ιακίνηση Ρύπων στη Λεκάνη Απορροής του Σπερχειού και Επιδράσεις στην Παράκτια Ζώνη

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 209 ιακίνηση Ρύπων στη Λεκάνη Απορροής του Σπερχειού και Επιδράσεις στην Παράκτια Ζώνη ΕΜ. ΑΣΕΝΑΚΗΣ ΑΘ. ΚΑΣΤΡΙΤΗΣ Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΑΚΗ Αναπλ. Καθηγητής Ε.Κ.Π.Α. Χηµικός Χηµικός Π. ΜΠΟΥΡΟΥ Β. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ Χηµικός Χηµικός Περίληψη Η µελέτη της διακίνησης των ρύπων στη λεκάνη απορροής του Σπερχειού Ποταµού είναι απαραίτητη για να σχηµατισθεί µια ολοκληρωµένη εικόνα για τους κινδύνους που διατρέχει το υδάτινο αυτό σύστηµα από τις ανθρώπινες παρεµβάσεις. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας περιγράφεται η περιοχή µελέτης και το δίκτυο δειγµατοληψίας. Παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα των µέχρι τώρα µετρήσεων των συγκεντρώσεων θρεπτικών συστατικών, µετάλλων, φυτοφαρµάκων και πολυκυκλικών αρωµατικών υδρογονανθράκων. Τα πρώτα συµπεράσµατα είναι ότι το οικοσύστηµα δεν είναι ιδιαίτερα επιβαρηµένο µε ρύπους, αλλά χρειάζεται συνεχή προσοχή και παρακολούθηση. Abstract The study of the transport of pollutants in the catchment area of Sperchios River is necessary in order to have a more complete view of the threats from human activities in this aquatic system which includes also Maliakos Gulf. This work presentσ the results of measurements of nutrients, metals, pesticides and aromatic hydrocarbons. The first conclusions indicate that the ecosystem is not heavily polluted, although it is affected by pollution coming from both point and nonpoint sources. The establishment of a monitoring system is necessary in the area. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στις σύγχρονες βιοµηχανικές κοινωνίες είναι γενικά γνωστό ότι οι ποταµοί, εκτός από την όποια σηµαντική ιστορία τους και την ζωτική σηµασία τους για τα µέρη απ όπου περνούν (ύδρευση, άρδευση, µεταφορές κλπ), παράλληλα αποτελούν και βασικούς δρόµους µεταφοράς µεγάλων ποσοτήτων ρύπων ποικίλης προέλευσης προς τη θάλασσα, οι οποίοι επηρεάζουν δυσµενώς την παράκτια ζώνη, στην οποία το µεγαλύτερο µέρος τους αποτίθεται. Οι Ελληνικοί ποταµοί, όπως και οι περισσότεροι Μεσογειακοί, µπορεί να µην είναι ιδιαίτερα µεγάλοι, όµως δηµιουργούν πολύ σηµαντικά φυσικά συστήµατα τόσο για την µορφολογία τους όσο και για τα φυσικοχηµικά και οικολογικά χαρακτηριστικά τους. Η µέχρι σήµερα επιστηµονική έρευνα γύρω από τις περιοχές αυτές χρειάζεται να επεκταθεί για να καλύψει πλήρως τις πραγµατικές ανάγκες διαχείρισης και προστασίας. Τα θρεπτικά συστατικά (ενώσεις αζώτουφωσφόρου) τα βαρέα µέταλλα (υδράργυρος, µόλυβδος, χαλκός, κάδµιο κλπ), οι οργανικοί ρύποι (πετρελαιοειδή, φαινόλες, PCBs, φυτοφάρµακα κλπ), είναι βασικές κατηγορίες ρύπων που πρέπει να µελετηθούν προκειµένου σε συνδυασµό µε τις υπόλοιπες φυσικοχηµικές παραµέτρους που χαρακτηρίζουν τα νερά (θερµοκρασία, διαλυµένο οξυγόνο, αγωγιµότητα, ρη, κλπ) να σχηµατισθεί µια ολοκληρωµένη εικόνα για τους κινδύνους που διατρέχουν τα υδάτινα συστήµατα από τις ανθρώπινες παρεµβάσεις. Κάθε ρύπος έχει διαφορετική τοξικότητα σε διάφορα επίπεδα συγκεντρώσεων και επηρεάζει µε ειδικό τρόπο διάφορες κατηγορίες οργανισµών. Σε περιπτώσεις ταυτόχρονης ύπαρξης πολλών ρύπων είναι πιθανό να εµφανιστούν φαινόµενα συνέργιας µε πολλαπλασιαστικά τοξικά αποτελέσµατα [1,2]. Τα τελευταία χρόνια στην περιοχή του Μαλιακού και Σπερχειού έχουν γίνει από διάφορους φορείς αρκετές διαχειριστικές και περιβαλλοντικές µελέτες, οι οποίες όµως δεν εντάχθηκαν σε ένα ολοκληρωµένο σχέδιο για την περιβαλλοντική προστασία και βιώσιµη ανάπτυξη της περιοχής. Παράλληλα, υπήρξαν προσπάθειες προστασίας στη περιοχή µέσα από έργα του 2ου Κ.Π.Σ. ή άλλα έργα και µελέτες, ωστόσο δεν υπήρξε συστηµατική προσέγγιση των προβληµάτων παρά τις όποιες ευαισθησίες οµάδων και Μ.Κ.Ο. για διάφορα επιµέρους προβλήµατα. Στο εργαστήριο Χηµείας Περιβάλλοντος του Πανεπιστηµίου Αθηνών, ιδιαίτερα τα τελευταία 2 χρόνια, έχει γίνει συστηµατική έρευνα µε δειγµατοληψίες, αναλύσεις και συλλογή στοιχείων για θρεπτικά συστατικά, µέταλλα και οργανικούς ρύπους στη λεκάνη απορροής του Σπερχειού ποταµού. Στην εργασία αυτή παρουσιάζονται αποτελέσµατα και συµπεράσµατα από την έρευνα αυτή, τα οποία αφορούν τόσο στο ποτάµιο σύστηµα, όσο και στην παράκτια ζώνη [3 10]. 2. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ 2.1. Μορφολογία Ο Σπερχειός είναι ποταµός της Στερεάς Ελλάδας. Ανήκει στο υδρογραφικό διαµέρισµα της Κεντρικής Στερεάς Ελλάδας και ρέει εξ ολοκλήρου στο έδαφος του

210 Νοµού Φθιώτιδας. Πηγάζει στα όρια των νοµών Ευρυτανίας και Φθιώτιδας, στις ανατολικές πλαγιές του Τυµφρηστού βορειοανατολικά από το Καρπενήσι, σε υψόµετρο 2.327 m. ιασχίζει την οµώνυµη κοιλάδα µε συνολική έκταση 15.000 ha και µέσο υψόµετρο 700 m και εκβάλει στο Ν άκρο του Μαλιακού κόλπου, δυτικά του χωριού Ανθήλη και βόρεια των Θερµοπυλών, σχηµατίζοντας πελµατοειδές δέλτα και χαµηλές βαλτώδεις ακτές. Καθ όλο το µήκος της διαδροµής του (82,5 km), ο Σπερχειός τροφοδοτείται από 63 ποταµοχειµάρρους, σπουδαιότεροι από τους οποίους είναι ο Πετσιώτικος, ο Ίναχος, ο Γοργοπόταµος και ο Ασωπός. Η µέση ετήσια απορροή του Σπερχειού είναι 743 x 10 6 m 3, ενώ η µέση παροχή του παρουσιάζει µέγιστη τιµή τον Ιανουάριο και ελάχιστη τον Αύγουστο. Αυτό καθιστά τον ποταµό «εποχιακό», µε υψηλή στάθµη τον χειµώνα και χαµηλή το καλοκαίρι. Η λεκάνη απορροής του Σπερχειού ποταµού µε συνολική επιφάνεια 2.116 km 2 είναι µια ταφροειδής στενή λωρίδα µε χαρακτηριστικά κυρίως ορεινά και χειµάρρου, µε έντονες κατά τόπους αλλαγές κλίσης και µε διαµήκη άξονα που συµπίπτει χονδρικά µε την κοίτη του Σπερχειού. Στο τελευταίο περίπου τρίτο της διαδροµής του ο Σπερχειός µεταβάλλεται σε πεδινό ποταµό και διασχίζει χαµηλές περιοχές που συχνά κατακλύζονται από τα νερά του. Στη λεκάνη του Σπερχειού εντοπίζεται ένα σύνολο από 519 πηγές (όπως το σύστηµα καρστικών πηγών κεντρικής Οίτης, η οµάδα καρστικών πηγών Ν /κης Όθρυος, κ.ά.) αλλά και ένα ενεργό γεωθερµικό σύστηµα ενδείξεις του οποίου αποτελούν οι θερµές πηγές των περιοχών: Υπάτης, Θερµοπυλών, Πλατυστόµου, Παλαιοβράχας κ.ά. Το δέλτα του Σπερχειού αποτελείται από δυο εκβολές. Ο πυρήνας των εκβολών καλύπτει 319,5 ha, ενώ η ευρύτερη περιοχή ανέρχεται στα 10.000 ha. Ο Σπερχειός είναι ένας ποταµός µε µεγάλη στερεοπαροχή. Το πάχος των δελταϊκών ιζηµάτων του ποταµού έχει υπολογιστεί από γεωτρήσεις σε τουλάχιστον 300 m. Σηµαντικό ρόλο στη γρήγορη ανάπτυξη του δέλτα του Σπερχειού, παίζουν το ήρεµο θαλάσσιο περιβάλλον των εκβολών του, καθώς και τα χαρακτηριστικά των πετρωµάτων της λεκάνης απορροής. Ο Σπερχειός είναι ο κύριος τροφοδότης του Μαλιακού κόλπου µε φερτές ύλες. Έχει υπολογιστεί ότι φτάνουν ετησίως στο δέλτα του Σπερχειού 1.140.080 m 3 φερτών υλών [11]. Ο Μαλιακός Κόλπος καλύπτει µια περιοχή 9.000 ha και χωρίζεται σε δυο τµήµατα. Το ανατολικό τµήµα του κόλπου συνδέεται µε το Αιγαίο Πέλαγος µέσω του ίαυλου των Ωρέων και µε τον Ευβοϊκό Κόλπο µε τον ίαυλο της Κνήµιδας και έχει µέσο βάθος 30 m. Το δυτικό τµήµα, όπου ο Σπερχειός εκβάλλει στη θάλασσα, έχει µέγιστο βάθος 25 m, ενώ κοντά στις εκβολές το βάθος δεν ξεπερνά τα 10 m [12]. Υδρολογία, Ποιότητα και ιαχείριση Επιφανειακών Νερών 2.2. Οικολογικά στοιχεία Οι εκβολές και οι γύρω περιοχές σχηµατίζουν ένα ποικίλο τοπίο. Υπάρχουν δύο τύποι φυσικής βλάστησης. Η πρώτη απαντά κατά µήκος του ποταµού, ενώ η δεύτερη καλύπτει την περιοχή των αλίπεδων. Η πρώτη κυριαρχείται από Salix ssp., Populus ssp., Rubus ssp., Alnus ssp., Phragmites ssp., Typha ssp., ενώ η δεύτερη από Phragmites australis, κοντά στις όχθες, και από Arthrocremnum ssp., Tamarix ssp. και Salicornia ssp. στην υπόλοιπη περιοχή. Ο Μαλιακός κόλπος υποστηρίζει σηµαντική παραγωγή σε ψάρια και δίθυρα µαλάκια. Υπάρχει επίσης πολύ καλό δυναµικό για την ανάπτυξη των υδατοκαλλιεργειών. Το Λιβάρι, στο εσωτερικό τµήµα του κόλπου, είναι ένα φυσικό θαλάσσιο πάρκο για την αναπαραγωγή ψαριών και την ανάπτυξη των νεαρών ιχθυδίων. Ο ποταµός υποστηρίζει πολλά σηµαντικά (ενδηµικά ή/και προστατευόµενα) είδη ψαριών. Στις θερµές πηγές των Θερµοπυλών απαντά το αφρικάνικο ψάρι Tilapia nilotica. Επίσης, οι καρστικές πηγές της Αγίας Παρασκευής και η περιοχή Μοσχοχωρίου έχουν σπουδαίο οικολογικό ενδιαφέρον, γιατί αποτελούν βιότοπο για το ενδηµικό ψάρι Ελληνοπυγόστεος (Pungitius hellenicus), είδος το οποίο βρίσκεται µόνο στο σύστηµα του Σπερχειού [13]. Οι υγρότοποι των εκβολών αποτελούν ένα µοναδικό, µεγάλης έκτασης οικοσύστηµα κατά µήκος των ανατολικών ακτών της ελληνικής χερσονήσου. Η ορνιθοπανίδα της περιοχής παρουσιάζει ιδιαίτερο πλούτο και ενδιαφέρον. Συνολικά έχουν καταγραφεί 182 είδη πτηνών. Στο σύστηµα των εκβολών του Σπερχειού διαχειµάζουν µεγάλοι πληθυσµοί υδρόβιων και παρυδάτιων πτηνών, αλλά και µια σηµαντική ποικιλία αρπακτικών πτηνών µικρού και µεσαίου µεγέθους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ιχθυοπανίδα της περιοχής. Η περιοχή ανήκει στο Ευρωπαϊκό δίκτυο NATURA 2000. 2.3. Χρήσεις γης Ο πληθυσµός στην ευρύτερη περιοχή φθάνει τις 90.000. Η πρωτεύουσα του νοµού και κυριότερη πόλη είναι η Λαµία µε 45.000 περίπου κατοίκους. Οι γεωργικές εκτάσεις καταλαµβάνουν το 26,4% της έκτασης της λεκάνης του Σπερχειού, οι βοσκότοποι το 34,1%, τα δάση 34,85 και υπόλοιπες εκτάσεις το 4,7%. Η γεωργία είναι η σηµαντικότερη δραστηριότητα του πρωτογενή τοµέα στον νοµό Φθιώτιδας και απασχολεί το 29% περίπου του ενεργού πληθυσµού. Η γεωργική εκµετάλλευση είναι προσανατολισµένη σε περιορισµένο αριθµό καλλιεργειών. Το µεγαλύτερο µέρος της (71%) καταλαµβάνεται από αροτραίες καλλιέργειες (43,6%) και βιοµηχανικά φυτά σε ποσοστό 19,45% της συνολικής καλλιεργούµενης έκτασης. Οι δενδρώδεις καλλιέργειες καταλαµβάνουν το 24,45% του συνόλου των καλλιεργειών και αποτελούνται κατά το µεγαλύτερο µέρος τους από ελαιώνες. Γενικά οι καλλιέργειες στην

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 211 περιοχή είναι: χειµερινά σιτηρά, καλαµπόκι, βαµβάκι, ρύζι, ζαχαρότευτλα, µηδική, τοµάτα, κηπευτικά και ελιές, µε κυριότερα προϊόντα το ελαιόλαδο, το βαµβάκι, το σιτάρι, το ρύζι και τη βιοµηχανική τοµάτα. Οι κλιµατικές συνθήκες της περιοχής ευνοούν την εκτροφή τόσο µεγάλων όσο και µικρών ζώων. Τα σηµαντικότερα αγροτικά ζώα που εκτρέφονται είναι οι αίγες, τα πρόβατα, τα βοοειδή, οι χοίροι και οι κότες, ενώ σηµαντική για την περιοχή είναι η εκτροφή µελισσών που αντιστοιχεί στο 1,6% περίπου του συνόλου της χώρας (αριθµός κυψελών). Στην περιοχή της Φθιώτιδας εκτός από τη διάσπαρτες βιοµηχανίες υπάρχει και το συγκρότηµα Βιοµηχανικής Περιοχής Λαµίας της ΕΤΒΑ στο οποίο είναι συγκεντρωµένες 19 παραγωγικές εγκαταστάσεις. Τα κυριότερα λιµάνια της περιοχής είναι της Στυλίδας και της Αγίας Μαρίνας. Σε αυτά γίνονται φορτώσεις και εκφορτώσεις εµπορευµάτων κυρίως λιπασµάτων, ξυλείας και µεταλλευµάτων. Η αλιευτική δραστηριότητα στον κόλπο ασκείται από 322 επίσηµα καταχωρηµένα σκάφη που ανήκουν σε 700 αλιείς. Η παραγωγή ψαριών και δίθυρων µαλακίων είναι υψηλή [11,13]. 2.4. Πηγές ρύπανσης Οι αγροχηµικές επιβαρύνσεις της κοιλάδας του Σπερχειού από την χρήση λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων ανέρχονται σε 22.700 τόνους λιπασµάτων και 306 τόνους γεωργικών φαρµάκων. Οι ανάγκες των καλλιεργειών σε λιπάσµατα έχουν διπλασιαστεί τα τελευταία 10 χρόνια. Τα κυριότερα λιπάσµατα που χρησιµοποιούνται στην περιοχή είναι η φωσφορική αµµωνία, η ασβεστούχος νιτρική αµµωνία, η νιτρική αµµωνία, το αραιό υπερφοσφωρικό, το θειικό κάλιο, το µικτό 111515, το µικτό 81624, το νιτρικό κάλιο (160 46) και η θειική αµµωνία. Τα φυτοφάρµακα που χρησιµοποιούνται παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1: Είδος και ποσότητες φυτοφαρµάκων σε τόνους Φυτοφάρµακο Ετήσια Κατανάλωση Ζιζανιοκτόνα 121 Εντοµοκτόνα 110 Μυκητοκτόνα 45 Ρυθµιστές ανάπτυξης 30 Ο Σπερχειός αποτελεί αποδέκτη των αποβλήτων κτηνοτροφικών µονάδων, σφαγείων, βιοµηχανιών, καθώς και λυµάτων και στερεών απορριµµάτων. Τα ρυπαντικά αυτά φορτία µεταφέρονται στην θάλασσα µέσω του ποταµού προκαλώντας τις αντίστοιχες αρνητικές συνέπειες. Μέχρι το 1994 το σύνολο των αστικών λυµάτων όλων των οικισµών της περιοχής µελέτης κατέληγαν, χωρίς κατεργασία στα υπόγεια και τα επιφανειακά νερά της περιοχής. Η έναρξη της λειτουργίας του βιολογικού καθαρισµού των λυµάτων της πόλης της Λαµίας άρχισε να αποκαθιστά τη ζηµιά στο περιβάλλον. ίκτυα κατασκευασµένα ειδικά για την αποχέτευση αστικών λυµάτων διαθέτουν οι ΟΤΑ Λαµίας, Ροδίτσας, Υπάτης, Αγ. Γεωργίου. Όλοι οι υπόλοιποι ΟΤΑ της περιοχής, όπως και τα σπίτια που δεν είναι συνδεδεµένα µε τα δίκτυα εξυπηρετούνται µε βόθρους, κατά κανόνα απορροφητικούς. Τα βοθρολύµατα, που συλλέγονται από τους διαφορετικούς ΟΤΑ, απορρίπτονται αδιακρίτως σε διάφορους χείµαρρους και κυρίως στην Τάφρο της Λαµίας, γνωστή και ως «Γερµανική Τάφρος». Η περιοχή της Φθιώτιδας δεν εξελίχθηκε σε πόλο έλξης νέων βιοµηχανιών και επενδύσεων όπως αναµενόταν, µε αποτέλεσµα να µην παράγονται σηµαντικές ποσότητες αποβλήτων από την βιοµηχανία. Εξαίρεση αποτελούν τα ελαιοτριβεία τα οποία θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψιν διότι δεν ελέγχεται ο τρόπος διάθεσης των λυµάτων τους [11]. 3. ΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ 3.1. ίκτυο σταθµών δειγµατοληψίας Για τον έλεγχο της ποιότητας των νερών της περιοχής σχεδιάστηκε κατάλληλο και αντιπροσωπευτικό δίκτυο σταθµών δειγµατοληψίας. Έτσι, καθορίστηκαν 17 σταθµοί δειγµατοληψίας: 6 στον Σπερχειό ποταµό (Καστρί, Υπάτη, Κωσταλέξης, Αλαµάνα, ΕκβολέςΜπούκα, ΕκβολέςΨηλά) 6 παράκτιοι του Μαλιακού Κόλπου (Σκάρφεια, Μώλος, Αγ. Τριάδα, Αγ. Μαρίνα, Στυλίδα, Καραβόµυλος) 5 στο εσωτερικό του Μαλιακού Κόλπου Το δίκτυο των σταθµών δειγµατοληψίας φαίνεται στα Σχήµατα 1 και 2. 3.2. Συλλογή Συντήρηση δειγµάτων Οι δειγµατοληψίες έγιναν στην περιοχή σε εποχιακή βάση κατά την περίοδο 20032004. Συλλέχθησαν δείγµατα νερού, τα οποία χρησιµοποιήθηκαν για τον προσδιορισµό: α) θρεπτικών συστατικών, β) ίχνη µετάλλων, γ) φυτοφαρµάκων, δ) πολυκυκλικών αρωµατικών υδρογονανθράκων (PAH s) και ε) διαλυτού οργανικού άνθρακα (DOC). Στους σταθµούς, όπου το βάθος ήταν µεγαλύτερο από 10 m, συλλέχθησαν, εκτός από επιφανειακά, και δείγµατα βάθους κοντά στον πυθµένα (στους m1, m2, m3 σε βάθος 20 m και στον m5 σε βάθος 10 m). Τα 21 συνολικά δείγµατα συλλέχθησαν µε φιάλη Nansen σε πλαστικά και γυάλινα µπουκάλια. Η συντήρηση έγινε µε χλωροφόρµιοψύξη, οξίνισηψύξη και κατάψυξη για τα δείγµατα των θρεπτικών, των µετάλλων και των φυτοφαρµάκων PAH s DOC αντίστοιχα.

212 Σχήµα 1: ίκτυο σταθµών δειγµατοληψίας(α) Υδρολογία, Ποιότητα και ιαχείριση Επιφανειακών Νερών φωσφορικών από τον ποταµό προς τη θάλασσα. Ο Μαλιακός Κόλπος µπορεί να χαρακτηριστεί ως άνω µεσοτροφική περιοχή, ενώ ιδιαίτερα υψηλές συγκεντρώσεις εµφανίζονται περιστασιακά. Όσο αφορά τις εποχιακές διακυµάνσεις, οι µέγιστες τιµές των θρεπτικών εµφανίζονται στις αρχές του χειµώνα, γεγονός που συµφωνεί µε την βιβλιογραφία, η οποία αναφέρει ότι το bloom του φυτοπλαγκτού στον Μαλιακό Κόλπο εµφανίζεται τον Ιανουάριο [12]. Ο Σπερχειός έχει σχετικά µικρές ποσότητες θρεπτικών σε σύγκριση µε άλλους ελληνικούς ποταµούς [17] (Πίνακας 2), ενώ ο Μαλιακός έχει αυξηµένες συγκεντρώσεις σε σχέση µε άλλους κόλπους [18], εξαιτίας της µικρής έκτασης και βάθους και της παρουσίας του Σπερχειού (Πίνακας 3). Ο περιοριστικός παράγοντας για την ανάπτυξη του φυτοπλαγκτού είναι τα φωσφορικά. Οι συγκεντρώσεις των ΝΟ 2 και ΝΗ 4 + στον ποταµό είναι χαµηλότερες από τα υποχρεωτικά όρια (imperative values), αλλά πλησιάζουν και µερικές φορές ξεπερνούν τα επιθυµητά όρια (guide values) της Ε.Ε. για την οµαλή διαβίωση ψαριών του γλυκού νερού. Αντίθετα οι συγκεντρώσεις του ολικού Ρ πληρούν τα αντίστοιχα όρια [19]. Σχήµα 2: ίκτυο σταθµών δειγµατοληψίας(β) 3.3. Μεθοδολογία αναλύσεων Για τον προσδιορισµό των θρεπτικών αλάτων χρησιµοποιήθηκαν φασµατοφωτοµετρικές µέθοδοι [14,15], µε χρήση αυτόµατου αναλυτή Auto Analyzer II Bran+Luebbe και φασµατοφωτoµέτρου Varian Carry 1E. Τα µέταλλα προσδιορίστηκαν µε Φασµατοσκοπία Ατοµικής Απορρόφησης µετά από προσυγκέντρωση σε ρητίνη CHELEX100 και ο οργανικός άνθρακας µε αναλυτή Shimadzu TOC 5000 Analyzer. Τα φυτοφάρµακα και οι υδρογονάνθρακες προσδιορίστηκαν µε αέρια και υγρή χρωµατογραφία. Όλες οι µέθοδοι που χρησιµοποιήθηκαν έχουν ελεγχθεί στο εργαστήριο για την ακρίβεια και την επαναληπτικότητα τους, µε τη χρήση υλικών αναφοράς (reference materials) και διπλών δειγµάτων (duplicates) [16]. 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Οι µέσες τιµές των συγκεντρώσεων των θρεπτικών συστατικών για τα διάφορα τµήµατα του συστήµατος φαίνονται στα Σχήµατα 3 και 4. Για τις συγκεντρώσεις του ποταµού χρησιµοποιήθηκαν οι µέσες τιµές από τους σταθµούς s3, s4, s5 και s6, για το δέλτα οι µέσες τιµές των σταθµών m4, s1 και s2, για την ακτή οι σταθµοί m6, m7, m8, m9, m10 και m11 και για την θάλασσα οι σταθµοί m1, m2, m3, m5. Από την επεξεργασία των αποτελεσµάτων φαίνεται ότι η κατανοµή των θρεπτικών στο σύστηµα ποτάµι κόλπος είναι φυσιολογική. ηλαδή παρατηρείται µια σταδιακή µείωση των νιτρικών και C (µgat N/L) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 ΕΝΩΣΕΙΣ ΑΖΩΤΟΥ νιτρικά οργανικό άζωτο αµµωνιακά νιτρώδη ποταµός δέλτα ακτή θάλασσα Σχήµα 3: Κατανοµή ενώσεων αζώτου στα διάφορα τµήµατα του συστήµατος C (µgat P/L) 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 ΕΝΩΣΕΙΣ ΦΩΣΦΟΡΟΥ φωσφορικά οργανικός φωσφόρος ποταµός δέλτα ακτή θάλασσα Σχήµα 4: Κατανοµή ενώσεων φωσφόρου στα διάφορα τµήµατα του συστήµατος Σε µεµονωµένους σταθµούς στην περιοχή του δέλτα και στον ποταµό ανιχνεύτηκαν ποσότητες φυτοφαρµάκων (τριαζίνες, οργανοφωσφορικά και ακεταµίδιο). Οι συγκεντρώσεις τους είναι µικρές και δεν φθάνουν σε τοξικά επίπεδα. Βέβαια, χρειάζεται συστηµατική

Ολοκληρωµένη ιαχείριση Υδατικών Πόρων 213 παρακολούθηση των επιπέδων τους, εξαιτίας της έντονης χρήσης τους στις γεωργικές καλλιέργειες. Οι συγκεντρώσεις τους φαίνονται στον Πίνακα 4. Πίνακας 2:Σύγκριση Σπερχειού µε άλλους ελληνικούς ποταµούς NO 2 NO 3 NH 4 + PO 4 3 µgatn/l µgatn/l µgatn/l µgatp/l Σπερχειός 0,37 53,6 5,94 0,49 Νέστος 0,17 76,1 2,10 1,70 Αξιός 3,50 169 10,60 20,20 Πηνειός 0,11 161 2,30 2,50 Αχελώος 0,35 24,2 2,20 0,14 Λούρος 0,65 66,5 3,18 0,50 Πίνακας 3: Σύγκριση Μαλιακού µε άλλους ελληνικούς κόλπους NO 2 NO 3 NH 4 + PO 4 3 µgatn/l µgatn/l µgatn/l µgatp/l Μαλιακός 0,42 14,19 2,51 0,11 Ν. Ευβοϊκός 0,08 0,49 0,23 0,18 Παγασητικός 0,17 2,01 0,75 0,40 Θερµαϊκός 1,23 5,67 5,34 1,61 Σαρωνικός 0,21 1,90 1,19 0,29 Πίνακας 4: Συγκεντρώσεις φυτοφαρµάκων σε µg/l ΦΥΤΟΦΑΡΜΑΚΟ Atrazine 0,05 Prometryn 0,03 ChlorpyrifosMe 0,08 ChlorpyrifosEt 0,07 Alachlor 0,04 Οι συγκεντρώσεις των πολυκυκλικών αρωµατικών υδρογονανθράκων βρέθηκαν πάντα µικρότερες του 1 ppb και συνήθως ήταν χαµηλότερες από το όριο ανίχνευσης, πιθανώς λόγω της µικρής κυκλοφορίας των πλοίων στον κόλπο, της απουσίας ατυχηµάτων τα τελευταία χρόνια, της έλλειψης σηµαντικών βιοµηχανιών και της καλής σχετικά κυκλοφορίας των υδάτων. Οι αναλύσεις των µετάλλων έδειξαν ότι οι συγκεντρώσεις είναι χαµηλές στην περιοχή. Οι µέσες τιµές των συγκεντρώσεών τους σε διαλυτή (D) και σωµατιδιακή (Ρ) µορφή φαίνονται στους Πίνακες 5 και 6. Σε σχέση µε παλιότερες µετρήσεις του Εργαστηρίου στον Μαλιακό διαφαίνεται µια τάση αύξησης των συγκεντρώσεων του Zn και του Pb, ενώ οι τιµές του Cd εµφανίζονται µειωµένες (Πίνακας 7). Ο Σπερχειός και ο Μαλιακός έχουν µικρές ποσότητες µετάλλων σε σχέση µε άλλους ελληνικούς ποταµούς και κόλπους [17,18] (Πίνακες 8 και 9), ενώ συνήθως κυριαρχεί η σωµατιδιακή µορφή των µετάλλων, κάτι που είναι ευνοϊκό για τους οργανισµούς, γιατί είναι πιο δύσκολη η βιοσυσσώρευση. Επίσης οι συγκεντρώσεις του ολικού ψευδαργύρου και του διαλυτού χαλκού είναι πολύ χαµηλότερες από τα όρια της Ε.Ε. για την διαβίωση ιχθύων σε ποτάµια και λίµνες [19]. Οι συγκεντρώσεις των µετάλλων σε σωµατιδιακή C µορφή είναι µεγαλύτερες στον ποταµό σε σχέση µε τη θάλασσα, εξαιτίας του γεγονότος ότι στον Σπερχειό η ποσότητα του αιωρούµενου υλικού είναι πολύ µεγαλύτερη σε σύγκριση µε αυτή του Μαλιακού. Αντίθετα οι συγκεντρώσεις των διαλυτών µετάλλων είναι υψηλότερες γενικά στη θάλασσα απ ότι στον ποταµό. Αυτό µπορεί να οφείλεται σε φαινόµενα αποπροσρόφησης των µετάλλων από την αιωρούµενη ύλη λόγω της αύξησης της αλατότητας, καθώς και στην ύπαρξη άλλων εισροών στον κόλπο. Πίνακας 5: Συγκεντρώσεις Cd και Cu σε µg/l Cd D Cd P Cu D Cu P Ποταµός 0,03 0,02 0,40 5,80 έλτα 0,06 0,01 0,73 8,31 Ακτή 0,05 0,03 0,83 5,04 Θάλασσα 0,04 0,01 0,99 0,90 Πίνακας 6: Συγκεντρώσεις Pb και Zn σε µg/l Pb D Pb P Zn D Zn P Ποταµός 0,68 4,65 1,90 11,20 έλτα 0,77 1,32 3,90 8,05 Ακτή 1,41 2,99 3,75 10,50 Θάλασσα 1,39 1,54 13,37 3,85 Πίνακας 7: Σύγκριση µε παλιότερες τιµές συγκεντρώσεων µετάλλων (σε µg/l) στον Μαλιακό Cd Zn Cu Pb D P D P D P D P 1984 0,28 0,08 4,74 3,81 1,12 0,48 0,64 1,13 1998 0,29 1,55 0,65 0,69 2000 0,54 0,02 1,70 1,11 0,20 0,20 0,68 0,24 20012002 0,32 0,01 8,34 3,01 1,16 0,54 0,67 0,66 2003 0,05 0,01 8,56 3,32 0,91 2,97 1,40 2,26 Πίνακας 8: Σύγκριση Σπερχειού µε άλλους ελληνικούς ποταµούς (συγκεντρώσεις µετάλλων σε µg/l) Cu Pb Zn Σπερχειός 0,56 0,72 2,9 Λούρος 6,33 1,70 16,0 Ασωπός 0,46 1,14 3,78 Αλιάκµονας 10,5 7,50 50,5 Αχελώος 10,9 2,83 13,6 Αξιός 7,00 8,00 67,3 Πίνακας 9: Σύγκριση Μαλιακού µε άλλους ελληνικούς κόλπους (συγκεντρώσεις µετάλλων σε µg/l) Cu Pb Zn Cd Μαλιακός 0,91 1,40 8,56 0,05 Πατραϊκός 2,24 1,52 2,73 Αµβρακικός 0,62 0,37 3,34 Ν. Ευβοϊκός 0,24 1,02 2,00 Σαρωνικός 1,63 0,69 6,55 0,04 Θερµαϊκός 0,30 0,64 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο Σπερχειός Ποταµός αποτελεί σηµαντική πηγή ρύπων για τον Μαλιακό Κόλπο, χωρίς όµως οι ποσότητες των ουσιών αυτών να δηµιουργούν ιδιαίτερα προβλήµατα

214 στο σύστηµα. Γενικά η ποιότητα του υδάτινου περιβάλλοντος χαρακτηρίζεται καλή, ενώ ο ευτροφισµός φαίνεται να είναι η κύρια ενδεχόµενη απειλή για το οικοσύστηµα. Σίγουρα απαιτείται ορθολογικός σχεδιασµός των διάφορων δραστηριοτήτων στην περιοχή (τουρισµός, υδατοκαλλιέργειες, γεωργία) και έλεγχος της λειτουργίας του βιολογικού καθαρισµού. Επίσης, ο Μαλιακός Κόλπος θα πρέπει να ενταχθεί το 2005 στο δίκτυο των περιοχών παρακολούθησης θαλάσσιου περιβάλλοντος του Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε., αφού µαζί µε τον Παγασητικό (που έχει ήδη ενταχθεί) και τον Ευβοϊκό, αποτελούν ένα ενιαίο σύστηµα κόλπων της ανατολικής κεντρικής Ελλάδας. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα εργασία αποτελεί τµήµα της ιδακτορικής ιατριβής του Αθανάσιου Καστρίτη, η οποία χρηµατοδοτήθηκε από το «ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣΥποτροφίες Έρευνας στο ΕΚΠΑ (ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ)». ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. ασενάκης Μ., (1996). Υδάτινα Συστήµατα Εκβολών Ποταµών: Γενικά Χαρακτηριστικά, Περιβαλλοντικά Προβλήµατα, ιαδικασίες Αντιµετώπισης, Πρακτικά του Επιστηµονικού Συνεδρίου «Ελληνικές Ακτές και Θάλασσες στο 2000», Πειραιάς, Φεβρουάριος 1996, σελ. 143164. 2. Dassenakis M., Botsou F., Chikviladje K., (2002). Environmental Impacts due to Anthropogenic Activities in Coastal Zone, Proceedings of the 1 st Scientific Conference of EFMS Oceanographical Aspects for a Sustainable Mediterranean, September 2002, Athens, Abstract P.3. 3. Scoullos M., Nakopoulou Ch., Dassenakis M., Maroulakou M., (1983). Preliminary Results on Nutrient Levels in the Maliakos Gulf, Greece, Proceedings of the 2 nd International Symposium on Environmental Pollution in the Mediterranean, Iraklion 4. Dassenakis M., Theodoropoulou A., Siannou V., Papadimitriou D., (2000). Water Pollution Problems in Sperchios River and Estuary, Greece, Proceedings of the 1 st World Wide Congress of International Water Association, Paris, July 2000, Abstract: CD ROM/L219. 5. Dassenakis M., Botsou F., Depiazi G., Kontomari M., Scoullos M., Kachiasvili K., Chikviladje K., (2001). Environmental Problems from the Use of Small Rivers for the Disposal of Industrial Effluents, Proceedings of the 11 th International Symposium on Environmental Pollution and its Impact on Life in the Mediterranean (MESAEP), October 610, Limassol, Cyprus, Abstract p. E 10. Υδρολογία, Ποιότητα και ιαχείριση Επιφανειακών Νερών 6. Dassenakis M., Kontomari M., Scoullos M., (2001). Metal Pollution in Sperchios Estuary, Greece, Rapp. Comm. Int. Mer. Med., 36, 119. 7. Salta F., Dassenakis M., (2002). Water Pollution Problems by Nitrogen and Phosphorus Compounds in Maliakos Gulf, Greece, Environmental Science and Pollution Research, Special Issue 3, pp 7374. 8. Dassenakis M., Botsou F., Panou E., Salta F., Kontomari M., Scoullos M., (2002). Correlation Between Dissolved and Particulate Metals in Small Polluted Mediterranean Estuaries, Proceedings of the 10 th International Symposium on Solubility Phenomena, Workshop: Solubility Phenomena, Application for Environmental Improvement, Varna, Bulgaria, July 2002, Abstract O42. 9. Σάλτα Φ., ασενάκης Μ., (2002). Επίπεδα Συγκεντρώσεων και ιακίνηση Ψευδαργύρου και Χαλκού στο Μαλιακό Κόλπο, Πρακτικά του 19 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Χηµείας, Ηράκλειο Νοέµβριος 2002, σελ. 310313. 10. Salta F., Dassenakis M., Kontomari M., (2003). Transport and Behavior of Heavy Metals in the Estuary of Sperchios River, Central Greece, Proceedings of the 2 nd Regional Symposium Chemistry and the Environment, June 1822, Krusevac, Serbia, II12, pp 171172. 11. Σάλτα Φ., (2002). Θρεπτικά Συστατικά και Βαρέα Μέταλλα στην Περιοχή του Μαλιακού Κόλπου, Ερευνητική Εργασία ιπλώµατος Ειδίκευσης, Ε.Κ.Π.Α. 12. Kormas K., Nicolaidou A., ThessalouLegaki M., (2003). Variability of Environmental Factors of an Eastern Mediterranean Sea River Influenced Coastal System, Mediterranean Marine Science, 4/1, 6777. 13. www.minenv.gr 14. APHA, AWWA, WEF, (1998). Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater, 20 th ed. 15. Valderama J.C., (1981). The Simultaneous Analysis of Total Nitrogen and Total Phosphorus in Natural Waters, Marine Chemistry, 10, 109122. 16. Ladakis M., Skoullos M., Dassenakis M., (2003). Water Quality in a Mediterranean Marine Protected Area (North Sporades Islands, Greece), Chemistry and Ecology, 19(1), 4757. 17. Οβεζίκογλου Παρασκευή, (2004). Μελέτη της Ρύπανσης Ποταµών της υτικής Ελλάδας: ΑχελώοςΛούροςΑχέροντας, Ερευνητική Εργασία ιπλώµατος Ειδίκευσης, Ε.Κ.Π.Α. 18. Dassenakis M., Kapiris K., Pavlidou A., (2000). The Aegean Sea. In: Seas at the Millennium: An Environment Evaluation, ed. by Charles R.C. Sheppard, Pergamon. 19. Commission of the European Communities, DirectorateGeneral XI, Environment, Nuclear Safety and Civil Protection, (1992). European Community, Environment Legislation, Volume 7, Water. Εµµανουήλ ασενάκης, Αναπλ. Καθηγητής, Τµήµα Χηµείας, Πανεπιστήµιο Αθηνών, Πανεπιστηµιούπολη Ζωγράφου, 15771, Αθήνα. Τηλ/Fax: 2107274269. Εmail: edasenak@cc.uoa.gr Αθανάσιος Καστρίτης, Χηµικός, Μεταπτυχιακός φοιτητής, ιατµηµατικό Μεταπτυχιακό Ωκεανογραφίας, Πανεπιστήµιο Αθηνών, Πανεπιστηµιούπολη Ζωγράφου, 15771, Αθήνα. Τηλ/Fax: 2107274269. Εmail: thanoskast@yahoo.gr Στέλλα Τριανταφυλλάκη, Χηµικός, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, ιατµηµατικό Μεταπτυχιακό Ωκεανογραφίας, Πανεπιστήµιο Αθηνών, Πανεπιστηµιούπολη Ζωγράφου, 15771, Αθήνα. Τηλ/Fax: 2107274269. Εmail: stellaoverboard@yahoo.gr Παναγιώτα Μπούρου, Χηµικός, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, Τµήµα Χηµείας, Πανεπιστήµιο Αθηνών, Πανεπιστηµιούπολη Ζωγράφου, 15771, Αθήνα. Τηλ/Fax: 2107274269. Βασιλική Παρασκευοπούλου, Χηµικός, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια, ιατµηµατικό Μεταπτυχιακό Ωκεανογραφίας, Πανεπιστήµιο Αθηνών, Πανεπιστηµιούπολη Ζωγράφου, 15771, Αθήνα. Τηλ/Fax: 2107274269. Εmail: vparask@chem.uoa.gr