ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Gruppe Krisis: Μανιφέστο ενάντια στην εργασία Norbert Trenkle: Κλυδωνισμοί στην παγκόσμια αγορά Anselm Jappe: Πίστωση επί θανάτου ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Σωκράτης Παπάζογλου Εύη Παπακωνσταντίνου ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Λία Γυιόκα εκδόσεις των ξένων

To «Μανιφέστο ενάντια στην εργασία» (Manifest gegen die Arbeit / Manifesto against labour) της ομάδας Krisis κυκλοφόρησε στα γερμανικά το 1999. Η μετάφρασή του έγινε από τα αγγλικά και ελέγχθηκε από τον Λεωνίδα Χαλκίδη με βάση το γερμανικό πρωτότυπο. Το κείμενο του Norbert Trenkle «Κλυδωνισμοί στην παγκόσμια αγορά» (Weltmarktbeben / Tremors on the global market) δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 2008 και μεταφράστηκε από τα αγγλικά. Και τα δύο κείμενα βρίσκονται στον δικτυακό τόπο www.krisis.org Το κείμενο του Anselm Jappe «Πίστωση επί θανάτου» (Crédit à mort) δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Lignes τ. 30, τον Οκτώβριο του 2009, απ όπου και μεταφράστηκε. Το κείμενο του Tomasz Konicz «Παντού είναι Ελλάδα» (Griechenland ist überall) δημοσιεύτηκε στη γερμανική εφημερίδα Junge Welt στις 14.1.2010, απ όπου και μεταφράστηκε. Ευχαριστούμε τη Σοφία Αδάμ για τις υποδείξεις της. Εξώφυλλο - Σελιδοποίηση: Σωκράτης Παπάζογλου, Λύδια Φραγκοπούλου Η χρήση αποσπασμάτων ή και ολόκληρου του βιβλίου είναι ελεύθερη για μη εμπορικούς σκοπούς. Θα μας άρεσε, ωστόσο, να μας ενημερώνετε στη διεύθυνση: hotel@disobey.net Θεσσαλονίκη 2010

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ: ΤOMASZ KONICZ Παντού είναι Ελλάδα 9 GRUPPE KRISIS Μανιφέστο ενάντια στην εργασία 13 NORBERT TRENKLE Κλυδωνισμοί στην παγκόσμια αγορά 101 ANSELM JAPPE Πίστωση επί θανάτου 129

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ TOMASZ KONICZ ΠΑΝΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΕΛΛΑΔΑ Πάντοτε υπάρχουν και χειρότερα. Σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις, το ελληνικό χρέος μπορεί να αποδειχτεί τελικά υψηλότερο και από το αναμενόμενο. (Και η Αθήνα δεν είναι η μόνη που αντιμετωπίζει τέτοιο πρόβλημα.) Στα τέλη του 2009, η νεοεκλεγμένη κυβέρνηση αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι τα μέχρι τότε οικονομικά στοιχεία ήταν πειραγμένα. Με το χρέος στο 12,7% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος, το έλλειμμα είναι διπλάσιο απ αυτό που παρουσιάστηκε στις Βρυξέλλες από την αποχωρήσασα συντηρητική κυβέρνηση. Το συνολικό χρέος της χώρας έχει εν τω μεταξύ ανέλθει στο 125% του ετήσιου ΑΕΠ. Εταιρείες αξιολόγησης αντέδρασαν στην απάτη του προϋπολογισμού με τον υποβιβασμό της δανειοληπτικής αξιοπιστίας της χώρας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξήγησε ότι το δημοσιονομικό έλλειμμα ίσως είναι υψηλότερο «απ όσο υπολογίζαμε». Η στατιστική υπηρεσία στην Αθήνα είναι, λέει, «αναποτελεσματική» και «επιρρεπής στις πολιτικές παρεμβάσεις». Χρέος-ρεκόρ Ποτέ στην ιστορία του καπιταλισμού δεν έχουν χρεωθεί τόσο πολύ τα κράτη σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, όσο από τότε που ξέσπασε η παγκόσμια οικονομική κρίση το 2007. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Ισπανία, Μεγάλη Βρετανία 9

10 TOMASZ KONICZ και Ιρλανδία εμφανίζουν χρέος παρόμοια υψηλό με τους ταλαίπωρους τους Έλληνες. Γιγάντιο είναι και το χρέος των ΗΠΑ. Η θέση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας μοιάζει ας πούμε σταθερή όσο κι αν τα πρώτα τέσσερα τρίμηνα του 2009, κράτος, ομοσπονδιακά κρατίδια και δήμοι εξαπλασίασαν το έλλειμμά τους σε σχέση με το ίδιο διάστημα πέρσι, με νέες πιστώσεις 100 δισ. ευρώ. Οι αιτίες αυτής της εξέλιξης είναι παρόμοιες και συγκρίσιμες, τουλάχιστον στα κέντρα του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Η ύφεση οδήγησε σε μειωμένα έσοδα από τη φορολογία, ενώ τα μέτρα που πάρθηκαν βιαστικά για τη σταθεροποίηση και τα σχέδια για την ανάκαμψη της οικονομίας απογείωσαν τις δαπάνες. Μόνο μεταξύ Οκτωβρίου και Νοεμβρίου 2009 στις ΗΠΑ καταγράφηκε έλλειμμα σχεδόν 300 δισ. δολαρίων. Το απερχόμενο δημοσιονομικό έτος 2008/9, το έλλειμμα έφτασε τα 1400 δισ., ενώ μέχρι τότε το ρεκόρ ετήσιου χρέους της χώρας δεν είχε ξεπεράσει ποτέ τα 400 δισ. Τα σχέδια για την ανάκαμψη της οικονομίας το Ινστιτούτο για την Παγκόσμια Οικονομία στο Κίελο τα υπολόγισε στα 3.000 δισ. (δηλαδή γύρω στο 4,7% του παγκόσμιου εισοδήματος) απέτρεψαν τουλάχιστον προσωρινά την κατάρρευση της οικονομίας. Η κρατικά παραγόμενη ζήτηση αντιστοιχεί όμως και σε αντίστοιχου ύψους πιστωτικές δεσμεύσεις. Σε αυτές προστίθενται και τα μακράν ογκωδέστερα σχέδια διάσωσης και στήριξης των χρηματαγορών. Μόνο στις ΗΠΑ αυτά ανέρχονται στα 23.700 δισ. δολάρια. Όταν σκάσει η κερδοσκοπική φούσκα που δημιουργήθηκε από τα σχέδια αυτά, ένα μεγάλο μέρος των εγγυήσεων που κατατέθηκαν για τον χρηματοπιστωτικό τομέα θα πρέπει να καταβληθεί, με το ενδεχόμενο ακόμη και κρατικών χρεοκοπιών. Ακόμη και η ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Γερμανίας άπλωσε ένα «δίχτυ ασφαλείας» ύψους 280 δισ. ευρώ με τη μορφή κρατικών εγγυήσεων για τον εγχώριο χρηματοπιστωτικό τομέα. Στην περιφέρεια της Ευρώπης ορισμένες κρατικές οικονομίες απειλούνται ήδη με πτώχευση του δημοσίου

ΠΑΝΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΕΛΛΑΔΑ 11 τομέα: Ουκρανία, Λεττονία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Σερβία, Λευκορωσία προσέφυγαν σε έκτακτους δανεισμούς δισεκατομμυρίων από το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα και την Κομισιόν για να αποφύγουν την επαπειλούμενη ανικανότητα πληρωμών των χωρών τους. Ωστόσο, η Ελλάδα δείχνει πως η κρίση επελαύνει με γοργούς ρυθμούς. Κρατική χρεοκοπία Βλέπουμε να κλονίζονται κράτη που είναι μέλη της ΕΕ εδώ και δεκαετίες. Η Ισπανία αναγκάστηκε να υποστεί υποβάθμιση της πιστοληπτικής της δυνατότητας. Ακόμη και στην Αυστρία, που θεωρείται υπόδειγμα σταθερότητας, ο αμερικανός οικονομολόγος Κένεθ Ρογκόφ προκάλεσε ανησυχία με τις δηλώσεις του ότι και η δημοκρατία των Άλπεων απειλείται με χρεοκοπία. Οι τράπεζες εκεί, λέει, έχουν δανείσει μεγάλα ποσά στην ανατολική Ευρώπη, τα οποία στο άμεσο μέλλον θα επιστραφούν μόνον εν μέρει, ή δεν θα επιστραφούν καθόλου. Η Βιέννη θα πρέπει να οχυρώνεται μπρος στο ενδεχόμενο νέας όξυνσης της κρίσης. Η Ιαπωνία επίσης φαίνεται να πνίγεται από τα γιγάντια χρέη της. Οι ταμειακές υποχρεώσεις τής δεύτερης μεγαλύτερης κρατικής οικονομίας στον κόσμο, υποχρεώσεις του κράτους κυρίως προς τους ίδιους τους πολίτες, έφτασαν φέτος στο 227% του ΑΕΠ. Εν τω μεταξύ το ποσοστό αποταμίευσης του πληθυσμού, που το 1990 ήταν 14% του ΑΕΠ, έπεσε στο 2%. Και δεν υπάρχει πια περιθώριο για περαιτέρω κρατικά ομολογιακά δάνεια Ταυτόχρονα προωθούνται διεθνώς νέα προγράμματα ανάκαμψης. Η όποια ανοδική τάση δεν μπορεί από μόνη της να συνεχιστεί, διαπίστωσε για παράδειγμα το γερμανικό Ινστιτούτο για τη Μακροοικονομία και την Έρευνα της Ανάκαμψης στις αρχές Ιανουαρίου 2010. Και στα υψηλότερα κλιμάκια της ομοσπονδιακής τράπεζας των ΗΠΑ εκφράστηκαν στην τελευταία συνεδρίαση τον Δεκέμβριο 2009 απαιτήσεις για επανορθωτικά μέτρα για την αμερικανική οικονομία.

12 TOMASZ KONICZ Αποκαλύπτονται λοιπόν και τα αίτια του δημόσιου χρεωστικού οργίου. Τα κράτη ενδύονται τον ρόλο των χρηματαγορών και των υπερχρεωμένων αμερικανών καταναλωτών. Πριν αύξαναν τη ζήτηση τεχνητά, επί πιστώσει. Τώρα επιχειρούν την αποκατάσταση του ελλείμματος μέσω των φόρων. Έτσι κρατιέται στη ζωή η παγκόσμια οικονομία, που επί δεκαετίες υποφέρει από κρίση υπερπαραγωγής. Χωρίς χρέος ο καπιταλισμός δεν μπορεί να επιβιώσει. Μένει να δούμε για πόσο ακόμη μπορεί να σέρνεται, γιατί Ελλάδα είναι παντού.

GRUPPE KRISIS ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 1. Η κυριαρχία της νεκρής εργασίας Ένα πτώμα κυριαρχεί στην κοινωνία το πτώμα της εργασίας. Όλες οι δυνάμεις της υφηλίου συμμάχησαν προκειμένου να υπερασπίσουν την κυριαρχία του: ο πάπας και η Παγκόσμια Τράπεζα, ο Τόνυ Μπλερ και ο Γιεργκ Χάιντερ, συνδικάτα και επιχειρηματίες, γερμανοί οικολόγοι και γάλλοι σοσιαλιστές. Το μόνο σύνθημα που ξέρουν είναι: δουλειά, δουλειά, δουλειά! Όποιος δεν έχει ξεχάσει ακόμη να συλλογίζεται, θα συνειδητοποιήσει εύκολα τον παραλογισμό μιας τέτοιας στάσης. Διότι η κοινωνία στην οποία κυριαρχεί η εργασία δεν αντιμετωπίζει κάποια προσωρινή κρίση έρχεται αντιμέτωπη με το απόλυτο όριό της. Την επαύριο της μικροηλεκτρονικής επανάστασης, η παραγωγή πλούτου έγινε ολοένα και πιο ανεξάρτητη από την πραγματική ανάλωση της ανθρώπινης εργασιακής δύναμης σε βαθμό που στο πρόσφατο παρελθόν μόνο η επιστημονική φαντασία θα μπορούσε να διανοηθεί. Κανείς δεν μπορεί να ισχυρίζεται πλέον ότι η διαδικασία αυτή μπορεί να σταματήσει ή πόσο μάλλον να αντιστραφεί. Η πώληση του εμπορεύματος εργασιακή δύναμη στον 21o αιώνα είναι τόσο πολλά υποσχόμενη όσο αποδείχτηκε ότι ήταν η πώληση ιππήλατων ταχυδρομικών αμαξών στον 20ό αιώνα. Ωστόσο, όποιος δεν είναι ικανός να πουλήσει την εργασιακή του δύναμη σ αυτήν την κοινωνία θεωρεί- 13

14 GRUPPE KRISIS ται «πλεονάζων» και θα πεταχτεί στον κάλαθο των κοινωνικών αχρήστων. Ο δε μη εργαζόμενος μηδέ εσθιέτω. Αυτή η κυνική αρχή βρίσκεται ακόμα σε ισχύ κι ακόμη περισσότερο στις μέρες μας, ακριβώς επειδή καθίσταται απελπιστικά απαρχαιωμένη. Είναι στ αλήθεια ένας παραλογισμός: ποτέ στο παρελθόν η κοινωνία δεν ήταν τόσο πολύ κοινωνία της εργασίας όσο είναι σήμερα που η ίδια η εργασία έχει γίνει πλεονάζουσα. Πάνω στο νεκροκρέβατό της η εργασία αποδεικνύεται μία ολοκληρωτική εξουσία που δεν ανέχεται άλλους θεούς δίπλα της. Καθώς διαποτίζει μέσα από τους πόρους της καθημερινής ζωής την ψυχή, η εργασία ελέγχει τόσο τη σκέψη όσο και την πράξη. Δεν φείδονται καμίας δαπάνης ή κόπου για να παρατείνουν τεχνητά τη διάρκεια ζωής του «ειδώλου της εργασίας». Η παρανοϊκή κραυγή για «απασχόληση» δικαιολογεί την καταστροφή των φυσικών πόρων με πιο εντατικούς ρυθμούς, παρ όλο που οι ολέθριες συνέπειες για την ανθρωπότητα έχουν γίνει αντιληπτές εδώ και πολύ καιρό. Ακόμη και τα έσχατα εμπόδια για την πλήρη εμπορευματοποίηση οποιασδήποτε κοινωνικής σχέσης μπορεί να αρθούν άκριτα, αρκεί να υπάρχει η πιθανότητα να δημιουργηθούν κάποιες άθλιες «θέσεις εργασίας». Το σύνθημα «μια οποιαδήποτε δουλειά είναι καλύτερη από το να μην υπάρχει δουλειά» έγινε η ομολογία πίστης που απαιτείται από τον καθένα στις μέρες μας. Όσο περισσότερο γίνεται φανερό ότι η κοινωνία της εργασίας πλησιάζει στο τέλος της, τόσο και πιο βίαια απωθείται η συνειδητοποίηση αυτού του γεγονότος από τον δημόσιο λόγο. Οι μέθοδοι της απώθησης μπορεί να διαφέρουν, αλλά μπορούν να συνοψιστούν σ έναν κοινό παρονομαστή. Το παγκοσμίως προφανές γεγονός ότι η

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 15 εργασία αποδεικνύεται ένας παράλογος αυτοσκοπός, επανερμηνεύεται πεισματικά ως ατομική ή συλλογική αποτυχία ατόμων, εταιρειών, ή ακόμα και ολόκληρων «αναπτυξιακών» περιοχών, λες και ο κόσμος έχει καταληφθεί από μία καθολική έμμονη ιδέα. Ο αντικειμενικός δομικός φραγμός της εργασίας οφείλει να εμφανιστεί ως υποκειμενικό πρόβλημα όσων έχουν ήδη αποκλειστεί. Κι ενώ μερικοί άνθρωποι θεωρούν την ανεργία αποτέλεσμα υπερβολικών απαιτήσεων, χαμηλών επιδόσεων ή έλλειψης ευελιξίας, για άλλους οφείλεται στην ανικανότητα, τη διαφθορά ή την απληστία των πολιτικών ή των διευθυντικών στελεχών τους, συμπεριλαμβανομένης της ροπής αυτών των ηγετών να ακολουθούν πολιτικές απάτης. Στο τέλος, όλοι συμφωνούν με τον Ρόμαν Χέρτσογκ, πρώην πρόεδρο της Γερμανίας, ο οποίος είπε: «Σ ολόκληρη τη χώρα όλοι πρέπει να συνεργαζόμαστε», λες και το πρόβλημα ήταν η παρακίνηση, ας πούμε, μιας ποδοσφαιρικής ομάδας ή μιας πολιτικής σέχτας. Ο καθένας και η καθεμία οφείλει να πέσει με τα μούτρα στη δουλειά, ακόμα κι αν οι δουλειές έχουν γίνει αέρας κοπανιστός. Το ζοφερό μετα-μήνυμα αυτών των προτροπών δεν μπορεί να παρερμηνευτεί: όσοι παρ όλα αυτά αποτύχουν να εξασφαλίσουν την εύνοια του «ειδώλου της εργασίας» θα επωμιστούν τις ευθύνες, θα ξεγραφτούν και θα παραγκωνιστούν. Ο νόμος αυτός της ανθρωποθυσίας ισχύει σε παγκόσμια κλίμακα. Η μια χώρα μετά την άλλη συνθλίβεται κάτω από την μπότα του οικονομικού ολοκληρωτισμού, αποδεικνύοντας έτσι τη μία και μοναδική αλήθεια : Η χώρα παραβίασε τους λεγόμενους «νόμους της οικονομίας της αγοράς». Η λογική της κερδοφορίας θα τιμωρήσει όποια χώρα δεν εναρμονιστεί απολύτως, χωρίς ενδοιασμούς

16 GRUPPE KRISIS για τις απώλειες, με τις τυφλές διεργασίες του καθολικού ανταγωνισμού. Οι λαμπροί ελπιδοφόροι τού σήμερα είναι τα επιχειρηματικά σκουπίδια τού αύριο. Ωστόσο, οι κυρίαρχοι ψυχωτικοί της οικονομίας διατηρούν ακλόνητη την αλλόκοτη κοσμοθεωρία τους. Εν τω μεταξύ, τα τρία τέταρτα του παγκόσμιου πληθυσμού ανακηρύχτηκαν λίγο-πολύ κοινωνικά απόβλητα. Το ένα καπιταλιστικό «αναπτυξιακό» κέντρο μετά το άλλο συντρίβεται. Μετά την καταστροφική κατάρρευση των αναπτυσσόμενων χωρών του Νότου και μετά την αποτυχία του κρατικοκαπιταλιστικού τμήματος της παγκόσμιας κοινωνίας της εργασίας στην Ανατολή, οι υποδειγματικοί μαθητές του οικονομικού μοντέλου της Ανατολικής Ασίας παραδόθηκαν στην λήθη. Ακόμα και στην Ευρώπη εξαπλώνεται ήδη ο κοινωνικός πανικός. Παρ όλα αυτά, οι δονκιχώτες της πολιτικής και του μάνατζμεντ συνεχίζουν όλο και πιο αδυσώπητα τη σταυροφορία στο όνομα του «ειδώλου της εργασίας». Το προτεινόμενο αξίωμα είναι ότι καθένας θα πρέπει να μπορεί να ζήσει από την εργασία του. Επομένως, το να μπορεί να ζήσει κανείς υπόκειται σ έναν όρο, και δεν υπάρχει κανένα δικαίωμα όταν δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις. Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε, Βάσεις του φυσικού νόμου σύμφωνα με τις αρχές της επιστημονικής θεωρίας, 1797

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 17 2. Η νεοφιλελεύθερη κοινωνία του απαρτχάιντ Καθώς η επιτυχημένη πώληση του εμπορεύματος «εργασιακή δύναμη» γίνεται η εξαίρεση παρά ο κανόνας, μια κοινωνία προσηλωμένη στην παράλογη αφηρημένη έννοια της εργασίας οδηγείται αναπόφευκτα στο να αναπτύξει μια τάση για κοινωνικό απαρτχάιντ. Όλες οι φράξιες της ευρείας διακομματικής συναίνεσης σχετικά με την εργασία, με άλλα λόγια το στρατόπεδο της εργασίας, αποδέχτηκαν στα κρυφά εδώ και καιρό αυτή τη λογική και τη στηρίζουν με όλες τους τις δυνάμεις. Δεν υπάρχει καμία διαμάχη για το αν όλο και μεγαλύτερα κομμάτια του πληθυσμού θα εξωθηθούν στο περιθώριο και θα αποκλειστούν από την κοινωνική συμμετοχή υπάρχει διαμάχη μόνο για το πώς θα επιβληθεί αυτή η κοινωνική επιλογή. Η νεοφιλελεύθερη φράξια εμπιστεύεται αυτή τη βρόμικη κοινωνικοδαρβινιστική δουλειά στο «αόρατο χέρι» των αγορών. Η αντίληψη αυτή αξιοποιήθηκε για να δικαιολογήσει τη διάλυση του κράτους πρόνοιας, εξοστρακίζοντας όσους αδυνατούν να ακολουθήσουν την ξέφρενη κούρσα του ανταγωνισμού. Η ποιότητα του να είσαι άνθρωπος απονέμεται μόνο σε όσους ανήκουν στην ξιπασμένη αδελφότητα των νικητών της παγκοσμιοποίησης. Περιττό να πούμε ότι ο καπιταλιστικός αυτοσκοπός απαιτεί όλους τους φυσικούς πόρους του πλανήτη. Κι όταν αυτοί δεν μπορούν πλέον να επιστρατευτούν στην υπηρεσία του κέρδους, πρέπει να μείνουν αχρησιμοποίητοι ακόμη κι αν ολόκληροι πληθυσμοί εξολοθρεύονται από την πείνα. Η αστυνομία, διάφορες σωτηριολογικές αιρέσεις, η Μαφία και τα συσσίτια των φιλόπτωχων σωματείων αναλαμβάνουν την ευθύνη αυτών των ενοχλητικών ανθρώπινων

18 GRUPPE KRISIS αποβλήτων. Στις ΗΠΑ και στις περισσότερες χώρες της κεντρικής Ευρώπης υπάρχουν περισσότεροι φυλακισμένοι απ ό,τι σε μια τυπική στρατιωτική δικτατορία. Στη Λατινική Αμερική εκτελούνται καθημερινά από ανεξέλεγκτα αποσπάσματα θανάτου περισσότερα παιδιά του δρόμου και άλλοι φτωχοί απ ό,τι διαφωνούντες στις χειρότερες περιόδους πολιτικής καταπίεσης. Έχει απομείνει μία μόνο κοινωνική λειτουργία για τους εξοστρακισμένους: να αποτελούν το παράδειγμα προς αποφυγή. Η μοίρα τους προορίζεται απλώς να κεντρίσει όσους συμμετέχουν ακόμη στον ξέφρενο ανταγωνισμό για τ αποφάγια του κοινωνικού κράτους. Ακόμα και οι αποτυχημένοι πρέπει να κρατιούνται σε αγχώδη κινητικότητα έτσι ώστε να μην τους περάσει καν από το μυαλό η ιδέα να εξεγερθούν ενάντια στους αφόρητους καταναγκασμούς που αντιμετωπίζουν. Και όμως, ακόμα και με το τίμημα της αυτοεξόντωσης, ο θαυμαστός καινούριος κόσμος της ολοκληρωτικής οικονομίας της αγοράς θα παρέχει στους περισσότερους ανθρώπους μονάχα μια ζωή μέσα στις σκιές, μια ζωή ανθρώπων-σκιών σε μια σκιώδη οικονομία. Σαν χαμηλόμισθοι σκλάβοι και δημοκρατικοί δουλοπάροικοι της «κοινωνίας παροχής υπηρεσιών», θα πρέπει να υπηρετούν ταπεινωμένοι τους καλοζωισμένους νικητές της παγκοσμιοποίησης. Οι σύγχρονοι «εργαζόμενοι φτωχοί» μπορούν να γυαλίζουν τα παπούτσια των τελευταίων επιχειρηματιών της θνήσκουσας κοινωνίας της εργασίας, μπορούν να τους πουλούν βρομερά χάμπουργκερ, ή μπορούν να καταταγούν στις υπηρεσίες security για να φυλάνε τα εμπορικά τους κέντρα. Όσοι έχουν παραιτηθεί από το να σκέφτονται μπορούν να ονειρεύονται την αναρρίχησή τους στη θέση ενός εκατομμυριούχου της βιομηχανίας των υπηρεσιών.

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 19 Εν τω μεταξύ, στις αγγλοσαξονικές χώρες αυτό το τρομακτικό σενάριο είναι ήδη πραγματικότητα, όπως εξάλλου και στις χώρες του Τρίτου Κόσμου και στην ανατολική Ευρώπη και η Ευρωζώνη πρόκειται να ακολουθήσει με γοργά βήματα. Οι σχετικές οικονομικές εφημερίδες δεν κρύβουν το πώς φαντάζονται το μέλλον της εργασίας. Τα παιδιά στις χώρες του Τρίτου Κόσμου που καθαρίζουν παρμπρίζ αυτοκινήτων σε μολυσμένα σταυροδρόμια παρουσιάζονται ως λαμπρά παραδείγματα «επιχειρηματικής πρωτοβουλίας» και θα αποτελέσουν υπόδειγμα για τους άνεργους στην αντίστοιχη τοπική «έρημο των υπηρεσιών». «Υπόδειγμα για το μέλλον είναι το άτομο ως επιχειρηματίας της ίδιας του της εργασιακής δύναμης, καθώς αναλαμβάνει την πρόνοια του εαυτού του και καθίσταται αποκλειστικά υπεύθυνο για το σύνολο της ζωής του», λέει η «Επιτροπή για τα μελλοντικά κοινωνικά ζητήματα των ελεύθερων κρατιδίων της Βαυαρίας και της Σαξονίας». Και συμπληρώνει: «Θα υπάρξει μεγαλύτερη ζήτηση για κοινές υπηρεσίες προσωπικής και οικιακής φροντίδας, αν οι παρεχόμενες υπηρεσίες γίνουν φθηνότερες, αν δηλαδή ο πάροχος των υπηρεσιών παίρνει χαμηλότερο μισθό». Σε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι έχουν αυτοσεβασμό, μια τέτοια δήλωση θα ξεσήκωνε κοινωνική εξέγερση. Όμως, σ έναν κόσμο υποτακτικών δουλευταράδων θα προκαλέσει απλώς ένα νεύμα ανήμπορης συγκατάνευσης. Ο απατεώνας κατέστρεψε την εργασία παρ όλο που άρπαξε το μισθό ενός εργάτη. Τώρα θα πρέπει να εργαστεί χωρίς μισθό και την ίδια στιγμή να ονειρεύεται μέσα στο κελί του ότι ευλογείται από την επιτυχία και το κέρδος. [ ] Μέσω της καταναγκαστικής εργασίας θα εκπαιδευτεί να εργάζεται ενάρετα σαν να ασκεί μία ελεύθερη προσωπική δραστηριότητα. Βίλχελμ Χάινριχ Ρηλ, Η γερμανική εργασία, 1861

20 GRUPPE KRISIS 3. Το απαρτχάιντ του νεο-κοινωνικού κράτους πρόνοιας Η αντι-νεοφιλελεύθερη τάση ενός στρατοπέδου της εργασίας που θα περιλαμβάνει ολόκληρη την κοινωνία δεν μπορεί να αποδεχτεί μια τέτοια προοπτική, όμως είναι βαθιά πεπεισμένη ότι ένα ανθρώπινο ον που δεν έχει δουλειά δεν είναι ανθρώπινο ον. Νοσταλγικά προσκολλημένη στη μεταπολεμική εποχή της μαζικής απασχόλησης, έχει καθηλωθεί στην ιδέα της αναβίωσης της κοινωνίας της εργασίας. Το κράτος θα πρέπει να διευθετήσει ό,τι αδυνατούν να κάνουν οι αγορές. Η υποτιθέμενη κανονικότητα της κοινωνίας της εργασίας θα εξακολουθήσει να προσομοιώνεται μέσω προγραμμάτων απασχόλησης, δημοτικών προγραμμάτων υποχρεωτικής εργασίας για όσους παίρνουν επιδόματα ανεργίας ή πρόνοιας, επιδοτήσεων, δημόσιου χρέους και άλλων πολιτικών αυτού του είδους. Αυτό το απρόθυμο αναμάσημα ενός ρυθμιζόμενου από το κράτος στρατοπέδου της εργασίας δεν έχει καμία πιθανότητα επιτυχίας, παραμένει ωστόσο το ιδεολογικό σημείο αναφοράς ευρέων στρωμάτων του πληθυσμού τα οποία είναι ήδη στο χείλος της καταστροφής. Καταδικασμένες να αποτύχουν, τέτοιες κινήσεις όταν εφαρμόζονται είναι κάθε άλλο παρά απελευθερωτικές. Ο ιδεολογικός μετασχηματισμός τής «εν ανεπαρκεία εργασίας» (σφιχτή αγορά εργασίας) σε πρωταρχικό πολιτικό δικαίωμα αποκλείει αναγκαστικά όλους τους ξένους. Η κοινωνική λογική της επιλογής δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση, αλλά απλώς ορίζεται εκ νέου: Η ατομική πάλη για επιβίωση θα εξουδετερωθεί μέσω της επιβολής εθνικών-εθνικιστικών κριτηρίων. «Δουλειές μόνο για τους ντόπιους», είναι η κραυγή μέσα από τα κατακάθια της ψυχής των ανθρώπων, οι οποίοι μπορούν ξαφνικά να

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 21 συστρατευθούν σε μια εθνική ενότητα ωθούμενοι από τη διεστραμμένη αγάπη τους για εργασία. Ο δεξιός λαϊκισμός δεν κρύβει αυτές του τις απόψεις. Η κριτική του της «ανταγωνιστικής κοινωνίας» σημαίνει απλώς εθνοκάθαρση μέσα στις συρρικνούμενες ζώνες του καπιταλιστικού πλούτου. Από την άλλη, ο μετριοπαθής εθνικισμός των σοσιαλδημοκρατών ή των Πρασίνων στηρίζεται στην αντιμετώπιση των από παλιά εγκατεστημένων μεταναστών ως ντόπιων, και μπορεί να φανταστεί ακόμα και την πολιτογράφηση αυτών των ανθρώπων, αρκεί να αποδείξουν ότι είναι άκακοι και προσηνείς. Μ αυτόν τον τρόπο, ο εντεινόμενος αποκλεισμός των προσφύγων από την Ανατολή και την Αφρική μπορεί να νομιμοποιηθεί με έναν λαϊκιστικό τρόπο ακόμη καλύτερα και χωρίς μπελάδες. Φυσικά, η όλη επιχείρηση συγκαλύπτεται επαρκώς μιλώντας ακατάπαυστα περί ανθρωπιάς και πολιτισμού. Το ανθρωποκυνηγητό των «παράνομων μεταναστών» που έχουν υποτίθεται λαθραία τρυπώσει σε ντόπιες δουλειές δεν θ αφήσει πίσω του αποτρόπαιες κηλίδες αίματος ή σημάδια από πυρωμένο σίδερο σε γερμανικό έδαφος. Πρόκειται, μάλλον, για δουλειά των συνοριοφυλάκων, των αστυνομικών δυνάμεων γενικότερα και των κρατών αποτροπής της συνθήκης του Σένγκεν, τα οποία ξεφορτώνονται το πρόβλημα νομότυπα και κυρίως μακριά από την κάλυψη των μίντια. Τα κρατικά προγράμματα προσομοίωσης της εργασίας είναι βίαια και καταπιεστικά εκ γενετής. Αντιπροσωπεύουν την απεριόριστη βούληση να διατηρηθεί η κυριαρχία του «ειδώλου της εργασίας» με όλα τα μέσα: ακόμα και μετά το θάνατό του. Αυτός ο εργασιο-γραφειοκρατικός φανατισμός δεν θ αφήσει σε ησυχία ούτε αυτούς που κατέφυγαν στους τελευταίους κρυψώνες ενός ήδη διαλυμέ-

22 GRUPPE KRISIS νου κράτους πρόνοιας: τους απόβλητους, τους άνεργους, τους μη ανταγωνιστικούς, για να μην αναφέρουμε όσους αρνούνται να δουλέψουν κι έχουν σοβαρούς λόγους γι αυτό. Οι υπάλληλοι της πρόνοιας και των γραφείων απασχόλησης θα τους σύρουν μπροστά στις επίσημες επιτροπές εξέτασης, εξαναγκάζοντάς τους να προσκυνήσουν το θρόνο του κυρίαρχου πτώματος. Συνήθως ο κατηγορούμενος έχει το τεκμήριο της αθωότητας, αλλά εδώ η υποχρέωση να αποδειχτεί η κατηγορία έχει εκλείψει. Εάν οι εξοστρακισμένοι δεν θέλουν να περάσουν το υπόλοιπο της ζωής τους με αέρα κοπανιστό και χριστιανική ελεημοσύνη, θα πρέπει να δεχτούν μια οποιαδήποτε βρόμικη και δουλική εργασία ή όποια άλλη παράλογη εργασιοθεραπεία έχουν επινοήσει τα προγράμματα δημιουργίας θέσεων απασχόλησης, μόνο και μόνο για να δείξουν την άνευ όρων ετοιμότητά τους για δουλειά. Το γεγονός ότι αυτές οι δουλειές αποτελούν την υλοποίηση καθαρών παραλογισμών, για να μην αναφέρουμε την έλλειψη νοήματός τους, δεν έχει καμία σημασία. Το βασικό είναι οι άνεργοι να διατηρούνται σε μία κίνηση που τους υπενθυμίζει αδιάκοπα τον ένα και μοναδικό νόμο που διέπει την ύπαρξή τους πάνω στη γη. Παλιότερα οι άνθρωποι δούλευαν για να βγάλουν χρήματα. Σήμερα η κυβέρνηση δεν φείδεται δαπανών για να προσομοιώσει τον εργασιακό παράδεισο χαμένο πλέον για μερικές εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, εγκαινιάζοντας περίεργα «προγράμματα κατάρτισης» ή ιδρύοντας «γραφεία επαγγελματικής εκπαίδευσης» προκειμένου να τους καταστήσουν κατάλληλους για κανονικές θέσεις εργασίας που δεν πρόκειται να καταλάβουν ποτέ. Λαμβάνονται νέα κι ολοένα και πιο ανόητα μέτρα ώστε να συντηρηθεί η φαινομενικότητα ότι το σκουρια-

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 23 σμένο κοινωνικό μαγγανοπήγαδο μπορεί να συνεχίσει να γυρνάει κανονικά μέχρι τέλους. Όσο πιο παράλογος καθίσταται ο κοινωνικός καταναγκασμός της «εργασίας», τόσο περισσότερο ενσταλάζεται στο μυαλό των ανθρώπων η ιδέα ότι δεν μπορούν να έχουν ούτε καν ένα ξεροκόμματο δωρεάν. Ως προς αυτό το σημείο, οι βρετανοί Νέοι Εργατικοί και όσοι τους μιμούνται σ ολόκληρο τον κόσμο συμπράττουν με το νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα της κοινωνικής (δαρβινικής) επιλογής. Με την προσομοίωση θέσεων εργασίας και την καλλιέργεια απατηλών ελπίδων για ένα λαμπρό μέλλον της κοινωνίας της εργασίας, δημιουργείται μια ακλόνητη ηθική νομιμοποίηση για να καταστείλει ακόμη πιο βίαια τους άνεργους και τους αρνητές της εργασίας. Την ίδια στιγμή, η εξαναγκαστική εργασία, οι επιδοτούμενοι μισθοί και οι λεγόμενες «εθελοντικές δραστηριότητες των πολιτών» κατεβάζουν το κόστος της εργασίας, με συνέπεια τη δημιουργία ενός τεραστίων διαστάσεων τομέα χαμηλόμισθων και την αύξηση των διάφορων άθλιων θέσεων εργασίας αυτού του είδους. Η αποκαλούμενη ενεργή εργασιακή πολιτική των Νέων Εργατικών δεν χαρίζεται ούτε καν σε άτομα που πάσχουν από χρόνιες ασθένειες ή σε μόνες μητέρες με μικρά παιδιά. Οι αποδέκτες κοινωνικών επιδομάτων δεν ξεφεύγουν από αυτή τη διοικητική μέγγενη παρά μόνο όταν η ταμπέλα με τ όνομά τους κρεμαστεί στο δάχτυλο του ποδιού τους (δηλαδή, στον νεκροθάλαμο). Ο μόνος λόγος που το κράτος επιμένει τόσο φορτικά είναι για να αποθαρρύνει εντελώς όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους από το να διεκδικήσουν επιδόματα, επιδεικνύοντας τα τρομακτικά του όργανα βασανισμού οποιαδήποτε μίζερη δουλειά θα φανεί συγκριτικά ευχάριστη.

24 GRUPPE KRISIS Επίσημα, το πατερναλιστικό κράτος κραδαίνει πάντα το μαστίγιο μόνο από αγάπη και με την πρόθεση να εκπαιδεύσει με αυστηρότητα τα παιδιά του, που τα επικρίνει ως «τεμπέληδες», έτσι ώστε να γίνουν σκληρά εν ονόματι της προόδου τους. Στην πραγματικότητα, τα παιδαγωγικά μέτρα έχουν σκοπό να εξαναγκάσουν τους κηδεμονευόμενους σε ταπεινωτική φυγή. Τι άλλο είναι η ιδέα της στρατολόγησης ανέργων και ο εξαναγκασμός τους να πάνε στα χωράφια για τη συγκομιδή σπαραγγιών (στη Γερμανία); Εννοείται ότι εκδιώκονται οι πολωνοί εποχιακοί εργάτες, οι οποίοι αποδέχονται εξευτελιστικούς μισθούς μόνο και μόνο επειδή η συναλλαγματική ισοτιμία μετατρέπει τα ψίχουλα που παίρνουν σε ένα ικανοποιητικό εισόδημα στην πατρίδα τους. Όσοι εξαναγκάζονται να εργαστούν σ αυτές τις περιπτώσεις, ούτε βοηθιούνται ούτε αποκτούν κάποια «επαγγελματική προοπτική». Ακόμα και για τους καλλιεργητές σπαραγγιών, οι δυσαρεστημένοι σπουδαστές και οι απρόθυμα καταρτισμένοι εργάτες, οι οποίοι τους προσφέρθηκαν ως δώρο, δεν είναι παρά μόνο μπελάς. Όταν, μετά από ένα δωδεκάωρο εργασίας, η ηλίθια ιδέα να στήσεις έναν πάγκο για να πουλάς χοτ-ντογκ, από κίνηση απελπισίας μοιάζει ξαφνικά σπουδαία, η «ενίσχυση της ευελιξίας» έχει το επιθυμητό νεο-βρετανικό αποτέλεσμά της. Μια οποιαδήποτε δουλειά είναι καλύτερη από το να μην υπάρχει δουλειά. Μπιλ Κλίντον, 1998 Καμιά δουλειά δεν είναι τόσο σκληρή όσο η ανυπαρξία δουλειάς. Αφίσα στο συλλαλητήριο του Δεκεμβρίου 1998, το οποίο οργανώθηκε από πρωτοβουλίες για τους ανέργους

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 25 Η εργασία του πολίτη θα έπρεπε να επιβραβεύεται και όχι να πληρώνεται. [ ] Όποιος πολίτης προσφέρει εθελοντική εργασία αποτινάσσει το στίγμα της ανεργίας και της αποδοχής των επιδομάτων της πρόνοιας. Ούλριχ Μπεκ, Η ψυχή της δημοκρατίας, 1997

26 GRUPPE KRISIS 4. Υπερβολή και άρνηση της θρησκείας της εργασίας Ο νέος φανατισμός υπέρ της εργασίας με τον οποίο αυτή η κοινωνία αντιδρά στο θάνατο του ειδώλου της είναι η λογική συνέχεια και το τελικό στάδιο μιας μακράς ιστορίας. Από την εποχή της Μεταρρύθμισης όλες οι δυνάμεις του εκμοντερνισμού στη Δύση κήρυτταν την ιερότητα της εργασίας. Τα τελευταία 150 χρόνια όλες οι κοινωνικές θεωρίες και οι πολιτικές σχολές διακατέχονται από την ιδέα της εργασίας. Σοσιαλιστές και συντηρητικοί, δημοκράτες και φασίστες πολέμησαν μεταξύ τους μέχρι θανάτου, αλλά παρ όλο το θανατηφόρο μίσος απέδιδαν πάντοτε φόρο τιμής στο είδωλο της εργασίας. «Παραμερίστε τον αργόσχολο», λέει ένας στίχος από τον γερμανικό ύμνο της διεθνούς εργατικής τάξης «η εργασία απελευθερώνει» αντιλαλεί τρομακτικά η επιγραφή πάνω από την πύλη του Άουσβιτς. Οι πλουραλιστικές μεταπολεμικές δημοκρατίες περισσότερο κι από παλιά έδωσαν όρκο πίστης στην αιώνια δικτατορία της εργασίας. Ακόμη και το σύνταγμα του υπερ-καθολικού κρατιδίου της Βαυαρίας κατηχεί τους πολίτες του σύμφωνα με την λουθηρανή παράδοση: «Η εργασία είναι η πηγή της ευημερίας του λαού και υπόκειται στην ιδιαίτερη προστατευτική εποπτεία του κράτους». Στο τέλος του 20ού αιώνα όλες οι ιδεολογικές διαφορές εξανεμίστηκαν. Ό,τι απομένει είναι το κοινό έδαφος ενός ανηλεούς δόγματος: η εργασία είναι το φυσικό πεπρωμένο του ανθρώπινου είδους. Σήμερα, η ίδια η πραγματικότητα της κοινωνίας της εργασίας αρνείται αυτό το δόγμα. Οι απόστολοι της θρησκείας της εργασίας κήρυτταν πάντα ότι ο άνθρωπος, σύμφωνα με την υποτιθέμενη φύση του, είναι ένα animal laborans (εργαζόμενο ζώο). Και αυτό το ζώο αποκτά τα χαρα-

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 27 κτηριστικά του ανθρώπινου όντος μονάχα όταν υποτάσσει την ύλη στη θέλησή του και όταν αυτοπραγματώνεται μέσα από τα προϊόντα του, όπως έκανε κάποτε ο Προμηθέας. Η σύγχρονη παραγωγική διαδικασία έκανε πάντοτε αυτό το μύθο του ημίθεου κατακτητή του κόσμου να φαίνεται γελοίος έναν μύθο που ίσως είχε ένα ρεαλιστικό υπόβαθρο την εποχή που μεσουρανούσαν οι εφευρέτες καπιταλιστές όπως ο Ζήμενς ή ο Έντισον και το ειδικευμένο εργατικό δυναμικό τους. Στο μεταξύ, όμως, τέτοιου είδους καμώματα έχασαν εντελώς τη σημασία τους. Όποιος αναζητεί το περιεχόμενο, το νόημα ή το σκοπό της δουλειάς του, τρελαίνεται ή γίνεται στοιχείο αποδιοργάνωσης του κοινωνικού μηχανισμού ο οποίος είναι σχεδιασμένος να λειτουργεί ως αυτοσκοπός. Ο homo faber, κάποτε γεμάτος περηφάνια για την εργασία του, ένας τύπος ανθρώπου που έπαιρνε στα σοβαρά όσα έκανε μ έναν στενόμυαλο τρόπο, έγινε τόσο παρωχημένος όσο μια μηχανική γραφομηχανή. Το μαγγανοπήγαδο πρέπει να γυρίζει με κάθε κόστος, και «αυτό είναι όλο». Τη δημιουργία νοήματος αναλαμβάνουν τα διαφημιστικά τμήματα και οι στρατιές των διασκεδαστών, οι ψυχολόγοι επιχειρήσεων, οι σύμβουλοι εικόνας και οι έμποροι ναρκωτικών. Όπου υπάρχει ακατάπαυστη φλυαρία περί κινήτρων και δημιουργικότητας δεν υπάρχει ούτε ίχνος από αυτά μην έχετε αυταπάτες. Να γιατί ταλέντα όπως η αυθυποβολή, η αυτοπροβολή και η προσποίηση επιδεξιότητας κατατάσσονται ανάμεσα στις πιο σημαντικές αρετές των μάνατζερ και των ειδικευμένων εργατών, των σταρ των μίντια και των λογιστών, των καθηγητών και των παρκαδόρων. Η κρίση της κοινωνίας της εργασίας κατέστησε γελοίο τον ισχυρισμό ότι η εργασία είναι μια αιώνια αναγκαιότη-

28 GRUPPE KRISIS τα επιβεβλημένη στον άνθρωπο από τη φύση. Για αιώνες κήρυτταν ότι πρέπει να αποτίουμε φόρο τιμής στο είδωλο της εργασίας για τον απλό λόγο ότι οι ανάγκες δεν μπορούν να ικανοποιηθούν χωρίς τον ιδρώτα και το αίμα των ανθρώπων: Η ικανοποίηση των αναγκών, αυτό είναι όλο το νόημα της ύπαρξης του ανθρώπινου στρατοπέδου της εργασίας. Αν αυτό αλήθευε, η κριτική της εργασίας θα ήταν τόσο λογική όσο και η κριτική της βαρύτητας. Πώς μπορεί λοιπόν ένας πραγματικός «νόμος της φύσης» να περιέλθει σε κατάσταση κρίσης ή ακόμη και να εκλείψει; Οι ηγέτες των διάφορων τάσεων του στρατοπέδου της εργασίας, από τους νεοφιλελεύθερους λαίμαργους για χαβιάρι μέχρι τους συνδικαλιστές μπιροκοιλιάδες, μοιάζει να έχουν εξαντλήσει τα επιχειρήματά τους για να αποδείξουν την ψευδο-φύση της εργασίας. Πώς αλλιώς μπορούν να εξηγήσουν ότι τα τρία τέταρτα της ανθρωπότητας βουλιάζουν μέσα στην εξαθλίωση και τη φτώχεια μόνο και μόνο επειδή το σύστημα της εργασίας δεν έχει πλέον ανάγκη την εργασία τους; Δεν είναι η κατάρα της Παλαιάς Διαθήκης «Εν τω ιδρώτι του προσώπου σου θέλεις τρώγεις τον άρτον σου» που βαρύνει πλέον τους εξοστρακισμένους, αλλά μια νέα αδυσώπητη καταδίκη: «Δεν θα φας, διότι ο ιδρώτας σου πλεονάζον και μη εμπορεύσιμος είναι». Κι αυτός υποτίθεται πως είναι νόμος της φύσης; Αυτή η καταδίκη δεν είναι παρά ένα ανορθολογικό κοινωνικό αξίωμα, που παίρνει τη μορφή ενός φυσικού καταναγκασμού επειδή έχει καταστρέψει ή καθυποτάξει κάθε άλλη μορφή κοινωνικών σχέσεων κατά τους περασμένους αιώνες και έχει αυτοανακηρυχτεί αδιαμφισβήτητο. Είναι ο φυσικός νόμος μιας κοινωνίας που θεωρεί τον εαυτό της πολύ λογικό, στην πραγματικότητα, όμως, ακολουθεί τον εργαλειακό ορθολογισμό του ειδώλου της εργασίας της, και για τις

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 29 ουσιαστικά αναπόδραστες ανάγκες του είναι έτοιμη να θυσιάσει τα τελευταία υπολείμματα της ανθρωπιάς της. Η εργασία, όσο ευτελής και αν είναι, όσο και αν υπηρετεί τον μαμμωνά, συνδέεται πάντοτε με τη φύση. Η επιθυμία της εργασίας οδηγεί όλο και περισσότερο στην αλήθεια, στους νόμους και τις επιταγές της φύσης, τα οποία είναι αλήθειες. Τόμας Καρλάιλ, Εργάζεσθε και μη απελπίζεσθε, 1843

30 GRUPPE KRISIS 5. Η εργασία είναι ένας καταναγκαστικός κοινωνικός κανόνας Η εργασία δεν ταυτίζεται κατά κανέναν τρόπο με το μετασχηματισμό της φύσης (της ύλης) από τους ανθρώπους και με την αλληλεπίδρασή τους. Όσο υπάρχει το ανθρώπινο είδος, θα χτίζει σπίτια, θα παράγει ρουχισμό, τροφή και πολλά άλλα πράγματα. Θα ανατρέφει παιδιά, θα γράφει βιβλία, θα συζητά, θα καλλιεργεί κήπους, θα δημιουργεί μουσική κι ακόμη περισσότερα. Αυτό είναι κοινότοπο και αυταπόδεικτο. Ωστόσο, η ανάδειξη της ανθρώπινης δραστηριότητας, της καθαρής «δαπάνης της εργασιακής δύναμης», σε έναν αφηρημένο κανόνα που διέπει τις κοινωνικές σχέσεις, ασχέτως του περιεχομένου του και ανεξαρτήτως των αναγκών και των επιθυμιών των συμμετεχόντων, δεν είναι καθόλου αυταπόδεικτη. Στις αρχαίες αγροτικές κοινωνίες υπήρχαν κάθε είδους μορφές κυριαρχίας και εξάρτησης των ανθρώπων, όχι όμως και η δικτατορία της αφαίρεσης «εργασία». Οι δραστηριότητες που αφορούσαν το μετασχηματισμό της φύσης ή των κοινωνικών σχέσεων δεν είχαν κατά κανέναν τρόπο ανεξάρτητη υπόσταση κι ελάχιστα υπόκεινταν σε κάποια αφηρημένη «δαπάνη εργασιακής δύναμης». Αποτελούσαν, μάλλον, αδιαχώριστο μέρος πολύπλοκων θρησκευτικών επιταγών και κοινωνικών και πολιτισμικών παραδόσεων με αμοιβαίες υποχρεώσεις. Κάθε δραστηριότητα είχε το χρόνο και τον τόπο της με λίγα λόγια, δεν υπήρχε καμία αφηρημένη γενική μορφή δραστηριότητας. Έλαχε στο σύγχρονο σύστημα εμπορευματικής παραγωγής, το οποίο ως αυτοσκοπός μετασχηματίζει αδιάκοπα την ανθρώπινη ενέργεια σε χρήμα, να δημιουργήσει

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 31 τη διαχωρισμένη σφαίρα της αποκαλούμενης εργασίας, «αλλότρια» από όλες τις άλλες κοινωνικές σχέσεις και αποκομμένη από κάθε περιεχόμενο. Είναι μία σφαίρα που απαιτεί από τους τροφίμους της άνευ όρων παράδοση, μια ζωή υποταγής στους κανόνες, ελεγχόμενη ρομποτική δραστηριότητα διαχωρισμένη από κάθε άλλο κοινωνικό πλαίσιο, και υπακοή σε έναν αφηρημένο «οικονομικό» εργαλειακό ορθολογισμό, ανεξάρτητο από τις ανθρώπινες ανάγκες. Σ αυτήν την αποχωρισμένη από τη ζωή σφαίρα, ο χρόνος παύει να είναι βιωμένος χρόνος και μετατρέπεται σε μια απλή ακατέργαστη ύλη, έτοιμη για την βέλτιστη εκμετάλλευσή της: «ο χρόνος είναι χρήμα». Κάθε δευτερόλεπτο ζωής χρεώνεται σε έναν λογαριασμό χρόνου, κάθε επίσκεψη στην τουαλέτα είναι παράπτωμα και κάθε κουβεντολόι είναι έγκλημα απέναντι στους στόχους μιας παραγωγής που έχει γίνει ανεξάρτητη. Στο χώρο της εργασίας επιτρέπεται να δαπανάται μόνο αφηρημένη ενέργεια. Η ζωή είναι αλλού ή πουθενά, αφού η εργασία μετρά το χρόνο μέρα και νύχτα. Ακόμη και τα παιδιά εκπαιδεύονται αυστηρά για να υπακούν τον νευτώνιο χρόνο και να γίνουν «αποτελεσματικά» μέλη του εργατικού δυναμικού στη μελλοντική τους ζωή. Η άδεια απουσίας από την εργασία παραχωρείται μόνο για την αποκατάσταση της «εργασιακής δύναμης» ενός ατόμου. Όταν κανείς γευματίζει, γιορτάζει ή κάνει έρωτα, ο δευτερολεπτοδείκτης χτυπάει στο βάθος του μυαλού του. Στη σφαίρα της εργασίας δεν έχει σημασία τι πραγματοποιείται είναι η ίδια η πράξη της πραγματοποίησης που μετράει. Πάνω απ όλα, η εργασία είναι αυτοσκοπός, ιδιαίτερα όσον αφορά το γεγονός ότι αποτελεί την πρώτη ύλη και την ουσία των χρηματικών αποδόσεων του κεφαλαίου της απεριόριστης δυναμικής του κεφαλαίου ως αξίας που αυτοαξιοποιείται. Η εργασία δεν είναι παρά το «ρευ-

32 GRUPPE KRISIS στό συσσωμάτωμα» αυτού του παράλογου αυτοσκοπού. Γι αυτό το λόγο και όλα τα προϊόντα πρέπει να παράγονται ως εμπορεύματα. Διότι μόνο με τη μορφή του εμπορεύματος τα προϊόντα μπορούν να «στερεοποιήσουν» την αφαίρεση «χρήμα», της οποίας η ουσία είναι η αφαίρεση «εργασία». Αυτός είναι ο μηχανισμός του αυτονομημένου κοινωνικού μαγγανοπήγαδου που κρατάει αιχμάλωτη τη σύγχρονη ανθρωπότητα. Γι αυτό το λόγο, δεν έχει σημασία τι παράγεται, ούτε και ποια είναι η χρήση αυτού που παράγεται για να μην αναφέρουμε ότι είναι αδιάφορες οι κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Είτε χτίζονται σπίτια ή κατασκευάζονται ορυχεία, είτε τυπώνονται βιβλία ή καλλιεργούνται γενετικά τροποποιημένες ντομάτες, είτε το αποτέλεσμα είναι να αρρωσταίνουν άνθρωποι ή να μολύνεται ο αέρας, είτε απλώς η ωραία γεύση πάει περίπατο όλα αυτά δεν έχουν σημασία όσο μπορούν, ανεξαρτήτως των συνεπειών, τα εμπορεύματα να μετατρέπονται σε χρήμα και το χρήμα σε πρόσθετη εργασία. Το γεγονός ότι κάθε εμπόρευμα απαιτείται να έχει μια συγκεκριμένη χρήση, ακόμη και καταστροφική, δεν έχει σημασία για την οικονομική λογική, σύμφωνα με την οποία το προϊόν δεν είναι παρά ο φορέας της εργασίας που έχει δαπανηθεί, ή «νεκρή εργασία». Η συσσώρευση της «νεκρής εργασίας», με άλλα λόγια το «κεφάλαιο», με την υλική του υπόσταση στη μορφή του χρήματος, είναι το μόνο νόημα που καταλαβαίνει το σύγχρονο σύστημα εμπορευματικής παραγωγής. Τι είναι η «νεκρή εργασία»; Μια μεταφυσική τρέλα! Μια μεταφυσική, όμως, που έχει γίνει απτή πραγματικότητα, μια «πραγμοποιημένη» τρέλα που σφίγγει με τη σιδερένια λαβή της αυτήν την κοινωνία. Μέσα στην αέναη αγορα-

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 33 πωλησία, οι άνθρωποι δεν αλληλεπιδρούν ως ανεξάρτητα κοινωνικά όντα, αλλά εκτελούν απλώς τον θεωρούμενο ως δεδομένο αυτοσκοπό σαν να είναι κοινωνικά ρομπότ. Ο εργάτης αισθάνεται ότι είναι ο εαυτός του έξω από την εργασία του, και όταν εργάζεται αισθάνεται έξω από τον εαυτό του. Νιώθει άνετα όταν δεν εργάζεται. Κι όταν εργάζεται δεν νιώθει άνετα. Κατά συνέπεια, η εργασία του δεν είναι εθελοντική, αλλά καταναγκαστική. Και η καταναγκαστική εργασία δεν είναι η ικανοποίηση μιας ανάγκης, αλλά μονάχα ένα μέσο για να ικανοποιήσει ανάγκες εκτός της εργασίας. Ο αλλότριος χαρακτήρας της φαίνεται καθαρά από το γεγονός ότι μόλις πάψει να υπάρχει σωματικός ή άλλος εξαναγκασμός η εργασία αποφεύγεται σαν πανούκλα. Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα, 1844 1 1. Συμβουλευόμαστε την ελληνική μετάφραση: Μπάμπης Γραμμένος, Γλάρος, Αθήνα 1975, σσ. 95-96. (Σ.τ.μ.)

34 GRUPPE KRISIS 6. Η εργασία και το κεφάλαιο είναι οι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος Η αριστερά λάτρευε πάντοτε με πάθος την εργασία. Όχι μόνο παρουσίαζε την εργασία ως την αληθινή φύση του ανθρώπου, αλλά και την μυστικοποιούσε ως την υποτιθέμενη αρχή που αντιτίθεται στο κεφάλαιο. Δεν θεωρούνταν σκάνδαλο η εργασία, αλλά η εκμετάλλευσή της από το κεφάλαιο. Ως αποτέλεσμα, προγραμματική αρχή όλων των «κομμάτων της εργατικής τάξης» ήταν πάντοτε η «απελευθέρωση της εργασίας» και όχι η «απελευθέρωση από την εργασία». Ωστόσο, η κοινωνική αντιπαλότητα κεφαλαίου και εργασίας είναι απλώς αντιπαλότητα διαφορετικών (αν και άνισα ισχυρών) συμφερόντων εντός του καπιταλιστικού αυτοσκοπού. Η ταξική πάλη ήταν η μορφή του αγώνα αντιτιθέμενων συμφερόντων στο κοινό κοινωνικό πεδίο και πλαίσιο αναφοράς του συστήματος της εμπορευματικής παραγωγής. Βρισκόταν σε συνάφεια με την εσωτερική δυναμική της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Είτε η πάλη αφορούσε αυξήσεις μισθών είτε πολιτικά δικαιώματα ή καλύτερες συνθήκες εργασίας ή περισσότερες δουλειές, είχε πάντοτε ως σιωπηρή προϋπόθεση την κοινή αποδοχή του κοινωνικού μαγγανοπήγαδου με τους ανορθολογικούς κανόνες του. Τόσο από την άποψη της εργασίας όσο και από αυτήν του κεφαλαίου, το ποιοτικό περιεχόμενο της παραγωγής μετράει ελάχιστα. Το μόνο που ενδιαφέρει είναι η πώληση της εργασιακής δύναμης στην καλύτερη τιμή. Η ιδέα να καθορίσουν το στόχο και το αντικείμενο της ανθρώπινης δραστηριότητας, αποφασίζοντας από κοινού, ξεπερνάει τη φαντασία των τροφίμων του μαγγανοπήγαδου. Αν υπήρχε ποτέ η ελπίδα ότι θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί αυτός ο αυτοκαθορισμός της κοινωνικής αναπαρα-

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 35 γωγής με τις διαδικασίες που επέβαλλε το σύστημα εμπορευματικής παραγωγής, το «εργατικό δυναμικό» έχει από καιρό λησμονήσει αυτήν την ψευδαίσθηση. Το μόνο που ενδιαφέρει είναι οι «θέσεις εργασίας» και η «απασχόληση» οι υποδηλώσεις αυτών των όρων αποδεικνύουν το χαρακτήρα αυτοσκοπού της όλης ρύθμισης και την πνευματική ανωριμότητα των συμμετεχόντων. Το τι παράγεται και για ποιο σκοπό, καθώς και ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες, δεν ενδιαφέρει ούτε τον πωλητή ούτε τον αγοραστή του εμπορεύματος εργασιακή δύναμη. Οι εργαζόμενοι σε σταθμούς πυρηνικής ενέργειας και χημικές βιομηχανίες είναι οι πρώτοι που διαμαρτύρονται έντονα όταν πρόκειται να απενεργοποιηθούν οι ωρολογιακές τους βόμβες. Οι «απασχολούμενοι» της Volkswagen, της Ford ή της Toyota είναι οι πιο φανατικοί οπαδοί του προγράμματος αυτοκινητικής αυτοκτονίας. Όχι μόνο διότι είναι υποχρεωμένοι να πουλούν τον εαυτό τους για να τους «επιτρέπεται» να βιοπορίζονται, αλλά διότι πράγματι ταυτίζονται με το κοντόθωρο μέλλον των επιχειρήσεων. Κοινωνιολόγοι, συνδικαλιστές, παπάδες και άλλοι «επαγγελματίες θεολόγοι» του «κοινωνικού ζητήματος» το θεωρούν αυτό απόδειξη της ηθικής αξίας της εργασίας. «Η εργασία διαμορφώνει την προσωπικότητα», λένε. Πράγματι, τις προσωπικότητες των ζόμπι της εμπορευματικής παραγωγής που δεν μπορούν πλέον να φανταστούν τη ζωή έξω από το πολυαγαπημένο τους μαγγανοπήγαδο, που για χάρη του αυτοεξοντώνονται καθημερινά. Όπως η εργατική τάξη ελάχιστα εναντιώθηκε ποτέ ανταγωνιστικά στο κεφάλαιο ή υπήρξε το ιστορικό υποκείμενο της ανθρώπινης χειραφέτησης, έτσι και οι καπιταλιστές και οι μάνατζερ ελάχιστα ελέγχουν την κοινωνία μέσω της κακόβουλης ύπαρξης κάποιας «υποκειμενικής

36 GRUPPE KRISIS επιθυμίας εκμετάλλευσης». Καμία κυρίαρχη κοινωνική κάστα στην ιστορία δεν έχει διαγάγει μια τόσο άθλια ζωή σαν «είλωτας» όσο οι ταλαίπωροι μάνατζερ της Microsoft, της Daimler-Chrysler ή της Sony. Οποιοσδήποτε βαρόνος του Μεσαίωνα θα περιφρονούσε βαθύτατα αυτούς τους ανθρώπους, αφού λάτρευε τη σχόλη και σπαταλούσε τον πλούτο οργιωδώς αντίθετα, η ελίτ της κοινωνίας της εργασίας δεν επιτρέπει στον εαυτό της την παραμικρή ανάπαυλα. Όταν βρίσκονται έξω από το μαγγανοπήγαδο, δεν γνωρίζουν παρά μόνο να γίνονται παιδαριώδεις. Η σχόλη, η αποκόμιση ικανοποίησης από τις διεργασίες της γνώσης, η συνειδητοποίηση και η ανακάλυψη, όπως και οι απολαύσεις των αισθήσεων, τους είναι τόσο ξένες όσο και στους ανθρώπινους «πόρους» τους. Είναι μονάχα σκλάβοι του ειδώλου της εργασίας, απλά λειτουργικά στελέχη του ανορθολογικού κοινωνικού αυτοσκοπού. Το κυρίαρχο είδωλο γνωρίζει πώς να επιβάλλει την «δίχως υποκείμενο» (Μαρξ) θέλησή του, χρησιμοποιώντας τον «σιωπηλό (υπαινισσόμενο) καταναγκασμό» του ανταγωνισμού, στον οποίο ακόμη και οι ισχυροί πρέπει να υποκλιθούν, ιδιαίτερα όταν διευθύνουν εκατοντάδες εργοστάσια και διαχειρίζονται δισεκατομμύρια σε ολόκληρο τον πλανήτη. Αν δεν «κάνουν μπίζνες», θα πεταχτούν στα σκουπίδια με τον ίδιο ανελέητο τρόπο που πετιέται το πλεονάζον «εργατικό δυναμικό». Αυτό που τους μετατρέπει σε δημόσια απειλή είναι το γεγονός ότι βρίσκονται υπό το κράτος αδιάλλακτων συστημικών καταναγκασμών, και όχι κάποια συνειδητή θέληση να εκμεταλλευτούν τους άλλους. Ιδίως, δεν τους επιτρέπεται να αναρωτηθούν σχετικά με το νόημα και τις συνέπειες της ακατάπαυστης δραστηριότητάς τους, ούτε να έχουν συναισθήματα ή συμπόνια. Κι έτσι, ονομάζουν ρεαλισμό το να ρημάζουν τον κόσμο ή να καταστρέφουν τη φυσιογνω-

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 37 μία των πόλεων, κι απλώς σηκώνουν τους ώμους όταν οι διπλανοί τους φτωχαίνουν εν μέσω της αφθονίας. Μέρα με τη μέρα η εργασία παίρνει όλη την καλή συνείδηση με το μέρος της: η κλίση για χαρά ήδη αυτοαποκαλείται «ανάγκη για διασκέδαση» κι έχει αρχίσει να ντρέπεται για τον εαυτό της. «Είμαστε υπεύθυνοι για την υγεία μας» αυτό λένε οι άνθρωποι όταν τους τσακώσεις σε μια εκδρομή στην εξοχή. Γρήγορα θα φτάσουμε στο σημείο να μη μπορούν οι άνθρωποι να δοθούν στην κλίση για vita contemplativa [θεωρησιακή ζωή] (δηλαδή στο να κάνεις έναν περίπατο μαζί με σκέψεις και φίλους) χωρίς να περιφρονούν τον εαυτό τους και χωρίς να έχουν κακή συνείδηση. Φρίντριχ Νίτσε, Σχόλη και αργία, 1882 2 2. Φρίντριχ Νίτσε, Η χαρούμενη επιστήμη, μτφρ. Ζήσης Σαρίκας, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 274. (Σ.τ.μ.)

38 GRUPPE KRISIS 7. Η εργασία είναι πατριαρχική κυριαρχία Δεν είναι δυνατόν όλες οι σφαίρες της κοινωνικής ζωής ή όλες οι βασικές ανθρώπινες δραστηριότητες να υπόκεινται στον κανόνα του αφηρημένου (νευτώνιου) χρόνου, παρ όλο που η εγγενής λογική της εργασίας, συμπεριλαμβάνοντας και το μετασχηματισμό του χρόνου σε «ουσία του χρήματος», επιμένει σ αυτό. Ως συνέπεια, δίπλα στη «διαχωρισμένη» σφαίρα της εργασίας, κατά κάποιον τρόπο στα νώτα της, εμφανίστηκε η σφαίρα της οικιακής ζωής, της οικογενειακής ζωής και της οικειότητας. Είναι η σφαίρα που μεταδίδει την αντίληψη της θηλυκότητας και περιέχει τις ποικίλες δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, οι οποίες μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις μεταφράζονται σε χρηματικές ανταμοιβές: από το καθάρισμα, το μαγείρεμα, την ανατροφή των παιδιών και τη φροντίδα των ηλικιωμένων, μέχρι την «εργασία της αγάπης» που παρέχει η ιδανική νοικοκυρά, η οποία ασχολείται με τη «στοργική» περιποίηση του εξαντλημένου κουβαλητή της και τροφοδοτεί το κενό του με καλά υπολογισμένες δόσεις συναισθήματος. Αυτός είναι και ο λόγος που η σφαίρα της οικειότητας, η οποία δεν είναι παρά η άλλη πλευρά της σφαίρας της εργασίας, έχει εξιδανικευτεί από την αστική ιδεολογία ως καταφύγιο της αληθινής ζωής, παρ ότι στην πραγματικότητα είναι συχνότατα μία οικεία κόλαση. Πράγματι, δεν πρόκειται για μία σφαίρα καλύτερης ή αληθινής ζωής, αλλά για μια περιορισμένη και υποβιβασμένη μορφή ύπαρξης, ένα απλό αντεστραμμένο είδωλο που υπόκειται στους ίδιους ακριβώς συστημικούς καταναγκασμούς (δηλαδή, στην εργασία). Η σφαίρα της οικειότητας είναι ένα παρακλάδι της σφαίρας της εργασίας, που έχει αποκοπεί και αποκτήσει την αυτονομία του εν τω μεταξύ, αλλά εξακολουθεί να συνδέεται

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 39 στενά με το κύριο κοινό σύστημα αναφοράς. Δίχως την κοινωνική σφαίρα των «γυναικείων» δραστηριοτήτων, η κοινωνία της εργασίας δεν θα μπορούσε στην πραγματικότητα ποτέ να λειτουργήσει. Η «γυναικεία σφαίρα» είναι η σιωπηρή προϋπόθεση της κοινωνίας της εργασίας και συγχρόνως το ειδικό της αποτέλεσμα. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα έμφυλα στερεότυπα που εξαπλώθηκαν στην πορεία ανάπτυξης του συστήματος της εμπορευματικής παραγωγής. Δεν ήταν τυχαίο ότι η εικόνα τής κάπως πρωτόγονης, παρασυρόμενης από τα ένστικτα, ανορθολογικής και συναισθηματικής γυναίκας παγιώθηκε συγχρόνως με την εικόνα του πολιτισμένου, ορθολογικού και αυτοσυγκρατημένου άρρενα εργασιομανή, και τελικά κατέληξε μια μαζική προκατάληψη. Και δεν ήταν επίσης τυχαίο ότι η αυτοεξόντωση του λευκού άντρα, για χάρη των αυστηρών απαιτήσεων της εργασίας και του κρατικού μηχανισμού διαχείρισης ανθρώπων που την υπηρετεί, συνέπεσε με ένα κτηνώδες κυνήγι μαγισσών που μαινόταν για μερικούς αιώνες. Η νεωτερική κατανόηση και ιδιοποίηση του κόσμου μέσω του (φυσικού) επιστημονικού στοχασμού, ένας τρόπος σκέψης που τότε κέρδιζε έδαφος, ήταν μολυσμένη μέχρι τις ρίζες της από τον κοινωνικό αυτοσκοπό και τα έμφυλα γνωρίσματά του. Κατ αυτόν τον τρόπο, ο λευκός άντρας, για να εξασφαλίσει την ομαλή λειτουργία του, αυτοϋποβλήθηκε σε έναν εξορκισμό όλων των κακών πνευμάτων, και συγκεκριμένα εκείνων των τρόπων αντίληψης και εκείνων των συναισθηματικών αναγκών που θεωρούνται δυσλειτουργικές στην επικράτεια της εργασίας. Κατά τον 20ό αιώνα, ιδιαίτερα στις μεταπολεμικές δημοκρατίες του φορντισμού, οι γυναίκες επιστρατεύτηκαν

40 GRUPPE KRISIS ολοένα και περισσότερο στο σύστημα εργασίας. Το αποτέλεσμα όμως ήταν μόνο μια γυναικεία σχιζο-συνείδηση. Αφ ενός, η εισαγωγή των γυναικών στη σφαίρα της εργασίας δεν οδήγησε στην απελευθέρωσή τους, αλλά τις υπέταξε στα ίδια γυμνάσια προς χάριν του ειδώλου της εργασίας που υφίσταντο ήδη οι άντρες. Αφ ετέρου, καθώς η συστημική δομή του «καταμερισμού» έμεινε ανέπαφη, η διαχωρισμένη σφαίρα της «γυναικείας εργασίας» συνέχισε να υπάρχει έξω από αυτό που θεωρείται επίσημα ως «εργασία». Κατ αυτόν τον τρόπο, οι γυναίκες ανέλαβαν ένα διπλό φορτίο και εκτέθηκαν σε αντικρουόμενες κοινωνικές επιταγές. Στη σφαίρα της εργασίας μέχρι σήμερα περιορίζονται κυρίως σε χαμηλόμισθες θέσεις και κατώτερες δουλειές. Κανένας συμμορφωμένος με το σύστημα αγώνας για κανονισμούς ποσόστωσης ή ίσες ευκαιρίες καριέρας δεν πρόκειται να αλλάξει τίποτε. Το άθλιο αστικό όραμα ενός «συνδυασμού καριέρας και οικογένειας» αφήνει εντελώς ανέπαφο το διαχωρισμό των σφαιρών του συστήματος της εμπορευματικής παραγωγής, και ως εκ τούτου διατηρεί τη δομή του έμφυλου καταμερισμού. Αυτή η προοπτική ζωής είναι αφόρητη για την πλειοψηφία των γυναικών ωστόσο, μία μειοψηφία πλούσιων γυναικών μπορεί να εκμεταλλευτεί τις κοινωνικές συνθήκες για να αποκτήσει μία πλεονεκτική θέση εντός του συστήματος κοινωνικού απαρτχάιντ, αναθέτοντας τις οικιακές εργασίες και τη φροντίδα των παιδιών σε κακοπληρωμένες ( προφανώς γυναίκες) οικιακές βοηθούς. Οι συστημικοί περιορισμοί της κοινωνίας της εργασίας και, ιδιαίτερα, ο πλήρης εκ μέρους της σφετερισμός του ατόμου που συνεπάγεται την άνευ όρων παράδοσή του στη λογική του συστήματος καθώς και την επιστράτευσή

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 41 του και υπακοή στο καθεστώς του καπιταλιστικού χρόνου έχουν ως αποτέλεσμα να διαβρώνεται και να υποβιβάζεται συνεχώς η ιερή αστική σφαίρα της λεγόμενης ιδιωτικής ζωής και της «αγίας οικογένειας». Η πατριαρχία δεν έχει καταργηθεί αλωνίζει μέσα στην μη αναγνωριζόμενη κρίση της κοινωνίας της εργασίας. Καθώς τώρα το σύστημα της εμπορευματικής παραγωγής σταδιακά καταρρέει, οι γυναίκες καθίστανται υπεύθυνες για την επιβίωση από κάθε άποψη, ενώ ο «ανδρικός» κόσμος εντρυφά στην επέκταση των κατηγοριών της κοινωνίας της εργασίας μέσω των προσομοιώσεών της. Η ανθρωπότητα έπρεπε να προξενήσει στον εαυτό της πολλά δεινά ώσπου να δημιουργηθεί ο εαυτός, ο ταυτόσημος ανδρικός χαρακτήρας των ανθρώπων, που προσανατολίζεται προς ταγμένους σκοπούς, και κάτι από αυτό επαναλαμβάνεται ακόμη σε κάθε παιδική ηλικία. Μαξ Χορκχάιμερ - Τέοντορ Β. Αντόρνο, Διαλεκτική του διαφωτισμού 3 3. Μετάφραση Λευτέρης Αναγνώστου, νήσος, Αθήνα 1996, σ. 74. (Σ.τ.μ.)

42 GRUPPE KRISIS 8. Η εργασία είναι η υπηρεσία των δεσμωτών Η ταύτιση εργασίας και δουλείας μπορεί να εκτεθεί όχι μόνο πραγματολογικά αλλά και εννοιολογικά. Πριν μερικούς μόνο αιώνες, οι άνθρωποι είχαν γνώση της σχέσης μεταξύ εργασίας και κοινωνικών καταναγκασμών. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, ο όρος «δουλειά» παραπέμπει αρχικά μόνο σε δραστηριότητες που εκτελούσαν δεσμώτες, δηλαδή δούλοι, δουλοπάροικοι και σκλάβοι. Στις γερμανόφωνες περιοχές, η λέξη δηλώνει το μόχθο ενός ορφανού παιδιού που κατάντησε δουλοπάροικος. Το λατινικό ρήμα lavorare σήμαινε «να παραπατάς κάτω από ένα βαρύ φορτίο» και απέδιδε τις κακουχίες και τη σκληρή δουλειά των σκλάβων. Οι λατινογενείς λέξεις travail, trabajo κ.λπ. προέρχονται από την λατινική tripalium, ένα είδος ζυγού που χρησιμοποιείτο για τον βασανισμό και την τιμωρία των σκλάβων και άλλων ανθρώπων στα δεσμά. Ένας υπαινιγμός αυτών των βασάνων διακρίνεται ακόμη στον γερμανικό ιδιωματισμό «κυρτός υπό τον ζυγό της εργασίας». Η «δουλειά» λοιπόν, σύμφωνα με τις ρίζες της, δεν είναι συνώνυμο μιας αυτοκαθοριζόμενης ανθρώπινης δραστηριότητας, αλλά παραπέμπει σε μια δυστυχή κοινωνική μοίρα. Είναι η δραστηριότητα εκείνων που έχουν χάσει την ελευθερία τους. Η επιβολή της εργασίας σε όλα τα μέλη της κοινωνίας δεν είναι τίποτα άλλο παρά η γενίκευση μιας ζωής στα δεσμά και η σύγχρονη λατρεία της εργασίας είναι απλώς η οιονεί θρησκευτική μεταμόρφωση των πραγματικών κοινωνικών συνθηκών. Τα άτομα, ωστόσο, ήταν δυνατόν να καταπνίξουν με επιτυχία τη σύνδεση μεταξύ εργασίας και σκλαβιάς και να εσωτερικεύσουν τους κοινωνικούς καταναγκασμούς, δι-