Η Χαρτογραφία της Βυζαντινής Αγιογραφίας Μύρων Μυρίδης Καθηγητής ΑΠΘ, Πέρυ Λαφαζάνη Αν. Καθηγήτρια ΑΠΘ, Δρ Ιωάννης Πισσούριος Επιστ. Συνεργάτης Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου, Αναστασία Χριστοδούλου Υποψ. Διδάκτωρ ΑΠΘ Περίληψη: Η συμβολή αυτή στη μελέτη της Βυζαντινής Αγιογραφίας εστιάζει στη χωρική και χρονική κατανομή των Βυζαντινών Αγιογραφιών, ευελπιστώντας να προσφέρει μια χαρτογραφική ανάγνωσή τους, κατάλληλη, τόσο για τους επιστήμονες ή μη των θετικών επιστημών και της μηχανικής, όσο και γι αυτούς των ανθρωπιστικών επιστημών, που θεωρούν τον χάρτη ως ένα πολύτιμο μέσο για την οργάνωση, κατανόηση και ερμηνεία ιδεών, πίστεων και τεχνών. Η εργασία διαρθρώνεται σε δύο μέρη, όπου στο πρώτο το ενδιαφέρον εστιάζει στη χαρτογραφική διαδικασία που εκκινεί με την επιλογή των δεδομένων που θα χαρτογραφηθούν και ολοκληρώνεται με τη μεθοδολογία κατασκευής μίας σειράς χαρτών, ενώ το δεύτερο μέρος της εργασίας ασχολείται με την ερμηνεία των χαρτών αυτών, δηλαδή εστιάζει στη χωρική και χρονική κατανομή των Βυζαντινών Αγιογραφιών. Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται συνοψίζοντας τη σημασία, τις προοπτικές, αλλά και τις δυσχέρειες, της ψηφιακής οργάνωσης, επεξεργασίας και ηλεκτρονικής παρουσίασης της πολιτιστικής κληρονομιάς, με αφορμή τη συγκεκριμένη μελέτη περίπτωσης. 1. Εισαγωγικά Σύμφωνα με τον διάσημο θεωρητικό της Χαρτογραφίας Arthur Robinson «μπορούμε να παρομοιάσουμε τη Χαρτογραφία με ένα θεατρικό έργο για δύο ρόλους: τον κατασκευαστή και τον χρήστη του χάρτη, και με δύο σκηνικές ιδιότητες, τον χάρτη και το πεδίο των δεδομένων (όλες οι δυνατές πληροφορίες που θα μπορούσαν να τοποθετηθούν στον χάρτη). Ο χαρτογράφος επιλέγει πληροφορίες από το πεδίο των δεδομένων και τις τοποθετεί σε μορφή χάρτη. Ο χρήστης, κατόπιν, παρατηρεί και ανταποκρίνεται σ αυτές τις πληροφορίες» (Robinson et al. 2002). Έτσι διακρίνουμε τέσσερις διεργασίες στη χαρτογραφία: 1. τη συλλογή και επιλογή των δεδομένων, 2. τη διαχείριση των δεδομένων και τον σχεδιασμό του χάρτη, 3. την ανάγνωση του χάρτη και 4. την ερμηνεία της «απορρέουσας» πληροφορίας. Ο χάρτης συνιστά γραφική αναπαράσταση της γεωγραφικής πραγματικότητας, η οποία υλοποιείται μέσω του χαρτογραφικού συμβολισμού. Σε αντίθεση με την εικόνα που χαρακτηρίζεται από την ιδιότητα της ομοιότητας, ο χάρτης προκύπτει ως αποτέλεσμα μιας αφαιρετικής διαδικασίας, καθώς γίνεται επιλογή των οντοτήτων που θα απεικονιστούν και χρησιμοποιούνται σύμβολα, που έχουν συμβατική σχέση με το σημαινόμενο, καθορίζονται από χαρτογραφικούς κανόνες και σχεδιαστικούς περιορισμούς. Στη ροή της πληροφορίας από τη (φυσική) γεωγραφική πραγματικότητα στο χρήστη μέσω του χάρτη, ο ρόλος του χαρτογράφου είναι καθοριστικός καθώς υλοποιεί τη χαρτογραφική αφαίρεση που αφορά, τόσο στην επιλογή της πληροφορίας που θα απεικονιστεί, όσο και στην επιλογή και
διαμόρφωση του συμβολισμού (Muehrcke & Muehrcke 1998). Εν κατακλείδι, η χαρτογραφική απόδοση της χωρικής πληροφορίας είναι διαδικασία μετασχηματισμού από τη φυσική της μορφή σε μία μορφή συμβολισμού (μη κυριολεκτική) που περιέχεται στο χάρτη. Στη «Χαρτογραφία της Βυζαντινής Αγιογραφίας» επιχειρούμε την οπτικοποίηση, τη δημιουργία δηλαδή του «σκηνικού», στην οποία συμβάλλουν οι πληροφορίες που μπορούν να τοποθετηθούν στον χάρτη. Με τον όρο οπτικοποίηση και ιδιαίτερα τη γεωγραφική οπτικοποίηση, εννοούμε την εφαρμογή οποιασδήποτε γραφιστικής σχεδίασης με στόχο τη διευκόλυνση της χωρικής κατανόησης πραγμάτων, εννοιών, συνθηκών, διαδικασιών ή γεγονότων του ανθρώπινου κόσμου (Dodge et al. 2008). Αυτή η «οπτικοποίηση», στην περίπτωση της Βυζαντινής Αγιογραφίας, θα βοηθήσει στην καλύτερη και εποπτικότερη ανάγνωση της διασποράς, χωρικής και χρονικής, ενός καλλιτεχνικού και θρησκευτικού, άρα κατεξοχήν πολιτιστικού αγαθού, όπως οι Βυζαντινές Αγιογραφίες, με τέτοιον τρόπο ώστε να γίνεται κατανοητή και αντιληπτή από ανθρώπους, όχι μόνο των θετικών επιστημών και της μηχανικής, αλλά και των ανθρωπιστικών επιστημών, που θεωρούν τον χάρτη ως ένα πολύτιμο μέσο για την οργάνωση και την έκφραση ιδεών, πίστεων, τέχνης και πολιτισμού. Όμως, η μελέτη δεν περιορίζεται στην παρουσίαση και ερμηνεία ορισμένου αριθμού χαρτών που αναδεικνύουν τη χωρική και χρονική κατανομή των Βυζαντινών Αγιογραφιών, αλλά παρουσιάζει και επεξηγεί ολόκληρη τη ροή εργασιών που καταλήγουν στις συγκεκριμένες χαρτογραφικές απεικονίσεις, ευελπιστώντας να προσφέρει στην καλύτερη κατανόηση της εργασίας ενός χαρτογράφου. Για τον λόγο αυτόν, η εργασία διαρθρώνεται σε δύο μέρη, όπου στο πρώτο το ενδιαφέρον εστιάζει στη χαρτογραφική διαδικασία που εκκινεί με την επιλογή των δεδομένων που θα χαρτογραφηθούν και ολοκληρώνεται με τη μεθοδολογία κατασκευή μίας σειράς χαρτών, ενώ το δεύτερο μέρος της εργασίας ασχολείται με την ερμηνεία των χαρτών αυτών, δηλαδή εστιάζει στη χωρική και χρονική κατανομή των Βυζαντινών Αγιογραφιών. Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται συνοψίζοντας τη σημασία, τις προοπτικές, αλλά και τις δυσχέρειες, της ψηφιακής οργάνωσης, επεξεργασίας και ηλεκτρονικής παρουσίασης της πολιτιστικής κληρονομίας, με αφορμή τη συγκεκριμένη μελέτη περίπτωσης. 2. Η χαρτογραφική διαδικασία Η χαρτογραφική διαδικασία μπορεί να αναλυθεί σε δύο βασικές φάσεις. Η πρώτη αφορά στην ψηφιοποίηση (εάν απαιτείται) και οργάνωση των περιγραφικών δεδομένων σε μία βάση δεδομένων, ενώ η δεύτερη στη σύνδεση των περιγραφικών δεδομένων με τη γεωγραφική τους θέση σε ένα Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών, προκειμένου να είναι εφικτή η χαρτογραφική αναπαράστασή τους. 2.1. Σχεδιασμός βάσης δεδομένων Με τον όρο βάση δεδομένων εννοούμε ένα κατάλληλα συνδυασμένο σύνολο αυτοματοποιημένων αρχείων, που έχει ως συνέπεια τη δημιουργία ενός νέου, πιο αποτελεσματικού και λειτουργικά ολοκληρωμένου αρχείου, χωρίς περιττές επαναλήψεις
στοιχείων, με δυνατότητα εξυπηρέτησης πολλαπλών αναγκών- εφαρμογών και του οποίου τα στοιχεία αποθηκεύονται με τρόπο ώστε να είναι ανεξάρτητα από τα προγράμματα εφαρμογής (Αρβανίτης & Μανιάτης 1990). Στην περίπτωση μελέτης των Βυζαντινών Αγιογραφιών η ψηφιοποίηση των περιγραφικών δεδομένων πραγματοποιήθηκε από την Ομάδα Σύνταξης του έργου, η οποία και είχε οργανώσει τα δεδομένα: «Τίτλος Εικόνας», «Τόπος», «Θεματική Κατηγορία», «Όνομα Αγιογράφου», «Σχολή» και «Χρονολογία» σε πίνακες, οι οποίοι και δόθηκαν σε αρχείο κειμενογράφου (Microsoft Word). Για τις ανάγκες της χαρτογραφικής εργασίας, οι πίνακες οργανώθηκαν καταρχήν σε λογιστικό αρχείο (Microsoft Ecxel) και στη συνέχεια οργανώθηκαν σε βάση δεδομένων με τη χρήση του λογισμικού της Microsoft Access, επιλέγοντας ένα σχεσιακό μοντέλο που επιτρέπει την εύκολη διατύπωση σύνθετων ερωτημάτων. Συνολικά καταγράφηκαν 1018 Αγιογραφίες, εντοπισμένες σε 45 περίπου γεωγραφικές θέσεις (οι 878 βρίσκονται στην Ελλάδα και οι υπόλοιπες εκτός Ελλάδος, όπως: Ρωσσία, Η.Π.Α. και αλλού), από 40 γνωστούς Αγιογράφους εντασσόμενους σε 7 αγιογραφικές σχολές. Για την καλύτερη επεξεργασία των δεδομένων και τη διαχρονική χαρτογράφησή τους κρίθηκε σκόπιμο να ομαδοποιηθούν χρονολογικά. Οι χρονολογικές περίοδοι που επιλέχθηκαν ακολουθούν την παρακάτω περιοδολόγηση (Myridis et al. 2011): Παλαιοχριστιανική Περίοδος (324-630 μ.χ) Πρωτοβυζαντινή Περίοδος (630-864) Μεσοβυζαντινή Περίοδος (864-1204) Υστεροβυζαντινή Περίοδος (1204-1453) Οθωμανική Περίοδος (1453-1821) Νεώτερη Περίοδος (1821- σήμερα) Για όλες τις γεωγραφικές θέσεις προσδιορίσθηκε το Δημοτικό Διαμέρισμα (σε κάποιες περιπτώσεις και ο οικισμός) του Καποδιστριακού Δήμου, ή/και η χώρα αντίστοιχα, στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν για να δοθεί ο μοναδικός κωδικός για κάθε Αγιογραφία στη βάση δεδομένων. Με βάση τη διοικητική διαίρεση της Ελλάδας, δημιουργήθηκε ένας 14-ψήφιος μοναδικός αριθμός για κάθε Αγιογραφία, όπου τα 3 πρώτα ψηφία αφορούν στη χώρα, τα επόμενα 2 στον Νομό, τα επόμενα 2 στον Καποδιστριακό Δήμο, τα επόμενα 2 στο Δημοτικό Διαμέρισμα, τα επόμενα 2 στον οικισμό που βρίσκεται η κάθε Αγιογραφία και τα 3 τελευταία ψηφία αφορούν στον αύξοντα αριθμό της Αγιογραφίας, όπως φαίνεται και στο παρακάτω Σχήμα 1. Όσον αφορά στις άλλες χώρες ο κωδικός έχει επίσης 14 ψηφία, με τη διαφορά ότι τα ψηφία που αφορούν στον Νομό, στον Καποδιστριακό Δήμο και στον οικισμό είναι μηδέν (Λαφαζάνη 2007). Σχήμα 1. Ενδεικτική σχηματική διάταξη του μοναδικού κωδικού. ΧΧΧ ΧΩΡΑ ΧΧ ΝΟΜΟΣ ΧΧ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΣ ΔΗΜΟΣ ΧΧ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΧΧ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΧΧΧ ΑΥΞΩΝ ΑΡΙΘΜΟΣ
Με βάση την παραπάνω προεργασία σχεδιάστηκε η βάση δεδομένων, η οποία και αποτελείται από 7 πίνακες σχετιζόμενους μεταξύ τους, με κύριο τον πίνακα «ΕΙΚΟΝΕΣ» και τους υπόλοιπους να έχουν «συμπληρωματικό» ρόλο, σύμφωνα με το Σχήμα 2. Δηλαδή, στον κύριο πίνακα καταχωρούνται όλες οι Αγιογραφίες του δείγματος με τον μοναδικό τους κωδικό αριθμό, τον τίτλο και τον τόπο προέλευσης της κάθε μιας, καθώς και οι κωδικοί αριθμοί των υπόλοιπων πληροφοριών που τις αφορούν, όπως το όνομα του αγιογράφου, το είδος, η χρονολογία δημιουργίας τους κ.ά. Στους υπόλοιπους «δευτερεύοντες» πίνακες καταγράφονται, στον καθένα, οι ειδικότερες πληροφορίες με τον αντίστοιχο κωδικό αριθμό που αναφέρονται για κάθε Αγιογραφία. Με αυτόν τον τρόπο είναι δυνατή η σύνδεση της κάθε Αγιογραφίας με ένα σύνολο πληροφοριών που αναφέρονται σε αυτήν, χωρίς περιττές επαναλήψεις, με αποτέλεσμα την εξαγωγή, με τη δημιουργία σχετικών ερωτημάτων, των πληροφοριών που ενδιαφέρουν. Πρόκειται δηλαδή, για μια σχεσιακή βάση δεδομένων, η οποία βασίζεται στο θεωρητικό υπόβαθρο των μαθηματικών σχέσεων. Βασικό πλεονέκτημα αυτού του τρόπο παρουσίασης είναι ότι παρουσιάζει τα δεδομένα όπως αυτά είναι στην πραγματικότητα, ενώ παράλληλα μειώνει και απλοποιεί τις σχέσεις ανάμεσα στα στοιχεία. Μία σχεσιακή βάση δεδομένων μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτή και από χρήστες λιγότερο γνώστες του προγραμματισμού και έχει τη μορφή δισδιάστατου πίνακα (βλ. Σχήμα 2). Δομείται με τη χρησιμοποίηση σχέσεων, επιτρέπει την προσθαφαίρεση στοιχείων χωρίς αλλαγές της υφιστάμενης λογικής δομής της και παρέχει τη μέγιστη ευελιξία στη μορφοποίηση μη αναμενόμενων ερωτήσεων στο σύστημα (Hutt 1979, Μανιάτης 1993). Σχήμα 2. Σχηματική σύνδεση των πινάκων. Επί πλέον, αυτός ο τρόπος δόμησης των πινάκων δίνει τη δυνατότητα για τη συσχέτιση διαφορετικών θεματικών κατηγοριών, τόσο μεταξύ τους, όσο και με τον τόπο προέλευσης, είτε των Αγιογραφιών, είτε των αγιογράφων, δυνατότητα που, όμως, δεν αξιοποιήθηκε συστηματικά σ αυτήν την εργασία για δύο λόγους. Ο πρώτος σχετίζεται με την περιορισμένη δυνατότητα χαρτογράφησης των αποτελεσμάτων, χωρίς όμως να αποκλείεται αυτή η δυνατότητα (βλ. Χάρτη 1), ενώ ο δεύτερος με την αδυναμία της συγγραφικής ομάδας να ορίσει τα συγκεκριμένα επιστημονικά ερωτήματα που θα είχαν ουσιαστικό ενδιαφέρον στο πλαίσιο μελέτης της Βυζαντινής Αγιογραφίας. Για σκοπούς παρουσίασης και μόνο των δυνατοτήτων συσχέτισης διαφορετικών θεματικών κατηγοριών,
μπορούμε να αναφέρουμε ότι ένα τέτοιο ερώτημα μπορεί να αφορά στον υπολογισμό του πλήθους των Βυζαντινών Αγιογραφιών ανά χρονολογία και σχολή (Πίνακας 1). Όπως προφανώς αναμενόταν, προκύπτει σημαντική συσχέτιση μεταξύ της χρονολογίας και της σχολής που ανήκουν οι Βυζαντινές Αγιογραφίες, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η παρατήρηση της διάρκειας και της «έντασης» κάθε σχολής, από το πλήθος των εικόνων που ταξινομούνται σε καθεμία χρονολογική περίοδο. Για παράδειγμα η Κρητική Σχολή «κυριαρχεί» στη διάρκεια του 16 ου αιώνα, ενώ η Μακεδονική εμφανίζεται κυρίως τον 13 ο και 14 ο αιώνα. Στην περίπτωση του Πίνακα 2 εμφανίζεται η σχέση των σημαντικότερων Αγιογράφων του δείγματος με τους τόπους όπου καταγράφονται τα έργα τους (είναι προφανές ότι το άθροισμα των έργων κάθε Αγιογράφου δεν συμπίπτει με το άθροισμα των Αγιογραφιών για κάθε τόπο). «Κυρίαρχοι» Αγιογράφοι αναδεικνύονται ο Θεοφάνης ο Κρής, ο Θεοφάνης και ο Πανσέληνος, «μονοπωλώντας» την Αγιογραφία του δείγματος, στο Άγιον Όρος (βλ. Χάρτης 1, Πίνακας 3). Πίνακας 1. Υπολογισμός του πλήθους των Βυζαντινών Αγιογραφιών ανά χρονολογία και σχολή (ιδία επεξεργασία). Σχολές Βυζαντινής Αγιογραφίας Χρονολογία Πλήθος Εικόνων Άγνωστη Αναγεννησιακή Κρητική Λαϊκή Μακεδονική Ρώσσικη Φαγιούμ Ψηφιδωτό Πλήθος Εικόνων 1018 2 16 653 3 263 2 52 27 5 ος αιώνας 4 4 6 ος αιώνας 3 3 8 ος αιώνας 1 1 9 ος αιώνας 6 1 5 10 ος αιώνας 4 4 11 ος αιώνας 18 8 10 12 ος αιώνας 34 2 1 7 1 23 13 ος αιώνας 100 84 1 12 3 14 ος αιώνας 170 1 164 5 15 ος αιώνας 9 1 1 7 16 ος αιώνας 608 1 606 1 17 ος αιώνας 12 12 18 ος αιώνας 29 12 14 3 20 ος αιώνας 20 2 18
Χάρτης 1. Πλήθος Βυζαντ. Αγιογραφιών ανά περιοχή και σημαντικούς Αγιογράφους. Πίνακας 2. Υπολογισμός του πλήθους των Βυζαντινών Αγιογραφιών ανά περιοχή και σημαντικούς Αγιογράφους (ιδία επεξεργασία). Τοποθεσία Σύνολο Βυζαντινών Αγιο/φιών Δείγματος Σημαντικότεροι Αγιογράφοι (σε συνολικό αριθμό έργων) Θεοφάνης Θεοφάνης ο Κρης Καλλιέργης Γεώργιος Κόνταρης Γεώργιος Κονταρίνης Κωνσταντίν. Κόντογλου Φώτης Ονούφριος Πανσέληνος Μανουήλ Αλβανία 45 10 Άγιον Όρος 669 230 350 8 67 Αττική 24 9 Θεσσαλονίκη 69 66 Ιωάννινα 96 48 Κέρκυρα 32 7 Πάτρα 1 1
Πίνακας 3. Πλήθος των Βυζαντινών Αγιογραφιών ανά θεματική κατηγορία και Αγιογράφο (ιδία επεξεργασία). Θεματικές κατηγορίες Αγιογράφος Πλήθος Εικόνων «Άγγελος» «Αγία» «Άγιοι» «Άγιος» «Παναγία» «Παραστάσεις» «Παράσταση» «Χριστός» Πλήθος Εικόνων 985 4 3 9 495 34 7 400 33 Θεοφάνης ο Κρής 350 156 1 193 Θεοφάνης 234 172 58 4 Άγνωστος 170 3 1 9 34 25 7 69 22 Καλλιεργής Γεώργιος 67 48 19 Πανσέληνος Μανουήλ 67 46 1 19 1 Κοντάρης Γεώργιος & 48 22 26 Φράγκος Κόντογλου Φώτης 18 1 2 6 3 4 2 Ονούφριος 9 2 1 5 1 Κονταρίνης Κωνσταντίνος 7 6 1 Κουτούζης Νικόλαος 5 5 Ζωγραφής 4 2 2 Κωνσταντίνος Αβράμης Μιχαήλ 2 1 1 Κάτρος Ιωάννης 2 1 1 Κωνσταντίνος Ιερομόναχος 2 1 1 Στον Πίνακα 3 αναφέρεται το αποτέλεσμα ενός ακόμα ερωτήματος που αφορά τη σχέση Αγιογράφων και θεματικών κατηγοριών των Αγιογραφιών του δείγματος. Όπως φαίνεται και από τον Πίνακα, επιλέχθηκε ένα μέρος των Αγιογράφων του δείγματος, με κριτήριο το πλήθος των έργων τους, καθώς επίσης παρελήφθησαν δύο θεματικές κατηγορίες λόγω ελάχιστης παρουσίας τους στο δείγμα. Έτσι το σύνολο των έργων περιορίζεται στα 985 από τα 1018. Ως προς το πλήθος, επαναδιαπιστώνεται η υπεροχή των Θεοφάνους του Κρητός και Θεοφάνους και η σημαντική παρουσία των Καλλιεργή, Πανσέληνου και των αδελφών Κοντάρη. Οι θεματικές κατηγορίες που μονοπωλούν σχεδόν τα έργα των περισσοτέρων από τους Αγιογράφους του Πίνακα 2, είναι οι κατηγορίες «Άγιος» και «Παράσταση», ενώ οι κατηγορίες «Παναγία» και «Χριστός» δεν εμφανίζονται στο έργο των πρώτων, κρατώντας μια ενδιαφέρουσα παρουσία στο έργο των «άγνωστων» Αγιογράφων. Τα θέματα «Άγιος» και «Παράσταση» καλύπτουν το 91% του συνόλου των Αγιογραφιών του Πίνακα.
2.2. Δημιουργία του Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών Εφόσον ολοκληρωθεί η κατασκευή της βάσης δεδομένων, η μελέτη υπεισέρχεται στο στάδιο της χαρτογραφικής παραγωγής, το οποίο και υλοποιείται με την αξιοποίηση εξειδικευμένου λογισμικού. Το λογισμικό που χρησιμοποιήθηκε είναι το ArcMap 9.3 της ESRI, που δίνει τη δυνατότητα να δημιουργηθούν χάρτες από επίπεδα χωρικής πληροφορίας, να αναλυθούν χωρικές σχέσεις και να επιλεγούν ή να αναζητηθούν χωρικά και μη χωρικά στοιχεία, π.χ. πόσες Αγιογραφίες συγκεντρώνονται στη x γεωγραφική θέση ή ποιοι Αγιογράφοι έχουν έργα τους σε ποιες γεωγραφικές θέσεις (Σχήμα 3). Πρόκειται δηλαδή για ένα Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών, το οποίο αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα που συλλέγει, επεξεργάζεται αποθηκεύει, διαχειρίζεται αναλύει και αποδίδει δεδομένα, που προέρχονται από φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα και εξελίσσονται στον γεωγραφικό χώρο (Burrough 1987, Parker 1987, Γεωργούλα & Παρασχάκης 1992). Τα δεδομένα που εισάγονται στο Σύστημα είναι δύο ειδών: α) χωρικά, τα οποία χαρακτηρίζονται αποκλειστικά από τη θέση τους στον χώρο σε σχέση με κάποιο σύστημα συντεταγμένων και β) μη χωρικά, τα οποία περιγράφουν τα χαρακτηριστικά ή τις ιδιότητες της υπόψη γεωγραφικής θέσης. Το παραγόμενο προϊόν είναι συνήθως μία «σειρά» θεματικών χαρτών που απεικονίζουν τη «συμπεριφορά» του φαινομένου (Myridis et al. 2011). Για την περίπτωση μελέτη των Βυζαντινών Αγιογραφιών, η τελική χαρτογράφηση πραγματοποιήθηκε σε δύο διαφορετικές κλίμακες: α) την κλίμακα της Ελλάδας, με μονάδα χωρικής αναφοράς τον Νομό και β) την κλίμακα της Ευρώπης με χωρική αναφορά στο κράτος. Σχήμα 3. Σύνθεση θεματικού χάρτη.
3. Η χαρτογράφηση της γεωγραφικής διασποράς των Αγιογραφιών του δείγματος Οι συνολικά 1018 καταγραφείσες Αγιογραφίες παρουσιάζουν μία ιδιαίτερα άνιση κατανομή ως προς τον τόπο εντοπισμού τους. Η συντριπτική πλειοψηφία εντοπίζεται στο Άγιον Όρος, ενώ παρατηρούνται συγκεντρώσεις περιορισμένου αριθμού στις άλλες περιοχές της Ελλάδος με δευτερεύοντες σημαντικούς πόλους τη Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα, την Κέρκυρα και την Αττική (βλ. Χάρτης 2, Πίνακας 4). Χάρτης 2. Γεωγραφική διασπορά του συνόλου των Αγιογραφιών του δείγματος. Πίνακας 4. Πλήθος Αγιογραφιών του δείγματος ανά Νομό. ΝΟΜΟΣ ΒΟΙΩΤΙΑ (ΟΣ. ΛΟΥΚΑΣ) ΑΧΑΙΑ (ΡΙΟ ΠΑΤΡΑΣ) ΛΑΚΩΝΙΑΣ (ΜΥΣΤΡΑΣ) ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΛΑΡΙΣΗΣ (ΕΛΑΣΣΟΝΑ) ΤΡΙΚΑΛΩΝ (ΜΕΤΕΩΡΑ) ΗΜΑΘΙΑΣ (ΒΕΡΟΙΑ) ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΛΕΣΒΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΛΗΘΟΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΩΝ 5 1 5 32 48 4 7 1 69 4 677 1 2 4
Η χρονολογική ταξινόμηση των Αγιογραφιών του δείγματος παρουσιάζει παρόμοιες «ανισότητες». Φαίνεται να κυριαρχεί η περίοδος της Οθωμανικής κατοχής (1453-1821), με ένα ποσοστό που ξεπερνά το 65% του συνολικού δείγματος και πρωτεύον κέντρο το Άγιον Όρος και δευτερεύον την Κέρκυρα (βλ. Χάρτης 3, Πίνακας 5). Χάρτης 3. Γεωγραφική διασπορά των Αγιογραφιών του δείγματος Οθωμανικής περιόδου. Πίνακας 5. Πλήθος Αγιογραφιών Οθωμανικής Περιόδου ανά Νομό. ΝΟΜΟΣ ΒΟΙΩΤΙΑ (ΟΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ) ΑΧΑΙΑ (ΡΙΟ ΠΑΤΡΑΣ) ΛΑΚΩΝΙΑΣ (ΜΥΣΤΡΑΣ) ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΛΑΡΙΣΗΣ (ΕΛΑΣΣΟΝΑ) ΤΡΙΚΑΛΩΝ (ΜΕΤΕΩΡΑ) ΗΜΑΘΙΑΣ (ΒΕΡΟΙΑ) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΛΕΣΒΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΛΗΘΟΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΩΝ 0 0 0 32 0 0 7 1 0 0 585 0 1
Ως προς τη «θεματική κατηγορία», η συντριπτική πλειοψηφία ανήκει στην κατηγορία «τοιχογραφίες», με ποσοστό που ξεπερνά το 85%, και με κέντρο τα Μοναστήρια του Αγίου Όρους και δευτερεύοντα κέντρα τη Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα και οριακά, την Αττική (βλ. Χάρτης 4, Πίνακας 6). Χάρτης 4. Γεωγραφική διασπορά των Αγιογραφιών της κατηγορίας «τοιχογραφίες». Πίνακας 6. Πλήθος «τοιχογραφιών» ανά Νομό. ΝΟΜΟΣ ΒΟΙΩΤΙΑ (ΟΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ) ΑΧΑΙΑ (ΡΙΟ ΠΑΤΡΑΣ) ΛΑΚΩΝΙΑΣ (ΜΥΣΤΡΑΣ) ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΛΑΡΙΣΗΣ (ΕΛΑΣΣΟΝΑ) ΤΡΙΚΑΛΩΝ (ΜΕΤΕΩΡΑ) ΗΜΑΘΙΑΣ (ΒΕΡΟΙΑ) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΛΕΣΒΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΛΗΘΟΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ 5 1 5 0 48 4 4 0 65 3 649 0 12
Στη διαφοροποίηση των Αγιογραφιών ως προς τις «Σχολές», δύο είναι αυτές που ξεχωρίζουν: η Κρητική Σχολή με 65% και η Μακεδονική Σχολή με 31% του συνόλου, με κέντρο το Άγιον Όρος η πρώτη και με τρία, σχεδόν ισοδύναμα κέντρα: το Άγιον Όρος, τη Θεσσαλονίκη και τα Ιωάννινα, καθώς και μερικά ακόμα διάσπαρτα δευτερεύοντα κέντρα (Αττική, Λακωνία, Λάρισα), η δεύτερη (βλ. Χάρτες 5 και 6, Πίνακες 7 και 8 αντίστοιχα). Χάρτης 5. Γεωγραφική διασπορά των Αγιογραφιών του δείγματος της Κρητικής Σχολής. Πίνακας 7. Πλήθος Αγιογραφιών του δείγματος της Κρητικής Σχολής ανά Νομό. ΝΟΜΟΣ ΒΟΙΩΤΙΑ (ΟΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ) ΑΧΑΙΑ (ΡΙΟ ΠΑΤΡΑΣ) ΛΑΚΩΝΙΑΣ (ΜΥΣΤΡΑΣ) ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΛΑΡΙΣΗΣ (ΕΛΑΣΣΟΝΑ) ΤΡΙΚΑΛΩΝ (ΜΕΤΕΩΡΑ) ΗΜΑΘΙΑΣ (ΒΕΡΟΙΑ) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΛΕΣΒΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΛΗΘΟΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦ. ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ 0 1 0 16 0 0 4 0 0 0 597 0 9
Χάρτης 6. Γεωγραφική διασπορά των Αγιογραφιών της Μακεδονικής Σχολής. Πίνακας 8. Πλήθος Αγιογραφιών του δείγματος, της Μακεδονικής Σχολής ανά Νομό. ΝΟΜΟΣ ΒΟΙΩΤΙΑ (ΟΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ) ΑΧΑΙΑ (ΡΙΟ ΠΑΤΡΑΣ) ΛΑΚΩΝΙΑΣ (ΜΥΣΤΡΑΣ) ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΛΑΡΙΣΗΣ (ΕΛΑΣΣΟΝΑ) ΤΡΙΚΑΛΩΝ (ΜΕΤΕΩΡΑ) ΗΜΑΘΙΑΣ (ΒΕΡΟΙΑ) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΛΕΣΒΟΥ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΛΗΘΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝ. ΣΧΟΛΗΣ 0 0 5 0 48 4 3 1 69 3 85 1 7 Στις συνολικά 1018 καταγραφείσες Αγιογραφίες, οι 878 βρίσκονται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος και οι 140 στον υπόλοιπο κόσμο. Μόνο 3 από αυτές εντοπίζονται εκτός Ευρώπης (ΗΠΑ), ενώ οι υπόλοιπες 137, που βρίσκονται σε Ευρωπαϊκές και μερικές ακόμα Μεσογειακές χώρες (Ισραήλ, Αίγυπτο), παρουσιάζουν μία σχετικά άνιση κατανομή
ως προς τον τόπο εντοπισμού τους. Η μεγάλη πλειοψηφία εντοπίζεται στην Αλβανία και την Αίγυπτο (34% και 27% αντίστοιχα), ενώ παρατηρείται περιορισμένος αριθμός στις άλλες περιοχές της Ευρώπης, με δευτερεύοντες σημαντικούς πόλους την Ιταλία, την Κύπρο, την Τουρκία, την ΠΓΔΜ και τη Ρωσσία (βλ. Χάρτης 7, Πίνακας 9). Χάρτης 7. Γεωγραφική διασπορά του συνόλου των Αγιογραφιών του δείγματος στις Ευρωπαϊκές και Μεσογειακές Χώρες (εκτός Ελλάδος). Πίνακας 9. Πλήθος του συνόλου των Αγιογραφιών του δείγματος ανά κράτος. ΝΟΜΟΣ ΕΛΛΑΔΑ ΗΠΑ ΡΩΣΣΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΙΤΑΛΙΑ ΗΝΩΜΈΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ ΑΛΒΑΝΙΑ ΚΥΠΡΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΒΑΤΙΚΑΝΟ Π.Γ.Δ.Μ. ΙΣΡΑΗΛ ΠΛΗΘΟΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΩΝ 878 3 6 37 13 2 1 10 45 10 1 1 9 2 Σε ό,τι αφορά Σχολές, Αγιογράφους, Είδος Αγιογραφίας και Χρονική Περίοδο, η διασπορά των Αγιογραφιών του δείγματος παρουσιάζει την εξής εικόνα:
Ως προς τη Σχολή, τα Φαγιούμ αποτελούν την πλειοψηφία (52 Φαγιούμ) από τις 137 Αγιογραφίες που χαρτογραφήθηκαν. Τα 31 εντοπίζονται στην ευρύτερη περιοχή της Αιγύπτου (κυρίως στο Σινά), ενώ 7 Φαγιούμ εντοπίζονται στην Κύπρο (βλ. Χάρτης 8, Πίνακας 10). Και τα 25 δείγματα της Ρώσσικης Σχολής εντοπίζονται εκτός Ελληνικών συνόρων: 23 στο Σινά και 2 στην Αγία Πετρούπολη. Χάρτης 8. Γεωγραφική διασπορά των Αγιογραφιών της Σχολής Φαγιούμ στις Ευρωπαϊκές και Μεσογειακές Χώρες. Πίνακας 10. Πλήθος Αγιογραφιών της Σχολής Φαγιούμ ανά κράτος. ΝΟΜΟΣ ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΚΥΠΡΟΣ ΕΛΛΑΔΑ Π.Γ.Δ.Μ. ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ ΡΩΣΣΙΑ ΒΑΤΙΚΑΝΟ ΠΛΗΘΟΣ ΦΑΓΙΟΥΜ 31 7 5 4 2 2 1
Σχετικά με τις Χρονικές Περιόδους των εκτός Ελλάδος Βυζαντινών Αγιογραφιών, αυτές καλύπτουν σχεδόν όλο το χρονικό φάσμα του συνόλου του δείγματος, ξεκινώντας από τον 5 ο αιώνα και φτάνοντας έως τον 20 ο. Από τον 5 ο έως και τον 11 ο αιώνα εντοπίζονται στο διαθέσιμο δείγμα λιγότερες από 15 Αγιογραφίες, που πρόκειται για Φαγιούμ, όπως προκύπτει και από τον Πίνακα 1. Ιδιαίτερη συγκέντρωση παρατηρείται στην περίοδο από τον 12 ο αιώνα έως και τον 16 ο με το πλήθος των Αγιογραφιών να ξεπερνά τις 75. Όσον αφορά στους γνωστούς Αγιογράφους της Ελλάδας (οι δύο Θεοφάνηδες, ο Πανσέληνος κ.ά.) δεν έχουν καμία παρουσία σ αυτό το δείγμα και ένα σημαντικό μέρος των Αγιογράφων του δείγματος καταγράφεται ως «άγνωστος». Στο Σινά οι 36 Αγιογραφίες που καταγράφονται καλύπτουν μια περίοδο από τον 6 ο αιώνα έως τον 13 ο αιώνα, ενώ για την Κορυτσά ξεκινάει από τον 14 ο και φτάνει έως τον 20 ο αιώνα για τις 43 Αγιογραφίες που περιέχονται στο δείγμα. 4. Συμπεράσματα και προοπτικές της χαρτογραφίας στην ανάλυση, ταξινόμηση, αξιοποίηση και παρουσίαση των αγαθών της πολιτιστικής κληρονομιάς Είναι σαφές ότι η καταγραφή της παγκόσμιας κληρονομιάς διαδραματίζει κομβικό ρόλο στην προστασία της. Ο ρόλος της καταγραφής και η δημιουργία καταλόγων διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς έχει αναγνωριστεί εδώ και πολλά χρόνια. Η καταγραφή είναι απαραίτητη για λόγους αναγνώρισης, προστασίας, ερμηνείας και φυσικής διατήρησης των αντικειμένων, των ιστορικών κτιρίων, των αρχαιολογικών χώρων και των πολιτιστικών τοπίων. Η καταγραφή αναφέρεται σε όλες τις μεγάλες διεθνείς συμβάσεις που αφορούν την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στη Σύμβαση της UNESCO του 1972 για την προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, περιλαμβάνεται διάταξη η οποία αναφέρει ότι σε κάθε κράτος-μέλος θα πρέπει να συσταθεί μια Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς, η οποία θα έχει αποστολή την απογραφή της εθνικής κληρονομιάς του κάθε κράτους. Επίσης, η απογραφή της πολιτιστικής κληρονομιάς έχει αναγνωριστεί και ως ένα σημαντικό όπλο για την καταπολέμηση της αρχαιοκαπηλίας. (Στυλιάδης 1995 & 1996). Σύμφωνα με έναν πρόσφατο ορισμό, η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να οριστεί «ως το σύνολο αντικειμένων, είτε είναι καλλιτεχνικά, είτε είναι συμβολικά, τα οποία προέρχονται από το παρελθόν από διαφορετικούς πολιτισμούς, δηλαδή από το σύνολο της ανθρωπότητας. Ως συστατικό μέρος της αναγνώρισης και της ενδυνάμωσης των διαφορετικών πολιτιστικών ταυτοτήτων, η κληρονομία ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα, και παράλληλα δίνει σε κάθε διαφορετικό μέρος αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά και παράλληλα θεωρείται ως η «αποθήκη» της ανθρώπινης εμπειρίας». (Στυλιάδης 1995 & 1996). Η Χαρτογραφία ως Επιστήμη και Τέχνη αποτύπωσης, καταγραφής, αναπαράστασης αλλά και τεκμηρίωσης, διαθέτει μεθόδους και εργαλεία τεκμηρίωσης και καταχώρησης, μέσα σε ένα οργανωμένο και αξιόπιστο περιβάλλον, μεγάλου αριθμού και ποικίλων μορφών, πληροφοριών. Το παραγόμενο προϊόν, δηλαδή ο χάρτης, στις διάφορες μορφές
του, αποτελεί ένα μέσο επικοινωνίας και κατανόησης, αντίληψης της «νέας» πληροφορίας που προκύπτει από την ανάγνωσή του. Η ερμηνεία του χάρτη εξαρτάται από την κατανόηση του νοήματος των συμβόλων, της σύνδεσής τους με τα φαινόμενα που αναπαριστούν και της γραφικής δομής με την οποία εμφανίζονται (Keats 1996). Ο χαρτογραφικός συμβολισμός, μέσω των γραφικών στοιχείων που συγκροτούν τα σύμβολα, αναφέρεται: α) στην απόδοση της θέσης, δηλαδή στη γραφική αναπαράστασή της, β) στην απόδοση του σχήματος και του μεγέθους, καθώς και γ) στην απόδοση των ιδιοτήτων, δηλαδή των περιγραφικών χαρακτηριστικών των γεωγραφικών φαινομένων που χαρτογραφούνται. Με άλλα λόγια δηλαδή, τα χαρτογραφικά σύμβολα δεν υποδηλώνουν μόνο τη φυσική (ή νοητή) παρουσία ενός αντικειμένου (θέση), αλλά και τις ιδιότητές του. Το παραγόμενο, με αυτές τις διαδικασίες και μεθόδους, προϊόν προσφέρει όχι μόνο τις δυνατότητες παραπέρα επιστημονικών επεξεργασιών, αλλά αποτελεί εν δυνάμει ένα επικοινωνιακό εργαλείο μεγάλης εμβέλειας, η οποία εξασφαλίζεται χάρη στο ψηφιακό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσεται. Στην προοπτική μιας περισσότερο εκτεταμένης συγκέντρωσης πρωτογενούς πληροφορίας (σχετιζόμενης με την Βυζαντινή Αγιογραφία), μια παρόμοια έρευνα θα μπορούσε να επεκταθεί σε πολυπλοκότερες επεξεργασίες, αναδεικνύοντας πιστότερα το «πραγματικό ανάγλυφο» της Βυζαντινής Αγιογραφίας. Η δημιουργία ενός εργαλείου καταγραφής, ταξινόμησης, επεξεργασίας και συσχέτισης των πληροφοριών και δεδομένων που έχουν σχέση με τη Βυζαντινή Αγιογραφία, θα μπορούσε να αποτελέσει μια πλούσια πηγή βοήθειας για ιστορικούς, ιστορικούς τέχνης, πολιτιστικούς γεωγράφους και άλλους επιστήμονες και ερευνητές, προσφέροντας τη δυνατότητα ανάπτυξης ερευνητικών δραστηριοτήτων σε πολλούς και διάφορους τομείς, συσχετιζόμενους μεταξύ τους. Η δυνατότητα ανάπτυξης ενός διαδραστικού, πολυμεσικού, ψηφιακού εργαλείου (Στυλιάδης 1995 & 1996), που θα μπορούσε να κοινωνικοποιήσει ένα από τα πλουσιότερα (θρησκευτικά, εικαστικά, τεχνολογικά ) κομμάτια της, πρέπει να βρεθεί στις άμεσες επιλογές και προοπτικές ειδικών και ιθυνόντων. Η σχετική τεχνολογία είναι σήμερα ιδιαίτερα αναπτυγμένη και η ανάγκη τεκμηρίωσης και ανάδειξης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς είναι περισσότερο παρά ποτέ επίκαιρη. Αναφορές Αρβανίτης Α. & Μανιάτης Ι. (1990). «Συστήματα Πληροφοριών και Βάσεις Δεδομένων στη Χαρτογραφία», Γεωγραφικοί Άτλαντες, Υποδομή για την Περιφερειακή Ανάπτυξη. Πρακτικά Σεμιναρίου, Α.Π.Θ. Σελ. 77-104. Burrough P. A. (1986). Principles of Geographical Information Systems for Land Resources Assessments. Oxford University Press. Dodge M., McDerby M. & Turner M. (2008). Visualization Concepts. Wiley-Blackwell, USA. Hutt A. (1979). A Relational Database Management System. John Wiley &Sons Ltd, USA. Keates J. S. (1996). Understanding Maps. Prentice Hall, USA.
Λαφαζάνη Π. (2007), Η Γεωγραφική Τεκμηρίωση και η Εξέλιξη του Δικτύου των Οικισμών μεσαίου μεγέθους στην Ήπειρο. Η ολοκληρωμένη Ανάπτυξη της Ηπείρου, Πρακτικά Συνεδρίου, Τόμος Β σελ. 94-124, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα. Μανιάτης Ι. (1993). Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, Γής-Κτηματολογίου. Ζήτη, Θεσσαλονίκη. Muehrcke P.& Muehrcke J. (1998). Map Use. J. P. Pubns, USA. Myridis M., Lafazani P., Christodoulou A., Dalakis N., Kourkouridis D. & Tsampouris Y. (2011). The electronic Atlas of the Greek Monasticism, 25 th International Cartographic Conference. Paris. Parker H. P. (1987). What is a Geographic Information System, GIS 87. San Francisco, pp 72-80. Robinson A., Morrison J., Muehrcke P., Kimerling A., & Guptill S. (1995). Elements of Cartography. John Wiley & Sons, Inc. Στυλιάδης Α. (1995). «Προβολή Μνημείων με Multimedia Authoring Tools», 2 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας. Πρακτικά σελ 223-234, Ζήτη, Θεσσαλονίκη. Στυλιάδης Α. (1996). «Ελληνικές Ορθόδοξες Εκκλησίες Μελβούρνης: Τεκμηρίωση, προβολή και διαχείριση με τη βοήθεια ψηφιακών χαρτών και εικόνων», 3 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας. Πρακτικά σελ 261-271, Ζήτη, Θεσσαλονίκη.