βοηθητικός πίνακας 4 - Υποδιαιρέσεις για επιμέρους γλώσσες και οικογένειες γλωσσών... 215 6.4.1.5 Βοηθητικός πίνακας 5 - Εθνοτικές και εθνικές ομάδες... 215 6.4.1.6 Βοηθητικός πίνακας 6 - Γλώσσες... 215 6.4.2 Ευρετήριο σχετικών όρων... 216 6.4.3 Συνδυασμός ταξινομικών αριθμών... 216 6.4.4 Ταξινόμηση με το Dewey... 217 6.4.5 Παραδείγματα ταξινόμησης με το Dewey... 217 6.4.6 Ταξιθετικός αριθμός στο Dewey... 218 6.5. Σύστημα ταξινόμησης της βιβλιοθήκης του Κογκρέσου... 218 6.5.1 Δομή των ταξινομικών πινάκων... 220 6.5.2 Αριθμοί Cutter... 221 6.5.3 Παραδείγματα ταξινόμησης με το LCC... 222 6.5.4 Ταξινόμηση με το LCC... 222 6.6 Διεθνής Δεκαδική Ταξινόμηση... 223 6.7 Βιβλιογραφική ταξινόμηση Bliss... 224 6.8 Επιλογή ταξινομικού σχήματος... 225 6.9 Ανακεφαλαίωση... 226 Βιβλιογραφία/Αναφορές... 227 Κριτήρια αξιολόγησης... 228 Ερωτήσεις... 228 Απαντήσεις... 228 Ασκήσεις... 230 7

Λύσεις... 230 7. Θεματικές επικεφαλίδες... 233 7.1 Εισαγωγή... 233 7.2 Θεματικές επικεφαλίδες της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου... 235 7.2.1 Δομή των LCSH... 235 7.2.2 Τοπικές υποδιαιρέσεις των θεματικών επικεφαλίδων... 239 7.2.3 Γεωγραφικές υποδιαιρέσεις των θεματικών επικεφαλίδων... 240 7.2.4 Ελεύθερες υποδιαιρέσεις των θεματικών επικεφαλίδων... 243 7.3 Άλλες λίστες θεματικών επικεφαλίδων... 245 7.3.1 Children's Subject Headings... 245 7.3.2 Sears List of Subject Headings... 246 7.3.3 Medical Subject Headings... 246 7.3.4 Canadian Subject Headings... 247 7.4 Πρακτικά βήματα για την απόδοση θεματικών επικεφαλίδων... 248 7.5 Ανακεφαλαίωση... 249 Βιβλιογραφία/Αναφορές... 249 Κριτήρια αξιολόγησης... 250 Ερωτήσεις... 250 Απαντήσεις... 250 8. Θησαυροί... 253 8.1 Εισαγωγή... 253 8.1.1 Ιστορική επισκόπηση... 254 8.1.2 Πρότυπα για την κατασκευή και χρήση των θησαυρών... 255 8.2 Κατασκευή και χρήση των θησαυρών... 259 8.2.1 Έννοιες και όροι... 260 8.2.1.1 Ορισμοί εννοιών... 260 8.2.1.2 Κατηγορίες εννοιών... 262 8.2.1.3 Μορφές των όρων... 263 8.2.1.4 Γραμματική των όρων... 265 8.2.1.5 Χρήση ενικού ή πληθυντικού αριθμού... 267 8.2.1.6 Επιλογή των όρων... 269 8.2.1.7 Σημειώσεις... 271 8.2.2 Σχέσεις μεταξύ εννοιών ή/και όρων... 272 8.2.2.1 Σχέση ισοδυναμίας... 273 8.2.2.2 Ιεραρχική σχέση... 275 8.2.2.3 Συσχετική σχέση... 278 8.2.3 Σχεδιασμός και λογισμικό κατασκευής των θησαυρών... 281 8.2.3.1 Σχεδιασμός και κατασκευή ενός θησαυρού... 281 8.2.3.2 Λογισμικό κατασκευής ενός θησαυρού... 283 8.2.4 Κατάστρωση και παρουσίαση του θησαυρού... 284 8.2.4.1 Παρουσίαση μίας εγγραφής του θησαυρού... 284 8.2.4.2 Αλφαβητική παρουσίαση... 288 8.2.4.3 Συστηματική παρουσίαση... 289 8.2.4.4 Παρουσίαση πολύγλωσσων θησαυρών... 292 8.2.5 Διαλειτουργικότητα ανάμεσα σε θησαυρούς και άλλα συστήματα ευρετηρίασης... 295 8.2.6 Η χρήση των θησαυρών στο ψηφιακό περιβάλλον... 299 8.3 Εφαρμογές και παραδείγματα θησαυρών... 301 8.4 Ανακεφαλαίωση... 306 Βιβλιογραφία/Αναφορές... 306 8

Κριτήρια αξιολόγησης... 309 Ερωτήσεις... 309 Απαντήσεις... 309 Ασκήσεις... 310 Λύσεις... 311 9. Σύγχρονα συστήματα οργάνωσης της γνώσης... 315 9.1 Ανακάλυψη της πληροφορίας... 315 9.1.1 Τομείς εφαρμογής... 317 9.1.2 Πρότυπα για ανταλλαγή συστημάτων οργάνωσης γνώσης... 318 9.2 Τυπολογία των παραδοσιακών συστημάτων οργάνωσης της γνώσης... 318 9.3 Σύγχρονα συστήματα οργάνωσης γνώσης... 322 9.3.1 Επιρροή του σύγχρονου ψηφιακού περιβάλλοντος... 322 9.4 Πλούσια πληροφορία και γραφική απεικόνιση... 323 9.4.1 Οντολογίες... 323 9.4.2 Χάρτες εννοιών... 326 9.4.2 Χάρτες θεμάτων... 327 9.5 Σημασιολογικός Ιστός... 327 9.5.1 Συνδεδεμένα δεδομένα... 328 9.6 Περιεχόμενο που δημιουργούν οι χρήστες... 329 9.6.1 Λαοταξινομία... 330 9.6.2 Νέφη ετικετών... 331 9.7 Ανακεφαλαίωση... 331 Βιβλιογραφία/Αναφορές... 332 Κριτήρια αξιολόγησης... 334 Ερωτήσεις... 334 Απαντήσεις και υποδείξεις ερωτήσεων... 334 Ασκήσεις... 335 Λύσεις... 335 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α Ελληνοαγγλικό γλωσσάριο όρων... 337 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β Αγγλοελληνικό γλωσσάριο όρων... 351 Ευρετήριο... 363 9

10

Συντομεύσεις Ακρωνύμια AACR AFNOR ALA ANSI BSI CAB Thesaurus CEN CIDOC/CRM CSV DC DCMES DCMI DIN EAD EDM ESE ETSI FID FRBR FRSAD GIS GUI HEAL-Link HTML ICA IETF IFLA ILL ISAAR (CPF) ISAN ISBD ISBN ISDF ISDIAH ISI ISO ISKO ISMN ISSN ITU KWIC KWOC LC LCSH LOD MARC OCLC OPAC OWL RDA RDF RDFS SGML Anglo-American Cataloging Rules Association Française de Normalisation American Library Association American National Standards Institute British Standards Institute Commonwealth Agricultural Bureau Thesaurus European Committee for Standardization Comité International pour la Documentation/Conceptual Reference Model Comma Separated Values Dublin Core Dublin Core Metadata Element Set Dublin Core Metadata Initiative Deutsches Institut für Normung Encoded Archival Description Europeana Data Model Europeana Semantic Elements European Telecommunications Standards Institute Fédération Internationale de Documentation Functional Requirements for Bibliographic Records Functional Requirements for Subject Authority Data Geographic Information Systems Graphical User Interface Hellenic Academic Libraries Link HyperText Markup Language International Council of Archives Internet Engineering Task Force International Federation of Library Associations Interlibrary Loan / Interlibrary Lending International Standard Archival Authority Records for Corporate Bodies, Persons and Families International Standard Audiovisual Number International Standard Bibliographic Description International Standard Book Number International Standard for Describing Functions International Standard for Describing Institutions with Archival Holdings Institute for Scientific Information International Organization for Standardization International Society for Knowledge Organization International Standard Music Number International Standard Serial Number International Telecommunications Union Keyword-In-Context Keyword-Out of-context Library of Congress Library of Congress Subject Headings Linked Open Data Machine Readable Cataloguing Online Computer Library Center Online Public Access Catalogue Web Ontology Language Resource Description and Access Resource Description Framework Resource Description Framework Schema Standard Generalized Markup Language 11

SKOS SWOT TC ISO TEI TEST Thesaurus TMF UDC UML UNESCO UNIMARC VIAF VRA W3C XFML XML ΓΑΚ ΔΙΠΕΦΔΑ ΔΙΠΚΑΕ (ΝΦΠΟ) ΔΙΠΠΕΛ ΕΑΕ ΕΒΕ ΕΚΕΒΙ ΕΚΤ ΕΛΕΤΟ ΕΛΟΤ ΕΣΥΠ/ΕΛΟΤ ΟΣΔΕΛ ΣΕΑΒ ΣΚΕΑΒ ΤΕ ΕΛΟΤ ΤΕΕ ΤΠΕ Simple Knowledge Organization System Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats Technical Committee ISO Text Encoding Initiative Thesaurus of Engineering and Scientific Terms Terminological Markup Framework Universal Decimal Classification Unified Modelling Language United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Universal Machine Readable Cataloguing Virtual International Authority File Visual Resources Association World Wide Web Consortium exchangeable Faceted Metadata Language extensible Markup Language Γενικά Αρχεία του Κράτους Διεθνές Πρότυπο Περιγραφής Φορέων Διατήρησης Αρχείων Διεθνές Πρότυπο Καθιερωμένων Αρχειακών Εγγραφών για Νομικά Πρόσωπα, Φυσικά Πρόσωπα και Οικογένειες Διεθνές Πρότυπο Περιγραφής Λειτουργιών Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος Εθνικό Κέντρο Βιβλίου Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης Εθνικό Σύστημα Υποδομών Ποιότητας/Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών Συλλογικός Κατάλογος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών Τεχνική Επιτροπή ΕΛΟΤ Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνιών 12

Πρόλογος Η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη των τελευταίων δεκαετιών συνδέθηκε άρρηκτα με τη ραγδαία ανάπτυξη της πληροφόρησης. Επιστήμονες και τεχνικοί προσπαθούν να αποκτήσουν, με όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικό τρόπο, όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες, σε μορφή κατάλληλη για χρήση. Το βιβλίο παρέχει μια σφαιρική παρουσίαση των ζητημάτων που αφορούν το πεδίο της επιστήμης των πληροφοριών, λαμβάνοντας υπόψη τις βασικές αρχές βιβλιοθηκονομίας και τεκμηρίωσης, τις διαδρομές στο πέρασμα των χρόνων και τις σύγχρονες εξελίξεις με την επίδραση των τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνιών. Μελετώνται τόσο οι καθιερωμένες πρακτικές και τα πρότυπα, όπως για παράδειγμα οι Αγγλοαμερικανικοί Κανόνες Καταλογογράφησης, όσο και διεργασίες που εφαρμόζονται αποκλειστικά στο ψηφιακό περιβάλλον, π.χ. τεχνολογίες μεταδεδομένων Dublin Core, ενώ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα καθιερωμένα και στα σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τη θεματική ανάλυση και την οργάνωση των πληροφοριών και της γνώσης. Επιπρόσθετα έγινε προσπάθεια απόδοσης πολλών Αγγλικών όρων στα Ελληνικά, κάτι που θεωρούσαμε ως αναγκαίο και που πιστεύουμε ότι θα συμβάλει στην περαιτέρω εξέλιξη της επιστήμης. Βασικός σκοπός του βιβλίου είναι να βοηθήσει τον αναγνώστη να κατανοήσει τις τεχνικές και τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται για την αποτελεσματική οργάνωση των πληροφοριών στις βιβλιοθήκες και στα λοιπά κέντρα πληροφόρησης. Θεωρούμε ότι το βιβλίο είναι κατάλληλο για μαθήματα τριτοβάθμιων ι- δρύματων που σχετίζονται με την οργάνωση και διαχείριση των πληροφοριών, την καταλογογράφηση, τη θεματική ανάλυση και τις τεχνολογίες μεταδεδομένων. Προσδοκούμε ότι θα αποτελέσει έναν πολύτιμο σύμμαχο στην πολύπλευρη κατανόηση αρκετών εκ των θεμάτων της Βιβλιοθηκονομίας και της επιστήμης των πληροφοριών. 13

14

Εισαγωγή Στο κεφάλαιο 1 του βιβλίου γίνεται εισαγωγή στο πεδίο βιβλιοθηκονομία-επιστήμη της πληροφορίας με βιβλιογραφική επισκόπηση και ορισμούς των εννοιών που το αντιπροσωπεύουν, όπως γνώση, πληροφορία, δεδομένα, βιβλιοθηκονομία, τεκμηρίωση, επιστήμη των πληροφοριών, καθώς και σύντομη ιστορική αναδρομή στην εξέλιξή του. Ακολουθούν οι ενότητες για την Τυποποίηση και την Ορολογία, ως εισαγωγή στα δύο θεματικά πεδία που, ενώ δεν ανήκουν αποκλειστικά στο πεδίο της επιστήμης της πληροφορίας, ωστόσο έχουν στενή σχέση και παρέχουν εφόδια απαραίτητα για την επιτέλεση του έργου της πληροφόρησης. Στη συνέχεια, αναπτύσσονται συνοπτικά τα ζητήματα της πολιτικής πληροφόρησης και βιβλιοθηκών, ενώ ακολουθεί εισαγωγή στα ζητήματα διοίκησης και οργάνωσης βιβλιοθηκών και υπηρεσιών πληροφόρησης. Οι διεθνείς και ελληνικοί φορείς, καθώς και η συνοπτική παρουσίαση της κατάστασης στην Ελλάδα ολοκληρώνουν τα περιεχόμενα του κεφαλαίου. Ακολουθεί βιβλιογραφία με τις παραπομπές από το κείμενο, όπως και με συμπληρωματικές βιβλιογραφικές αναφορές. Στο κεφάλαιο 2 γίνεται ανάλυση του τρόπου περιγραφής των τεκμηρίων. Ορίζονται οι έννοιες της βιβλιογραφικής αναγραφής και του καταλόγου και παρατίθενται οι σκοποί των καταλόγων, όπως έχουν αρχικά εκφραστεί από τον Charles Ammi Cutter. Έπειτα, ορίζουμε τις περιοχές περιγραφής των τεκμηρίων σύμφωνα με το ISBD και εστιάζουμε στην περιγραφική καταλογογράφηση βιβλίων με τη χρήση των Αγγλοαμερικανικών Κανόνων Καταλογογράφησης (AACR2). Στις επόμενες ενότητες του κεφαλαίου περιγράφουμε το εννοιολογικό μοντέλο FRBR για τις βιβλιογραφικές εγγραφές και το νέο πρότυπο καταλογογράφησης RDA. Στο κεφάλαιο 3 γίνεται αναφορά στον ρόλο και την εξαγωγή των μεταδεδομένων, καθώς και συσχέτιση με την καταλογογράφηση ως λειτουργία περιγραφής των τεκμηρίων από τους επιστήμονες της πληροφόρησης. Ακολουθεί συσχέτιση με τη χρήση των μεταδεδομένων σε άλλες εφαρμογές, την αναγκαιότητα χρήσης σχημάτων μεταδεδομένων και τις προκλήσεις εφαρμογής τους. Γίνεται, επίσης, αναφορά στο συντακτικό των μεταδεδομένων και στα κυριότερα σχήματα τα οποία χρησιμοποιούνται σήμερα MARC, VRA core, EAD, TEI. Κύρια περιεχόμενα αποτελούν: ο ρόλος και η εμφάνιση των μεταδεδομένων, περιεχόμενο μεταδεδομένων, προέλευση παραγωγή αποθήκευση μεταδεδομένων, συντακτικό μεταδεδομένων, καθιερωμένα σχήματα μεταδεδομένων, αντιστοίχιση σχημάτων μεταδεδομένων και διαλειτουργικότητα, κανόνες και ομοιογένεια στα μεταδεδομένα, εφαρμογές και βιβλιογραφία Το κεφάλαιο 4 αφιερώνεται στην ανάγκη απλοποίησης και συγχρόνως διαλειτουργικότητας των σχημάτων μεταδεδομένων, στην επεξήγηση του σχήματος Dublin Core και σε παραδείγματα σύνταξης, καθώς και στο πώς αυτό χρησιμοποιείται για την επίτευξη διαλειτουργικότητας μεταξύ πηγών. Ακολουθεί η επεξήγηση του τρόπου λειτουργίας του εξειδικευτικού Dublin Core, αλλά και του πώς αυτό εξυπηρετεί τη διαλειτουργικότητα, διατηρώντας τη λεπτομέρεια, την ανάγκη και τη δημιουργία των προφίλ εφαρμογής. Το κεφάλαιο καταλήγει με την παρομοίωση της περιγραφής μεταδεδομένων με τις φυσικές γλώσσες. Στο κεφάλαιο 5 γίνεται θεωρητική παρουσίαση του πεδίου της θεματικής επεξεργασίας των τεκμηρίων σε σύνδεση με τους τομείς οργάνωση της γνώσης, εννοιολογική ανάλυση, τεκμηρίωση, πρόσβαση στις πληροφορίες, αναζήτηση και ανάκτηση πληροφοριών. Αναφέρονται θεωρητικές προσεγγίσεις και εξετάζονται τα ζητήματα που αφορούν τη θεματική ανάλυση και ευρετηρίαση στην πράξη, ενώ περιέχονται, επίσης, στοιχεία για την κατασκευή ευρετηρίων και άλλων μορφών που χρησιμοποιούνται στις βιβλιοθήκες. Δεδομένου δε, ότι το αντικείμενο του κεφαλαίου είναι πολύ ευρύ και δεν μπορεί να καλυφθεί εκτενώς στην παρούσα έκδοση, στο τέλος δίνεται εκτενής βιβλιογραφία που μπορεί να μην αναφέρεται πάντα στο κείμενο, προκειμένου να δοθεί στους φοιτητές η ευκαιρία να προχωρήσουν σε παραπέρα μελέτη αν το επιθυμούν. Το κεφάλαιο 6 αφορά τη διαδικασία της ταξινόμησης. Γίνεται ανάλυση της διαδικασίας ταξινόμησης και ορίζονται οι έννοιες του ταξινομικού αριθμού και του ταξιθετικού αριθμού. Ακολούθως, παρουσιάζουμε τους τύπους των ταξινομικών συστημάτων και κάποια συστήματα ταξινόμησης. Η έμφαση δίνεται στο Σύστημα Δεκαδικής Ταξινόμησης Dewey και το Σύστημα Ταξινόμησης της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου. Μελετώνται σύντομα και τα συστήματα Colon Classification, Universal Decimal Classification και Bliss Bibliographic Classification. Στο τέλος, γίνεται αναφορά στα χαρακτηριστικά που επηρεάζουν την επιλογή ενός ταξινομικού συστήματος. Στο κεφάλαιο 7 μελετάμε το ρόλο των θεματικών επικεφαλίδων στην ανάκτηση τεκμηρίων. Γίνεται αναλυτική παρουσίαση των θεματικών επικεφαλίδων του Κογκρέσου, μέσα από παραδείγματα και επισκόπηση άλλων συστημάτων θεματικής ταξινόμησης. Στο τέλος του κεφαλαίου αναφέρονται τα βήματα για την επιλογή των κατάλληλων θεματικών επικεφαλίδων για κάποιο βιβλίο. 15

Στο κεφάλαιο 8 καλύπτονται ζητήματα σχετικά με τα συστήματα υστεροσυνδυασμένης ευρετηρίασης και συγκεκριμένα με τους θησαυρούς. Αρχικά, γίνεται ιστορική επισκόπηση στα θέματα γύρω από την ανάπτυξη των θησαυρών και παρουσίαση των προτύπων που ασχολούνται με την κατασκευή και τη χρήση τους. Ακολουθούν η περιγραφή της κατασκευής τους και γενικά τα ζητήματα διαχείρισής τους με βάση τα σχετικά πρότυπα και τις διεθνείς πρακτικές. Οι πηγές, οι οποίες χρησιμοποιούνται, είναι κυρίως το Διεθνές Πρότυπο ISO 25964 και βασικά εγχειρίδια από τη διεθνή βιβλιογραφία, ενώ για ειδικά ζητήματα γίνονται παραπομπές σε συγκεκριμένες βιβλιογραφικές αναφορές. Στο τέλος, δίνονται παραδείγματα θησαυρών από τη διεθνή και την ελληνική εμπειρία και παρατίθεται η σχετική βιβλιογραφία. Τέλος, στο κεφάλαιο 9 περιέχονται εισαγωγικά ζητήματα για τους τρόπους οργάνωσης και αναζήτησης της γνώσης με αναφορά σε έννοιες, όπως ανακάλυψη πληροφορίας (information discovery), εξόρυξη δεδομένων (data mining). Γίνεται μια επισκόπηση των παραδοσιακών συστημάτων οργάνωσης της γνώσης (από τον κατάλογο επιλογών μέχρι τα σημασιολογικά δίκτυα), όπου φαίνεται η εξέλιξη και οι διαφορές τους και ακολούθως περιγράφονται οι σύγχρονες συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί. Ακολουθούν, πιο αναλυτικά, τα πιο σύγχρονα συστήματα, που αφορούν κυρίως τις οντολογίες, τη χρήση των τεχνολογιών των συνδεδεμένων δεδομένων (linked data) και τις λαοταξινομίες (folksonomies). 16

1. Εισαγωγή στη Βιβλιοθηκονομία και την Επιστήμη της Πληροφορίας Σύνοψη Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται εισαγωγή στο πεδίο βιβλιοθηκονομία-επιστήμη της πληροφορίας με βιβλιογραφική επισκόπηση και ορισμούς των εννοιών που το αντιπροσωπεύουν, όπως γνώση, πληροφορία, δεδομένα, βιβλιοθηκονομία, τεκμηρίωση, επιστήμη της πληροφορίας, καθώς και σύντομη ιστορική αναδρομή στην εξέλιξή του. Ακολουθούν οι ενότητες για την Τυποποίηση και την Ορολογία, ως εισαγωγή στα δύο θεματικά πεδία που, ενώ δεν ανήκουν στο πεδίο της επιστήμης της πληροφορίας, ωστόσο έχουν στενή σχέση και παρέχουν εφόδια απαραίτητα για την επιτέλεση του έργου της πληροφόρησης. Στη συνέχεια, αναπτύσσονται συνοπτικά τα ζητήματα της πολιτικής πληροφόρησης και βιβλιοθηκών, ενώ ακολουθεί εισαγωγή στα ζητήματα διοίκησης και οργάνωσης βιβλιοθηκών και υπηρεσιών πληροφόρησης. Οι διεθνείς και ελληνικοί φορείς, καθώς και η συνοπτική παρουσίαση της κατάστασης στην Ελλάδα ολοκληρώνουν τα περιεχόμενα του κεφαλαίου. Ακολουθεί βιβλιογραφία με τις παραπομπές από το κείμενο, όπως και με συμπληρωματικές βιβλιογραφικές αναφορές. Προαπαιτούμενη γνώση Το κεφάλαιο είναι εισαγωγικό και δεν χρειάζονται προαπαιτούμενες γνώσεις. 1.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή Η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη των τελευταίων 150 ετών συνδέθηκε άρρηκτα με τη ραγδαία ανάπτυξη της πληροφόρησης. Σύμφωνα με μία σύντομη αποτύπωση της κατάστασης στον χώρο της πληροφόρησης στις αρχές της δεκαετίας του 90: «Ο αυξανόμενος ρυθμός των επιστημονικών και άλλων δημοσιευμάτων είναι το πιο αξιοπαρατήρητο χαρακτηριστικό φαινόμενο, που συχνά περιγράφεται σαν πληροφοριακή έκρηξη. Επιστήμονες και τεχνικοί προσπαθούν να αποκτήσουν, με τη μικρότερη δυνατή προσπάθεια, όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες, σε μορφή κατάλληλη για χρήση. Πολλές χώρες έχουν δημιουργήσει διακλαδωμένα δίκτυα πληροφοριακών κέντρων, που έχουν για σκοπό, να προμηθεύουν συνεχώς στους ειδικούς επιστήμονες τις αναγκαίες πληροφορίες» (Σκανδάλη 1990). Παρακάτω, παρατίθεται μια συνοπτική παρουσίαση της εξέλιξης των βιβλιοθηκών από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας. Πολύ περισσότερα στοιχεία μπορούν να ληφθούν από τις βιβλιογραφικές αναφορές στις οποίες παραπέμπει το κείμενο. 1.1.1 Οι πρώτες βιβλιοθήκες Ως βιβλιοθήκες στην αρχαιότητα νοούνται οι συλλογές βιβλίων που διατηρούνται κυρίως από ιδιώτες. Τέτοιοι συλλέκτες ήταν ενδεικτικά, ο Πεισίστρατος, ο Πλάτων, ο Ευθύδημος (μαθητής του Σωκράτη), ο Ευκλείδης, ο Ευριπίδης. Η πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη της αρχαιότητας δημιουργήθηκε στην Αθήνα από τον τύραννο Πεισίστρατο. Η συλλογή αρπάχτηκε από τους Πέρσες όταν, με αρχηγό τον Ξέρξη, κατέλαβαν την Αθήνα το 480 π.χ., όμως επεστράφη αργότερα από τον βασιλιά Σέλευκο. Ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται η συλλογή του Αριστοτέλη. Μετά τον θάνατό του, δόθηκε στο μαθητή του Θεόφραστο, που την κληροδότησε με τη σειρά του στον Νηλέα, ο οποίος και τη μετέφερε στην Τρωάδα της Μικράς Ασίας, όταν αποσύρθηκε στην πόλη αυτή και αργότερα στον Απελλίκωνα. Πολύ γνωστή ήταν και η Βιβλιοθήκη της Περγάμου, την οποία είχαν δημιουργήσει οι βασιλείς της. Βιβλιοθήκες, επίσης, δημιούργησαν οι συνεχιστές του Αριστοτέλη στο Λύκειο και ο Επίκουρος στον Κήπο του. Σημειώνεται ότι οι παραπάνω βιβλιοθήκες αποτελούσαν ιδιωτικές συλλογές βιβλίων που χρησιμοποιούνταν από τα άτομα ιδιοκτήτες τους ή από τα μέλη των αντίστοιχων σχολών. Όμως, ακόμη προγενέστερα, την τρίτη χιλιετία π.χ., οι Σουμέριοι αποτύπωσαν τον πολιτισμό τους σε πινακίδες από άργιλο, δημιουργώντας την πρώτη μορφή βιβλιοθήκης (Στάικος 1997). Αντίστοιχες βιβλιοθήκες είχαν αργότερα οι Χετταίοι, οι Ασσύριοι και οι Αιγύπτιοι, ενώ και στην Ελλάδα κατά τη μινωική και τη μυκηναϊκή περίοδο βρέθηκαν πινακίδες και επιγραφές που μαρτυρούν τη χρήση της γραφής για την καταγραφή και την επικοινωνία. Οι Πτολεμαίοι ίδρυσαν τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας γύρω στο 300 π.χ. Ήταν ένας κοινωνικός χώρος, όπου πήγαιναν οι άνθρωποι για να μελετήσουν βιβλία, να συναντηθούν, να δημιουργήσουν, αλλά και 17

να επηρεάσουν. Όπως γράφει ο Κάνφορα (Canfora 1989), οι βιβλιοθήκες σε όλες τις ελληνιστικές πρωτεύουσες χρησιμοποιήθηκαν από τους Έλληνες ως όργανα γοήτρου και κυριαρχίας των υπόδουλων λαών. Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες έδωσαν σημασία στη δημιουργία βιβλιοθηκών, οι οποίες μάλιστα περιελάμβαναν τόσο τη λατινική, όσο και την ελληνική γραμματεία. Ο Στάικος (1997) τις ονομάζει διπλοβιβλιοθήκες. Είναι γνωστή η βιβλιοθήκη του Τραϊανού, ενώ ο Ιούλιος Καίσαρας οραματίστηκε την πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη, που τελικά ολοκληρώθηκε το 39 π.χ. Κατά τη Βυζαντινή εποχή, υπήρχαν συχνά διωγμοί των βιβλίων, στο πλαίσιο της προσπάθειας της Εκκλησίας να επιβάλει τον χριστιανισμό και να αποπέμψει την ειδωλολατρία, που εκδηλωνόταν κατά τη γνώμη τους - και μέσα από τα αρχαία κείμενα. Μεγάλος διώκτης των κλασικών κειμένων ήταν ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός. Εντούτοις, στην εποχή του δημιουργήθηκε η μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά με σπουδαία βιβλιοθήκη. Αξίζει να αναφερθεί η λαμπρή προσωπικότητα του Πατριάρχη Φωτίου με το έργο του Βιβλιοθήκη (Φώτιος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως 2000), καθώς και ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ, ο οποίος δημιούργησε βιβλιοθήκη στο παλάτι, με στόχο να συγκεντρωθούν εκεί όλα τα βιβλία που τον ενδιέφεραν. Οι μοναστηριακές βιβλιοθήκες αποτέλεσαν, επίσης, σημαντικές πηγές φύλαξης, αναζήτησης και διακίνησης των βιβλίων. Στην εποχή της Αναγέννησης δημιουργήθηκε πλήθος νέων βιβλιοθηκών, με κύρια ουμανιστικό προσανατολισμό, οι οποίες, όχι μόνο δεν ήταν κλειστές, αλλά -κατά κάποιο τρόπο- αποτελούσαν δανειστικές βιβλιοθήκες. Αξίζει εδώ να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στον Γάλλο βιβλιοθηκάριο και διανοούμενο του 17 ου αιώνα Gabriel Naudé, ο οποίος μάλιστα ήταν υπέρμαχος των ανοιχτών στο κοινό βιβλιοθηκών. Το 1627 κυκλοφόρησε το βιβλίο του με τίτλο «Advis pour dresser une bibliothèque» (Συμβουλές για την ίδρυση μιας βιβλιοθήκης), στο οποίο, αφού απαντά στο ερώτημα «Γιατί να ιδρύσεις μια βιβλιοθήκη;», συνεχίζει με συμβουλές που αφορούν στον σχεδιασμό των εργασιών, την επιλογή, την πρόσκτηση, την ταξινόμηση αλλά και την οργάνωση των βιβλίων σε μια βιβλιοθήκη (Naudé, 1627). -Γιατί να ιδρύσεις μια βιβλιοθήκη; -Δεν υπάρχει μεγαλύτερη τιμή από το να φτιάξεις μια μεγάλη βιβλιοθήκη και να τη μοιραστείς με το κοινό. (Naudé 1627) Αντίστοιχα, στην Ελλάδα μετά την Άλωση, μεγάλο μέρος από τις συλλογές των βιβλιοθηκών καταστράφηκαν από τους Τούρκους, ενώ ένα μέρος μεταφέρθηκε από τους λόγιους που έφυγαν στη Δύση. Έτσι, σήμερα βρίσκονται χιλιάδες χειρόγραφα σε διάφορες βιβλιοθήκες της Ευρώπης, όπως στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, στη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ρωσίας, στη Βοδληιανή (Bodleian) της Οξφόρδης και αλλού. Στην Κωνσταντινούπολη διατηρήθηκαν βιβλιοθήκες, όπως της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, της Μεγάλης του Γένους Σχολής, του Παναγίου Τάφου στο Φανάρι και του Φιλολογικού Συλλόγου. Σπουδαίες βιβλιοθήκες δημιουργήθηκαν, επίσης, στις Κυδωνίες της Μ. Ασίας, αλλά και σε διάφορα μέρη της Ελλάδας όπου υπήρχαν σχολές, όπως στη Χίο, στην Κοζάνη, στις Μηλιές, στη Ζαγορά Πηλίου, στη Δημητσάνα και αλλού (Σεμερτζάκη, 2006). Το 1829 ιδρύθηκε Δημόσια Βιβλιοθήκη στην Αίγινα από τον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Η ε- πιστασία ανατέθηκε στον Ανδρέα Μουστοξύδη, ο οποίος ήδη το 1830 τη χαρακτήρισε ως Εθνική Βιβλιοθήκη. Με Διάταγμα που εκδόθηκε στις 15 Μαΐου 1832 αποτέλεσε τυπικά την Εθνική Βιβλιοθήκη, αρχικά με την επωνυμία "Δημοσία Βιβλιοθήκη" και με Διευθυντή το Γεώργιο Γεννάδιο. Το 1834 μεταφέρθηκε στην Αθήνα, την πρωτεύουσα πλέον του ελληνικού κράτους, και στεγάστηκε σε διάφορους χώρους. Το 1842 ενοποιήθηκε με τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου, με την οποία συγχωνεύτηκε και διοικητικά το 1866, δημιουργώντας την "Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος". Από το 1903 λειτουργεί στο σημερινό κτίριο επί της οδού Πανεπιστημίου, το οποίο σχεδιάστηκε από το Θεόφιλο Χάνσεν και οικοδομήθηκε υπό την επίβλεψη του Ερνέστου Τσίλλερ, ενώ χρηματοδοτήθηκε από τους αδελφούς Παναγή, Μαρίνο και Ανδρέα Βαλλιάνο. Το 1829, επίσης, ιδρύθηκε το «Αρχειοφυλακείον της Επικρατείας», με σκοπό τη συγκέντρωση των δημοσίων αρχείων από τις υπηρεσίες που ασκούσαν νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική λειτουργία, από το οποίο προέκυψε το 1914 η ίδρυση των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Επιστρέφοντας στη διεθνή κατάσταση, θα αναφερθούμε στο βιβλίο του Robert Thayer Jordan με τίτλο «Tomorrow's Library: Direct Access and Delivery», στο οποίο δίνονται σημαντικές πληροφορίες για την ανάπτυξη και εξέλιξη των υπηρεσιών στις βιβλιοθήκες, με έμφαση στις εναλλακτικές, και πιο συγκεκριμένα στις απομακρυσμένες υπηρεσίες παράδοσης στο σπίτι (Jordan, 1970). Ο συγγραφέας μάλιστα, για να τονίσει 18

τη χρησιμότητα των απομακρυσμένων υπηρεσιών έναντι της επίσκεψης στη βιβλιοθήκη, με μαθηματικούς υπολογισμούς έδωσε το οικονομικό όφελος για τον χρήστη, αν παραλάβει στο γραφείο του το βιβλίο, αντί να ταξιδέψει μέχρι τη βιβλιοθήκη (Jordan, 1970). Ο Jordan αναφέρει ότι η Βρετανική Βιβλιοθήκη, η πρώτη δανειστική βιβλιοθήκη στην Αγγλία, δημιουργήθηκε το 1740. Λίγο αργότερα στην Αμερική, το 1765 δημιουργήθηκε στη Βοστόνη μια δανειστική βιβλιοθήκη με 650 τίτλους και απεριόριστα δικαιώματα δανεισμού. Σημειώνεται ότι οι δανειστικές βιβλιοθήκες (circulating libraries) ιδρύονταν αρχικά από βιβλιοπώλες και εκδότες και σε πολλές περιπτώσεις ήταν συνδρομητικές. Οι συνδρομητικές βιβλιοθήκες (subscription libraries) γενικά, δανειστικές ή όχι, δημιουργήθηκαν για να χρησιμοποιούνται μόνο από τα μέλη τους έναντι (υψηλής συνήθως) συνδρομής Τέτοιες ήταν, για παράδειγμα, η New York Society Library και η Mercantile Library που ιδρύθηκαν το 1754 και το 1820 αντίστοιχα στη Νέα Υόρκη. Τον 19 ο αιώνα, κάποιες βιβλιοθήκες άρχισαν να παρέχουν και υπηρεσίες απομακρυσμένης παράδοσης. Οι βιβλιοθήκες αυτές έκαναν παράδοση των βιβλίων στο σπίτι, έναντι συνδρομής με ειδικούς αποστολείς, με παιδιά (σε κάρα) και αργότερα με αυτοκίνητα. Είναι αξιοσημείωτο, όπως αναφέρει ο Jordan (1970), ότι οι παραδόσεις βιβλίων στο σπίτι είχαν αρχίσει πριν ακόμη ξεκινήσει η υπηρεσία αποστολής δεμάτων με το ταχυδρομείο. Στη συνέχεια, οι βιβλιοθήκες δημιουργούσαν και έστελναν καταλόγους στους χρήστες, ώστε να μην χρειάζονται συλλογικούς καταλόγους για να βρίσκουν πού βρίσκεται το βιβλίο που τους ενδιαφέρει. Έτσι, άρχισε να γίνεται λόγος για υπηρεσία απευθείας πρόσβασης και παράδοσης (direct access and delivery). Στη δεκαετία του 1930 ξεκίνησαν και οι υπηρεσίες επιλεκτικής διάχυσης των πληροφοριών (SDI Selective dissemination of information). Η παράδοση στο σπίτι άρχισε στην Ολλανδία από το 1918, ενώ, το 1926, οι 37 από τις 44 ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες των ΗΠΑ παρείχαν αντίστοιχες υπηρεσίες. Η αποστολή βιβλίων με το ταχυδρομείο ήταν πρόσθετη υπηρεσία για τους Ρώσους αναγνώστες το 1937, οι οποίοι μπορούσαν να τηλεφωνούν ή να αποστέλλουν με το ταχυδρομείο το αίτημα τους στη βιβλιοθήκη, επιβαρυνόμενοι με το κόστος αποστολής. Μάλιστα, χρησιμοποιήθηκαν οι όροι post librarian και post subscriber (Jordan, 1970). Οι υπηρεσίες παράδοσης στο σπίτι μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομοι των υπηρεσιών διάθεσης τεκμηρίων (document delivery), που αναπτύχθηκαν, τόσο από τη Βρετανική Βιβλιοθήκη που έπαιξε πρωτοπόρο ρόλο, όσο και από άλλες βιβλιοθήκες και υπηρεσίες πληροφόρησης στην Ευρώπη και στην Αμερική. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι και στην Ελλάδα υπάρχει εμπειρία δεκαετιών από βιβλιοθήκες, όπως του ΤΕΕ, του Δημόκριτου, του Βρετανικού Συμβουλίου, του ΕΚΤ κ.ά. 1.1.2 Η τεχνολογική και πληροφοριακή έκρηξη Οι θεωρητικοί κάνουν λόγο για τη μετάβαση από τη βιομηχανική κοινωνία στην κοινωνία της πληροφορίας - η πληροφορία καθίσταται ένα σημαντικό οικονομικό αγαθό, συχνά θεωρείται το κυριότερο, το οποίο εκτοπίζει σε σημασία και προτεραιότητες τις άλλες παραγωγικές δυνάμεις. Σύμφωνα με τον ιστορικό της επιστήμης Derek de Solla Price (1961), η εξέλιξη των επιστημών μετά το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα, οδήγησε σε εκθετική ανάπτυξη της επιστημονικής βιβλιογραφίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μελέτη της δομής και της αλληλεπίδρασης των επιστημονικών δημοσιευμάτων και της επικοινωνίας των επιστημόνων μέσα από τις λειτουργίες της πληροφόρησης (Price, 1963). Η ανάπτυξη της πληροφορικής μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, και η ανάπτυξη των δικτύων στη συνέχεια, είχε καθοριστική συμβολή στην εξέλιξη των βιβλιοθηκών. Καθοριστικές για τη συμβολή τους στην επίδραση και την αξιοποίηση της τεχνολογίας των υπολογιστών στις βιβλιοθήκες, και γενικά στον τομέα της πληροφόρησης, ήταν οι παρεμβάσεις του Vannevar Bush το 1945, και του J. Licklider το 1965. Στο προφητικό άρθρο που έγραψε το 1945 ο Vannevar Bush, υποστήριξε ότι η τεχνολογία μπορεί να παρέχει τη δυνατότητα αποθήκευσης, ανάκτησης και διαχείρισης των πληροφοριών. Στο άρθρο αυτό, ο συγγραφέας αναφέρεται στη συσκευή Memex, που βασίζεται στην τεχνολογία του μικροφίλμ, και χωρίς να το ξέρει, εισήγαγε έτσι την ιδέα των υπερκειμένων (Bush, 1945). Το 1965 ο Licklider δημοσίευσε τα πορίσματα μελέτης του, στην οποία διερευνούσε τις έννοιες και τα προβλήματα των βιβλιοθηκών του μέλλοντος, δηλαδή των βιβλιοθηκών που ήταν πλήρως αυτοματοποιημένες και στις οποίες δεν είχε τόση σημασία ο φυσικός χώρος, το κτίριο, αλλά η πρόσβαση (Licklider, 1965). Από τη δεκαετία του 70 και στα επόμενα χρόνια, σημειώθηκε εκρηκτική ώθηση στην ανάπτυξη βάσεων δεδομένων, στους τρόπους και τις τεχνικές αναζήτησης, στα δίκτυα βιβλιοθηκών, στη χρήση των CD- ROM. Η εκτεταμένη χρήση των υπολογιστών και των δικτύων οδήγησαν στη μετάβαση από την εποχή της κατοχής (ownership), στην εποχή της πρόσβασης (access) (Weise, 1993). Αναπτύχθηκαν και εγκαταστάθηκαν 19

μεγάλα ολοκληρωμένα συστήματα βιβλιοθηκών με λειτουργίες από απλή αναζήτηση στον κατάλογο, μέχρι παραγγελία και δανεισμό υλικού. Η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στις ΗΠΑ (Library of Congress), το δίκτυο βιβλιοθηκών OCLC και η Βρετανική Βιβλιοθήκη (British Library) έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των βιβλιοθηκών. Δημιουργήθηκαν διατάξεις δεδομένων (μορφότυπα) για την περιγραφή και επικοινωνία ανάμεσα στις βιβλιοθήκες (CCF, διάφορα MARC, Dublin Core, κ.ά.) (Μπώκος, 2002). Παρατηρούνται τρία στάδια στην αυτοματοποίηση βιβλιοθηκών, σύμφωνα με τον Lorcan Dempsey (1993). Τα στάδια αυτά αναπτύχθηκαν σταδιακά, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις εξακολουθούν να συνυπάρχουν. Στην αρχή, δημιουργήθηκαν τα κεντρικά βιβλιογραφικά συστήματα και οι μεγάλοι διαθέτες (hosts) για την απευθείας (επιγραμμική - online) πρόσβαση σε βάσεις δεδομένων και συλλογικούς καταλόγους βιβλιοθηκών, ενώ είδαν, επίσης, το φως τα μεγάλα συστήματα συνεργατικής καταλογογράφησης και διαδανεισμού. Ως διαδανεισμός (βιβλιοθηκών) έχει αποδοθεί ο αγγλικός όρος interlibrary loan (ή και interlibrary lending) που σημαίνει δανεισμός ανάμεσα σε βιβλιοθήκες. Αν και είχαν εκφραστεί παλιότερα επιφυλάξεις για την ορθότητα του όρου, έχει καθιερωθεί στη μορφή αυτή. Εξάλλου, το πρώτο συνθετικό του αγγλικού όρου inter- σημαίνει «ανάμεσα» με την έννοια της αμοιβαιότητας και το πρόθεμα «δια-» σημαίνει «κίνηση από τη μια μεριά ως την άλλη» (Λεξικό της κοινής νεοελληνικής - Τριανταφυλλίδη). Σημειώνεται, δε, ότι χρησιμοποιούνται, επίσης, οι όροι interloan, αντί του interlibrary loan και interlending, αντί του interlibrary lending. Στην Ελλάδα τότε υπήρχαν τα λεγόμενα "κουτά τερματικά" (dumb terminals άλλως βουβά ή μη νοήμονα τερματικά) της Univac και άλλων μεγάλων εταιρειών που χρησιμοποιούνταν από τις βιβλιοθήκες και τα κέντρα πληροφόρησης και τεκμηρίωσης στις αρχές της δεκαετίας του '80 για πρόσβαση μέσω Euronet στις βάσεις δεδομένων της ESA ή της DIALOG. Ο κύριος φορέας που δραστηριοποιήθηκε στον τομέα αυτό ήταν το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ), το οποίο ιδρύθηκε το 1980 με χρηματοδότηση του "Προγράμματος Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών". Αλλά και άλλοι ελληνικοί φορείς είχαν σχετική δραστηριότητα, όπως το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ), μέσω της Βιβλιοθήκης του (την οποία μάλιστα ενέταξε στη «Μονάδα Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης»), που κάλυπτε την τεχνική πληροφόρηση και εξυπηρετούσε κυρίως μηχανικούς. Δεν είχαν ακόμη αναπτυχθεί οι υπηρεσίες επιγραμμικής (online) διάθεσης τεκμηρίων (document delivery services), οπότε οι υπηρεσίες αυτές παρέχονταν με φυσικό τρόπο (απλό ταχυδρομείο ή επί τόπου επίσκεψη). Στο επόμενο στάδιο, σύμφωνα με τον Dempsey (1993), αναπτύχθηκαν τα ολοκληρωμένα συστήματα βιβλιοθηκών και οι ειδικές υπηρεσίες πληροφόρησης, όπως είναι ο διαδανεισμός (ILL), τα δίκτυα CD-ROM κ.ά. Δόθηκε, επίσης, έμφαση στη δυνατότητα του τελικού χρήστη να έχει διαφανή πρόσβαση σε ολοκληρωμένες υπηρεσίες πληροφόρησης. Στην Ελλάδα, άρχισαν να χρησιμοποιούνταν οι προσωπικοί υπολογιστές ευρύτατα, ενώ για την επικοινωνία με τους ξένους διαθέτες, αλλά και με το ΕΚΤ (που ήταν ο βασικός και ί- σως ο μοναδικός διαθέτης στην αρχή), χρησιμοποιούνταν προγράμματα επικοινωνίας (emulation), όπως Procomm ή Telix. Στο στάδιο αυτό, υπήρχε η σύνδεση του χρήστη με διάφορα χωριστά συστήματα (connection) με βάση διαφορετικά πρωτόκολλα επικοινωνίας, όπως X.25, TCP/IP και άλλα για τοπικά δίκτυα, δεν υπήρχε όμως η συνδεσιμότητα (connectedness), ο συνδυασμός, δηλαδή της ταυτόχρονης επικοινωνίας με τα διαφορετικά συστήματα. Έτσι, ο τελικός χρήστης είχε πρόσβαση χωριστά στον κατάλογο της βιβλιοθήκης, στους καταλόγους άλλων βιβλιοθηκών, στις επιγραμμικές βάσεις δεδομένων (online), στις βάσεις δεδομένων σε CD-ROM κ.λπ. Στην επικοινωνία ανάμεσα στις βιβλιοθήκες συνετέλεσε η ανάπτυξη των μορφοτύπων MARC, που επιτρέπουν την κοινή συνεννόηση στην καταλογογράφηση και την ανταλλαγή βιβλιογραφικών δεδομένων, ανεξάρτητα των ειδικών συνθηκών που υπάρχουν σε κάθε βιβλιοθήκη. Στο τρίτο στάδιο, στο πλαίσιο των προσπαθειών για αντιμετώπιση των προβλημάτων με τα διαφορετικά συστήματα που δεν επικοινωνούσαν μεταξύ τους ποτέ, τόσο στο επίπεδο της τεχνολογικής επικοινωνίας, όσο και στο επίπεδο της βιβλιοθηκονομικής συνεργασίας και ανταλλαγής, αναπτύχθηκαν κατάλληλα πρότυπα, σε συνδυασμό με την εξάπλωση του Διαδικτύου και του πρωτοκόλλου TCP/IP. Επίσης, αναπτύχθηκε το πρότυπο ANSI Z39.50 που επιτρέπει την πρόσβαση, αναζήτηση και ανάκτηση από διαφορετικά συστήματα πληροφόρησης με το ίδιο περιβάλλον διεπαφής (interface). Το πρότυπο αυτό υιοθετήθηκε από τον διεθνή οργανισμό τυποποίησης ISO και ενσωματώθηκε στο αντίστοιχο πρότυπο SR (Search and Retrieve). Αντίστοιχα, αναπτύχθηκε το πρότυπο διαδανεισμού ILL (Interlibrary Loan), με βραδύτερους όμως ρυθμούς ανάπτυξης και υλοποίησης, λόγω μεγαλύτερων δυσκολιών στην εφαρμογή κοινής πολιτικής διαχείρισης του υλικού διαφορετικών βιβλιοθηκών. 20

Οι Ross και Marmion (2000) πρόσθεσαν ένα στάδιο στην αρχή, όταν χρησιμοποιούνταν μόνο οι γραφομηχανές, ενώ έδωσαν συγκεκριμένα παραδείγματα σε ό,τι αφορά την ύπαρξη εξειδικευμένου προσωπικού για την υποστήριξη του πληροφοριακού συστήματος της βιβλιοθήκης. Στην πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη που έγινε από τον Michael Buckland και εκδόθηκε από την Αμερικάνικη Ένωση Βιβλιοθηκών το 1992, τα στάδια ανάπτυξης της βιβλιοθήκης ήταν, επίσης, τρία: η βιβλιοθήκη του έντυπου (paper library), η αυτοματοποιημένη βιβλιοθήκη και η ηλεκτρονική βιβλιοθήκη (Buckland, 1992). Οι βιβλιοθήκες αξιοποιούν στο έπακρο τις τεχνολογικές δυνατότητες που παρέχουν οι τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών (ΤΠΕ), και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις πρωτοπορούν στην εφαρμογή τους. Στις βιβλιοθήκες αξιοποιούνται οι τεχνολογίες ιστού για την ανάπτυξη αμφίδρομων υπηρεσιών επικοινωνίας με τους χρήστες. Είναι αξιοσημείωτο να παρατηρήσει κανείς τα στάδια εξέλιξης του περιβάλλοντος στο οποίο λειτουργούν τα αυτοματοποιημένα συστήματα βιβλιοθηκών. Έτσι, από τα απλά χαρακτηροπαγή (character-based) συστήματα απομακρυσμένης πρόσβασης (τεχνολογία telnet) έγινε η μετάβαση στα συστήματα γραφικής διεπαφής χρήστη (graphical user interface - GUI), και από κει στις εφαρμογές ιστού (Web). Οι τελευταίες ακολούθησαν την πορεία εξέλιξης των εφαρμογών Ιστού, με αργούς, όμως ρυθμούς, σε σχέση με τις εφαρμογές σε άλλους τομείς. Σήμερα, τόσο οι τεχνολογίες ανοικτού λογισμικού με προγράμματα όπως Koha, dspace κ.ά., όπως και οι τεχνολογίες της νεφοϋπολογιστικής (cloud computing) έχουν, επίσης, εφαρμογή στα συστήματα των βιβλιοθηκών (Pace, 2009). Η νεφοϋπολογιστική αφορά το τεχνολογικό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο γίνεται χρήση και αξιοποίηση πόρων και υπηρεσιών στο Διαδίκτυο, αντί της τοπικής αποθήκευσης και χρήσης, για την αποθήκευση, επεξεργασία, διαχείριση και διάχυση των δεδομένων. Αλλά και στα συστήματα αναζήτησης πληροφοριών από τους καταλόγους τους (OPAC), οι βιβλιοθήκες αξιοποιούν τις νεότερες τεχνολογίες ιστού (π.χ. Web 2.0 και OPAC 2.0). Ο φυσικός χώρος και η σταθερή, αμετάβλητη κατάσταση δεν παίζουν πάντα τον ρόλο που παραδοσιακά έπαιζαν, και αναπτύσσονται νέα χαρακτηριστικά και μορφές. Με την ηλεκτρονικοποίηση των υπηρεσιών και την ψηφιακή μορφή των πόρων σε όλο και μεγαλύτερη έκταση, συχνά τίθεται σε αμφισβήτηση η χρήση για πολύ καιρό ακόμη του έντυπου υλικού (βιβλίου, περιοδικού κ.λπ.), το οποίο αντικαθιστάται από το ψηφιακό υποκατάστατο. Ο Lancaster είχε προβλέψει ότι μέχρι το τέλος του 20 ου αιώνα η κοινωνία δεν θα είχε α- νάγκη το χαρτί (paperless society) και ότι οι βιβλιοθήκες και οι υπηρεσίες πληροφοριών θα βασίζονταν στις ηλεκτρονικές υπηρεσίες (Lancaster 1978α, 1978β, 1982, 1985 Young, 2008). Οι συζητήσεις είναι πολλές, αλλά η ολική κατάργηση του έντυπου δεν φαίνεται, ακόμη τουλάχιστον, στον ορίζοντα (Crawford, 1998). Εξάλλου, διεξάγονται έρευνες για τον εντοπισμό των πληροφοριακών αναγκών (information needs) και της πληροφοριακής συμπεριφοράς (information behaviour) των χρηστών από διαφορετικούς επιστημονικούς και επαγγελματικούς χώρους, με ποικιλία κριτηρίων, όπως είναι η ηλικία, το φύλο, την κοινωνική κατάσταση κ.λπ. Και αυτά βέβαια, λαμβάνοντας υπόψη τις συνθήκες που διαμορφώνονται σε τεχνολογικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Ήδη από το 1998, ο Γ. Μπώκος έκανε λόγο για τον «ενιαίο χώρο πληροφόρησης», στο πλαίσιο «ενός νέου πολιτισμού πληροφόρησης», ο οποίος ειδικά στον ακαδημαϊκό χώρο θα έχει εφαρμογή με «την επιτυχή βαθμιαία ενσωμάτωση των υπηρεσιών βιβλιοθήκης ή, καλύτερα, υπηρεσιών πληροφόρησης στο πλέγμα των ακαδημαϊκών δραστηριοτήτων (διδασκαλία, έρευνα, παραγωγή εκπαιδευτικού υλικού, πρωτογενής δημιουργία, δημοσίευση κ.λπ.), όχι ως παθητικά υποστηρικτικού στοιχείου, αλλά ως ενεργού συστατικού ενός ενιαίου εκπαιδευτικού συστήματος». Στον χώρο αυτό, συνεχίζει ο Γ.Μπώκος, «πρέπει η βιβλιοθήκη να περάσει βαθμιαία σε μια πιο ενεργητική συμμετοχή στη διαμόρφωση και την εκτέλεση των ακαδημαϊκών δραστηριοτήτων (εκπαιδευτικών, ερευνητικών κ.λπ.)» Σε συνέδριο που οργανώθηκε το 2008 από το Council on Library and Information Resources για το όραμα των ακαδημαϊκών και ερευνητικών βιβλιοθηκών στον 21ο αιώνα, υποστηρίχθηκε ότι, παρά τις αλλαγές, κάποιες βασικές παραδοσιακές λειτουργίες των βιβλιοθηκών θα παραμείνουν, όπως η διατήρηση ειδικών συλλογών και αποθετηρίων, η ψηφιακή διατήρηση και συντήρηση, αλλά και η επιμέλεια των συλλογών, καθώς και η εκπαίδευση σε ζητήματα έρευνας και αναζήτησης πληροφοριών (http://www.clir.org/pubs/reports/reports/pub142, ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2015). Η έννοια του χώρου σε σχέση με τη βιβλιοθήκη, φυσικού έναντι εικονικού / ηλεκτρονικού, άρχισε όλο και περισσότερο να απασχολεί, εξαιτίας της ταχύτατης εξάπλωσης των ηλεκτρονικών συστημάτων και υπηρεσιών, οδηγώντας μας έτσι στις έννοιες της εικονικής βιβλιοθήκης, της ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης και 21

της ψηφιακής βιβλιοθήκης (virtual library / electronic library / digital library). Αν και υπήρξαν κάποιες τοποθετήσεις ότι ο φυσικός χώρος δεν έχει σημασία για τις βιβλιοθήκες πλέον, παρατηρεί κανείς ότι δεν λειτούργησε το μοντέλο της «βιβλιοθήκης χωρίς τοίχους» (library without walls). Οπωσδήποτε, αναπτύχθηκαν οι υπηρεσίες απομακρυσμένης πρόσβασης και χρήσης, όμως εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται και οι φυσικοί χώροι των βιβλιοθηκών είτε για τις λεγόμενες παραδοσιακές λειτουργίες (επίσκεψη, αναζήτηση υλικού στα ράφια, χρήση του αναγνωστηρίου, δανεισμός κ.λπ.) ή και για πρόσθετες υπηρεσίες που παρέχονται πλέον από τις βιβλιοθήκες (προγράμματα εκπαίδευσης/κατάρτισης, αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου, απασχόληση παιδιών, και άλλες κοινωνικές λειτουργίες). Επικράτησε, μάλιστα, η έννοια της υβριδικής βιβλιοθήκης (hybrid library), δηλαδή της βιβλιοθήκης που λειτουργεί σε περιβάλλον τόσο ηλεκτρονικό, όσο και φυσικό («παραδοσιακό»), ενώ και ο ρόλος των βιβλιοθηκών πλέον είναι αυτός του κοινωνικού τόπου (social place), ο οποίος παρέχει διευρυμένες υπηρεσίες στους χρήστες του (υπαρκτούς ή δυνητικούς), τόσο στο ηλεκτρονικό, όσο και στο φυσικό περιβάλλον (Bennett, 2005. Berndtson, 2013). Τις τελευταίες δεκαετίες χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο η έννοια «διαχείριση της γνώσης» (knowledge management) στη θέση ή μαζί με την έννοια «διαχείριση της πληροφορίας» (information management), που προέκυψε ως αποτέλεσμα της ραγδαίας διεύρυνσης των πληροφοριακών πόρων και της ανάγκης μετασχηματισμού πολλών και ασύνδετων μεταξύ τους πληροφοριών σε συλλογική γνώση. Η διαχείριση της γνώσης υποδηλώνει τη συστηματική οργάνωση της εμπεριεχομένης στον οργανισμό πληροφορίας, ρητής ή άρρητης, καταχωρισμένης σε τεκμήρια ή ενσωματωμένης στην εμπειρία και τεχνογνωσία των μελών της επιχείρησης πληροφορίας, με στόχο το μετασχηματισμό της σε γνώση, σε γνωστικό κεφάλαιο για χρήση από την επιχείρηση ή τον οργανισμό (Μπώκος, 2002). Εξάλλου, οι έννοιες «διανοητικό κεφάλαιο» (intellectual capital) και «διαχείριση διανοητικού κεφαλαίου) χρησιμοποιούνται, επίσης, για να περιγράψουν λειτουργίες σχετικές με τους άυλους (intangible) πόρους ενός οργανισμού (και μιας βιβλιοθήκης), δηλαδή τους ανθρώπους (το προσωπικό), αλλά και στοιχεία σχετικά με την οργάνωση, τις πολιτικές, τις συνεργασίες κ,λπ. (Kostagiolas, 2012). Σήμερα οι βιβλιοθήκες καλούνται να λειτουργήσουν σε περιβάλλον, στο οποίο δεν έχουν την αποκλειστικότητα ανάπτυξης και παροχής προϊόντων και υπηρεσιών πληροφόρησης. Επίσης, καλούνται να απαντήσουν στις σημερινές ανάγκες των ανθρώπων, λαμβάνοντας υπόψη τον σύγχρονο τρόπο ζωής και τα σύγχρονα κοινωνικά και άλλα προβλήματα. Οπωσδήποτε όμως, σε οποιαδήποτε μορφή τους και σε οποιοδήποτε τεχνολογικό περιβάλλον, αποτελούν τους βασικούς φορείς διατήρησης και διάχυσης του πνευματικού πλούτου κάθε τόπου. 1.2 Όροι και ορισμοί εννοιών Παραθέτουμε στη συνέχεια μια σειρά από όρους, καθώς και τους ορισμούς των εννοιών τις οποίες αντιπροσωπεύουν και που χρησιμοποιούνται στο θεματικό πεδίο της βιβλιοθηκονομίας και επιστήμης της πληροφορίας. Ως πηγές χρησιμοποιούνται τα σχετικά ελληνικά (ΕΛΟΤ) και διεθνή (ISO) πρότυπα, καθώς και άλλα δημοσιεύματα, τα οποία αποτελούν σημαντικές πηγές αναφοράς των εν λόγω θεμάτων. 1.2.1 Βασικές έννοιες Εφόσον οι θεμελιώδεις έννοιες στο πεδίο που εξετάζουμε είναι η γνώση, η πληροφορία και τα δεδομένα, ας δοκιμάσουμε καταρχάς να ορίσουμε τις έννοιες αυτές. Στο Ελληνικό Πρότυπο ΕΛΟΤ 1381:2013 (Πληροφόρηση και τεκμηρίωση Λεξιλόγιο, αντίστοιχο του Διεθνούς Προτύπου ISO 5127:2001 Information and documentation Vocabulary) περιέχονται οι παρακάτω ορισμοί των βασικών εννοιών: πληροφορία (1): γνώση που κοινοποιείται πληροφορία (2): μήνυμα που χρησιμοποιείται για να παραστήσει μια πληροφορία (1) σε μια διεργασία επικοινωνίας, με σκοπό την αύξηση της γνώσης δεδομένα: παράσταση της πληροφορίας με συμβατικό τρόπο, κατάλληλο για επικοινωνία, διερμήνευση, αποθήκευση ή επεξεργασία γνώση: αντίληψη που βασίζεται στη λογική και μπορεί να επαληθευτεί 22