ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΜΕ 14 C ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΓΙΑΝΝΙΤΣΩΝ

Α. ΠΙΛΑΛΗ-ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΟΥ et al. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΜΕ 14 C ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΓΙΑΝΝΙΤΣΩΝ Α. ΠΙΛΑΛΗ-ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΟΥ 1, Α. ΠΑΠΑΕΥΘΥΜΙΟΥ-ΠΑΠΑΝΘΙΜΟΥ 1, Γ. ΦΑΚΟΡΕΛΛΗΣ 2 και Γ. ΜΑΝΙΑΤΗΣ 2 1 Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 540 06 Θεσσαλονίκη. 2 Εργαστήριο Αρχαιομετρίας, Ινστιτούτο Επιστήμης Υλικών, Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. "Δημόκριτος", 153 10 Αγία Παρασκευή Αττικής. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ακριβής ανασύνθεση της κοινωνικής, οικονομικής και ιδεολογικής δομής ενός οικισμού, μέσα από τη μελέτη των αρχαιολογικών δεδομένων και του περιβάλλοντος απαιτεί μια διεπιστημονική προσέγγιση και εφαρμογή σύγχρονων τεχνικών μεθόδων για τη διερεύνηση των επιμέρους προβλημάτων. Μία τέτοια προσπάθεια γίνεται στον προϊστορικό οικισμό του Αρχοντικού Γιαννιτσών. Η πρώτη ασφαλώς προσέγγιση είναι η χρονολογική διευκρίνηση των οικιστικών φάσεων. Η εφαρμογή της συγκριτικής μεθόδου, με βάση τη στρωματογραφική ακολουθία της κεραμικής, για τον προσδιορισμό της απόλυτης χρονολόγησης των φάσεων του οικισμού ήταν ανέφικτη, εφόσον τα σχετικά δεδομένα απουσιάζουν από το χώρο της Μακεδονίας. Έτσι, για το σκοπό αυτό εφαρμόστηκε η μέθοδος του 14 C. Οι μετρήσεις μίας σειράς δειγμάτων άνθρακα, που έγιναν στο Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. "Δημόκριτος", προσδιόρισαν την απόλυτη χρονική εξέλιξη της κατοίκησης δίνοντας το χρονικό εύρος της (τέλος της 3ης και αρχή της 2ης χιλιετίας π.χ.) και τη στρωματογραφική αλληλουχία του οικισμού. Τα λείψανα του οικισμού με τα λιθόκτιστα και πασσαλόπηκτα οικήματα, τα δάπεδα με τις αποθηκευτικές και τροφοπαρασκευαστικές κατασκευές τους και τα κινητά ευρήματα, κυρίως καθημερινής χρήσης, βοήθησαν, εκτός των άλλων, στην καλύτερη αξιοποίηση των εργαστηριακών μετρήσεων με συνδυαστική προσέγγιση. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ, ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ, ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ, ΜΕΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ, ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕ ΑΝΘΡΑΚΑ-14 RADIOCARBON DATING OF THE INHABITATION PHASES AT THE PREHISTORIC SETTLEMENT OF ΑRCHONTIKO, ΥANNITSA A. PILALI-PAPASTERIOU 1, A. PAPAEFTHIMIOU-PAPANTHIMOU 1, Y. FACORELLIS 2 and Y. MANIATIS 2 1 Department of Archaeology and the History of Art, Aristotelian University of Thessaloniki, GR-540 06 Thessaloniki 2 Laboratory of Archaeometry, Institute of Materials Science, N.C.S.R. "Demokritos", GR-153 10 Aghia Paraskevi, Attiki ABSTRACT The accurate reconstruction of the social, economic and ideological structure of a settlement through the study of the archaeological evidence and the natural environment requires a multidisciplinary approach and application of advanced scientific techniques for the investigation of specific problems. This particular approach is applied in the case of the prehistoric settlement of Archontiko at Yannitsa. 32

ΚΕΦ. 1: ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΕΙΣ - ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ / CHAPTER 1: DATING - AUTHENTICITY Obviously, the first step in this approach is to determine the chronological phases. A comparative method based on the stratigraphic sequence of the pottery could not be applied to determine an absolute chronology of the different phases of the settlement, due to the absence of relevant data from the area of Macedonia. For this reason, the radiocarbon dating method was applied to a series of charcoal samples. The measurements, which were performed in the Laboratory of Archaeometry of N.C.S.R. "Demokritos", defined a sequence of absolute dates and gave the time span (end of the 3rd and beginning of the 2nd millennium BC), as well as the stratigraphic sequence of the settlement. The stone and post-built houses of this settlement, with the storage and food manufacturing constructions on the floors and the day-to-day mobile artefacts, offered a great opportunity to use a comparative approach to better interpret and evaluate the laboratory measurements. KEYWORDS: MACEDONIA, YANNITSA, ARCHONTIKO, EARLY BRONZE AGE, MIDDLE BRONZE AGE, RADIOCARBON DATING ΑΡΧΑΙΟΜΕΤΡΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΟΙΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΥ ΓΙΑΝΝΙΤΣΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η τούμπα του Αρχοντικού βρίσκεται στις παρυφές του ομώνυμου συνοικισμού που απέχει 4 χλμ. από την Αρχαία Πέλλα και από τα Γιαννιτσά αντίστοιχα. Αν δεχθούμε την άποψη ότι ο Θερμαϊκός κόλπος εισχωρούσε στη σημερινή πεδιάδα των Γιαννιτσών, τότε το Αρχοντικό θα πρέπει να απείχε 5-6 χλμ. από την ακτογραμμή. Η θέση έχει τη μορφή τούμπας-τούμπας-τράπεζας με έκταση 128 στρέμματα και ύψος 20 μ. Κατοικήθηκε από τη Νεολιθική μέχρι τα Υστεροβυζαντινά χρόνια. Οι προϊστορικές επιχώσεις εντοπίζονται κυρίως πάνω στην τούμπα αλλά και στην ευρύτερη περιοχή. Η συστηματική ανασκαφική έρευνα στην τούμπα άρχισε το 1992 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα αποκαλύπτοντας έναν οικισμό του τέλους της Πρώϊμης Εποχής του Χαλκού (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου και Πιλάλη-Παπαστερίου 1992, Παπαευθυμίου-Παπανθίμου και Πιλάλη-Παπαστερίου 1997, 1998). Οι ανασκαφές κατά τα έτη 1992-96 στην κορυφή και στην ανατολική πλαγιά της τούμπας αποκάλυψαν δύο οικιστικές φάσεις. Η πρώτη, στην κορυφή της τούμπας, χαρακτηρίζεται από λείψανα σπιτιών με λίθινα θεμέλια. Τα περισσότερα σώζονται τελείως αποσπασματικά, εξαιτίας μεταγενέστερων επεμβάσεων, και ένα μόνο οίκημα διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου και Πιλάλη-Παπαστερίου 1997). Πρόκειται για ένα μάλλον ορθογώνιο κτίριο 3x4 μέτρων που η υποθεμελίωσή του διατηρείται σε ύψος 46 εκ. Το θεμέλιο είναι κτισμένο με πέτρες και χώμα και υποθέτουμε ότι η ανωδομή θα ήταν από πλιθιά. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο τύπος του σπιτιού αυτού με τα λίθινα θεμέλια δεν είναι τόσο συχνός στη Μακεδονία. Στην περιοχή αυτή τα στρώματα ήταν διαταραγμένα. Η κεραμική ήταν κυρίως προϊστορική αλλά βρέθηκαν και όστρακα, σε μικρό ποσοστό, μεταγενέστερων περιόδων. Εκτός από το μεγάλο αριθμό της χονδρής κεραμικής διακρίνονται αγγεία γνωστά από την Πρώϊμη Εποχή του Χαλκού με σχοινοειδή διακόσμηση, οπές, σαρωμένα, αλλά και αγγεία λεπτά, στιλπνά, μαύρα, κόκκινα, καστανά. Ξεχωρίζει ωστόσο η κατηγορία της εγχάρακτης κεραμικής (Εικ. 1) που παρουσιάζει μία μεγάλη ποικιλία γεωμετρικών μοτίβων (τρίγωνα, δικτυωτά, σπειροειδή), από τα οποία μερικά διασώζουν ίχνη άσπρης πάστας (Μερούσης κ.ά. 1996). Στην ανατολική πλαγιά της τούμπας, σε μία φάση πρωϊμότερη, αποκαλύφθηκαν λείψανα πασσαλόπηκτων οικημάτων. Πρόκειται για επιμήκη οικήματα, το ένα δίπλα στο άλλο με κοινό προσανατολισμό προς τα ανατολικά, όπως ορίζουν οι σειρές από τις οπές των πασσάλων (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου και Πιλάλη-Παπαστερίου 1997, 1998 α-β). Οι τοίχοι είχαν σκελετό από ξύλινα δοκάρια και υποθέτουμε ότι ανάμεσά τους περνούσαν πλέγματα 33

Α. ΠΙΛΑΛΗ-ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΟΥ et al. κλαδιών και καλαμιών, ενώ όλος ο σκελετός θα επιχρίονταν εσωτερικά και εξωτερικά με πηλό. Μεγάλα δοκάρια στο εσωτερικό φαίνεται ότι συγκρατούσαν τη στέγη. Τα δάπεδα τους ήταν από σκληρό πηλόχωμα. Στην αδιατάραχτη επίχωση των δαπέδων και πάνω από αυτά βρέθηκαν αποθηκευτικά ή μαγειρικά σκεύη, αγγεία καλής ποιότητας, αντικείμενα καθημερινής χρήσης και απανθρακωμένοι σπόροι. Το πιό ενδιαφέρον όμως εύρημα ήταν οι πηλοκατασκευές που πατούσαν στα δάπεδα των σπιτιών (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου και Πιλάλη-Παπαστερίου 1998 β, 1999). Σε τρεις περιπτώσεις βρέθηκαν συγκεντρωμένες η μία πλάι στην άλλη και προφανώς εξυπηρετούσαν τροφοπαρασκευαστικές ανάγκες. Πρόκειται για μικρούς φούρνους για το μαγείρεμα ή το ψήσιμο με θολωτή στέγαση, τετράγωνες πλατφόρμες για την τοποθέτηση αγγείων ή άλλων αντικειμένων και κατασκευές με κυκλικό περιχείλωμα για αποθήκευση ή υποδοχή αγγείων (Εικ. 2). Η θολωτή στέγαση των φούρνων βεβαιώνεται για πρώτη φορά από το γεγονός ότι σε μία περίπτωση σώζονται τα τοιχώματα σε ύψος. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στο βορειότερο σπίτι βρέθηκαν 12 σχεδόν ακέραια αγγεία πάνω στην πλατφόρμα και δίπλα στις κατασκευές. Τα οικήματα αυτά σκεπάζονταν από ένα παχύ στρώμα καταστροφής. Η φάση αυτή, εκτός από τον τύπο των σπιτιών, παρουσιάζει χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν από την προηγούμενη. Στην κεραμική εμφανίζονται σχήματα και διακοσμήσεις, γνωστά από την Πρώϊμη Εποχή του Χαλκού. Ωστόσο ξεχωρίζει η κατηγορία της λεπτής κεραμικής, μαύρη ή καστανή στιλπνή, με κυρίαρχο σχήμα αυτό του αμφορίσκου με υπερυψωμένες λαβές και κοιλιά περισσότερο ή λιγότερο τονισμένη (Εικ. 3). Αυτού του είδους η κεραμική με βάση τα μέχρι τώρα δεδομένα θα πρέπει να τοποθετηθεί μετά τη φάση ΙΙΙ του Μάνδαλου (Kotsakis et al. 1989, Maniatis and Kromer 1990), της Πρώϊμης Εποχής του Χαλκού, δηλαδή μετά το 2200 π.χ., πιθανόν και στην αρχή της Μέσης. Από την άλλη μεριά η εγχάρακτη κεραμική της κορυφής, που αναφέραμε προηγουμένως, θα μπορούσε να παραλληλιστεί με αντίστοιχη από άλλες θέσεις της Μακεδονίας, όπως από το Αξιοχώρι, Περιβολάκι, Καλίνδρια, που τοποθετείται στη λεγόμενη Μέση Εποχή του Χαλκού (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου και Πιλάλη-Παπαστερίου 1998 α). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι γνώσεις μας για την εποχή αυτή στη Μακεδονία, σε αντίθεση με τη Νότια Ελλάδα, είναι πολύ περιορισμένες και ασαφείς, όχι μόνο όσον αφορά στα χρονολογικά της πλαίσια άλλα και στα ιδιαίτερα πολιτιστικά της χαρακτηριστικά. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω δεδομένα, κρίθηκε αναγκαίο να ελεγχθούν οι φάσεις του οικισμού με τη μέθοδο της ραδιοχρονολόγησης. Έτσι, για το σκοπό αυτό μία σειρά δειγμάτων άνθρακα χρονολογήθηκαν με τη μέθοδο του 14 C στο Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. "Δημόκριτος". Τα δείγματα υπέστησαν κατάλληλη χημική προεπεξεργασία, μετατράπηκαν σε CO 2 και μετρήθηκαν εναλλάξ στους αναλογικούς απαριθμητές αερίου του εργαστηρίου (Φακορέλλης 1996). Για τη διόρθωση λόγω ισοτοπικής κλασμάτωσης χρησιμοποιήθηκε η προτεινόμενη από τη βιβλιογραφία τιμή δ 13 C = -25,00 για τον άνθρακα-13 (Stuiver and Reimer 1993). Η βαθμολόγηση των ηλικιών των δειγμάτων έγινε με το πρόγραμμα Calib Rev. 3.0.3c (Stuiver and Reimer 1993, Pearson and Stuiver 1993). Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των χρονολογήσεων με άνθρακα-14 των δειγμάτων αυτών με τυπική απόκλιση 1σ και 2σ (πιθανότητες 68,3% και 95,4%, αντίστοιχα). Στην Εικόνα 4 παρουσιάζεται το εύρος των βαθμολογημένων ηλικιών των δειγμάτων τοποθετημένων ανά φάση. Στο επάνω μέρος έχουν τοποθετηθεί ξεχωριστά τα 3 δείγματα από τις πασσαλότρυπες. Στην Εικόνα αυτή οι ηλικίες αναπαρίστανται με μπάρες των οποίων το μήκος αντιπροσωπεύει το χρονικό τους εύρος, ενώ το ύψος την ποσοστιαία πιθανότητα που έχει η ηλικία του κάθε δείγματος να βρίσκεται μέσα στο συγκεκριμένο εύρος. Το εύρος της βαθμολογημένης ηλικίας των περισσότερων δειγμάτων βρίσκεται μεταξύ ±45 έως ±75 34

ΚΕΦ. 1: ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΕΙΣ - ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ / CHAPTER 1: DATING - AUTHENTICITY περίπου χρόνια για τυπική απόκλιση 1σ. Το μεγάλο εύρος ±190 περίπου χρόνια, που εμφανίζει η βαθμολογημένη ηλικία δύο δειγμάτων (DEM-351 και -353), οφείλεται στην εξαιρετικά μικρή εξ αρχής διαθέσιμη ποσότητά τους. Από την Εικόνα αυτή ήδη φαίνεται η σύμπτωση και η ομαδοποίηση διαφόρων δειγμάτων μέσα στις φάσεις. Πιο συγκεκριμένα μετρήθηκαν 3 δείγματα άνθρακα από τη φάση των λίθινων κατασκευών (4η και 3η φάση), 7 δείγματα από τη φάση με τα πασσαλόπηκτα σπίτια (2η φάση) και 2 από ένα άλλο σπίτι, ίδιου τύπου, που εντοπίστηκε στη νότια πλαγιά της τούμπας (1η φάση). Αρχίζοντας από το σπίτι αυτό της νότιας πλαγιάς θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η ανασκαφή ήταν περιορισμένης έκτασης (Παπαευθυμίου-Παπανθίμου και Πιλάλη- Παπαστερίου 1997, 1998 β). Η κεραμική περιλαμβάνει αγγεία χαρακτηριστικά της Πρώϊμης Εποχής του Χαλκού, μεταξύ των οποίων και αρκετά μαύρα στιλπνά. Βρέθηκε ακόμα μεγάλη ποσότητα απανθρακωμένων σπόρων σε πηλοκατασκευή. Οι χρονολογήσεις από το σπίτι αυτό δίνουν μέση ηλικία για τη φάση αυτή 2270-2070 π.χ. (DEM-352, -354) (Εικ. 5, φάση 1η). Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί όμως, όπως φαίνεται εξάλλου και στην Εικόνα 5, ότι μέσα στο παραπάνω διάστημα υπάρχει 96% πιθανότητα η μέση ηλικία να έχει εύρος μόνο 65 χρόνια, δηλαδή να είναι 2200-2135 χρόνια π.χ. Φαίνεται ότι εδώ αντιπροσωπεύεται η παλαιότερη φάση της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού που εντοπίστηκε ως τώρα στο Αρχοντικό. Ωστόσο θα πρέπει να επεκταθεί στον τομέα αυτό η έρευνα ώστε να επιβεβαιωθεί αυτή η διαπίστωση. Μπορούμε όμως να σημειώσουμε ότι εδώ δε βρέθηκε ο χαρακτηριστικός τύπος του αγγείου, της φάσης των πασσαλόπηκτων, δηλαδή του αμφορίσκου με τις υπερυψωμένες λαβές. Από τα πασσαλόπηκτα σπίτια της ανατολικής πλαγιάς της τούμπας, 4 δείγματα (DEM- 356, -401, -441, -355) δίνουν μια μέση ηλικία από το 2120-1985 π.χ. (Εικ. 5, φάση 2η). Επισημαίνεται η μεγάλη σύμπτωση των ηλικιών των δύο δειγμάτων (DEM-356, -401). Αυτά προέρχονται από το στρώμα καταστροφής, πάνω από το δάπεδο του βορειότερου πασσαλόπηκτου σπιτιού και δίνουν ηλικίες 2036-1944 π.χ. και 2092-1944 π.χ. αντίστοιχα (Πίνακας 1). Τα αποτελέσματα αυτά αναδεικνύουν την ακρίβεια και επαναληψιμότητα των μετρήσεων του εργαστηρίου. Υπάρχουν επίσης 3 άλλα δείγματα (DEM-440, -357, -353) που περισυλλέχτηκαν μέσα από πασσαλότρυπες δύο σπιτιών, γεγονός που δημιουργεί κατ' αρχάς αμφιβολίες για την αξιοπιστία των ηλικιών τους. Όμως μπορούμε και εδώ να παρατηρήσουμε ότι οι ηλικίες που δίνουν τα δύο δείγματα (DEM-440, -357) (Εικ. 4) βρίσκονται μέσα στα χρονολογικά πλαίσια της φάσης 2 των πασσαλόπηκτων, που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Προβληματίζει αντίθετα η ηλικία του τρίτου δείγματος (DEM- 353), η οποία παρά το γεγονός ότι παρουσιάζει λόγω πολύ μικρής αρχικής ποσότητας μεγάλο χρονικό εύρος, 1911-1538 π.χ., είναι σαφώς νεότερη των άλλων δύο δειγμάτων. Είναι πιθανό το δείγμα αυτό να προέρχεται από πάσσαλο νεότερης φάσης που βυθίστηκε μέσα σε παλαιότερα στρώματα. Ενδείξεις για μια νεότερη φάση, με μέση ηλικία που εκτείνεται από το 2015-1910 π.χ., μας δίνουν δύο δείγματα (DEM-439, -400) που σχετίζονται με τα λιθόκτιστα οικήματα (Εικ. 5, φάση 3η). Η φάση αυτή προχωράει πέρα από τα όρια εκείνης των πασσαλόπηκτων οικημάτων. Παρ όλο ότι υπάρχει μερική επικάλυψη της φάσης αυτής με την προηγούμενη, ωστόσο πρέπει να τονιστεί η εμφάνιση της εγχάρακτης κεραμικής στη νεότερη φάση. Η κεραμική αυτή απουσιάζει από τη φάση των πασσαλόπηκτων ή αντιπροσωπεύεται με πάρα πολύ μικρό ποσοστό. Όμως η νεότερη αυτή φάση δεν είναι ακόμα αρκετά σαφής, γι' αυτό θα πρέπει να ελεγχθεί διεξοδικότερα, εφόσον ένα ακόμα δείγμα (DEM-351) από το λιθόκτιστο κτίριο της κορυφής, που προέρχεται από διαταραγμένες επιχώσεις, δίνει λόγω μικρής ποσότητας ένα μεγάλο χρονολογικό εύρος, 2030-1640 π.χ. (Εικ. 5, φάση 4η). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η κύρια περίοδος του οικισμού είναι αυτή των πασσαλόπηκτων που, όπως αναφέρθηκε προσδιορίζεται ανάμεσα στο 2035-1970 π.χ., 35

Α. ΠΙΛΑΛΗ-ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΟΥ et al. δηλαδή στο τέλος της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και αρχή της Μέσης. Ο προσδιορισμός των ανώτερων και κατώτερων χρονικών ορίων της απαιτούν ακόμα εκτεταμένη αρχαιολογική και αρχαιομετρική έρευνα. Αξίζει εδώ να υπογραμμιστούν ότι: α) η επιτευχθείσα ακρίβεια και η επαναληψιμότητα των μετρήσεων του εργαστηρίου σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά δεδομένα δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη στατιστική επεξεργασία δειγμάτων από ίδιες φάσεις με αποτέλεσμα την περαιτέρω μείωση του σφάλματος και τον ακριβέστερο προσδιορισμό του χρονικού εύρους των φάσεων του οικισμού και β) ο προσδιορισμός της απόλυτης ηλικίας της κατοίκησης στο τέλος της 3ης και αρχή της 2ης χιλιετίας σε συνδυασμό με την κεραμική ακολουθία, που κατά το μεγαλύτερο μέρος της προέρχεται από αδιατάραχτα στρώματα, πιστεύουμε ότι καλύπτει ένα κενό στις γνώσεις μας γι' αυτή την περίοδο στη Μακεδονία. Επιπλέον, οι χρονολογήσεις αυτές θέτουν ένα συγκεκριμένο χρονολογικό πλαίσιο και για τα άλλα αρχαιολογικά σύνολα, η χρονολόγηση των οποίων σ' αυτή την περίοδο είναι μέχρι σήμερα αμφίβολη. Τέλος, η συνέχεια της έρευνας στο Αρχοντικό θα αποσαφηνίσει προβλήματα που σχετίζονται με την ύπαρξη ή όχι μιας πολιτιστικής αλλαγής μετά το 2000 π.χ. στη Μακεδονία ή να επιβεβαιώσει μια συνέχεια της πολιτιστικής παράδοσης της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και μετά το 2000 π.χ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Kotsakis, K., Papanthimou-Papaefthimiou, A., Pilali-Papasteriou, A., Savopoulou, T., Maniatis, Y., and Kromer, B., 1989, Carbon C-14 dates from Mandalo, W. Macedonia, in Archaeometry: Proceedings of the 25 th International Symposium (19 23 Μay 1986), (ed. Y. Maniatis), Elsevier, Amsterdam, 679-685. Maniatis, Y., and Kromer, B., 1990, Radiocarbon dating of the Neolithic early Bronze Age site of Mandalo, W. Macedonia, Radiocarbon, 32 (2), 149-153. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α., και Πιλάλη-Παπαστερίου, Α., 1992, Ανασκαφή στο Αρχοντικό Γιαννιτσών, Α.Ε.Μ.Θ. (Αρχαιολογικό Εργο στη Μακεδονία και Θράκη), 6, 151-156. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α., και Πιλάλη-Παπαστερίου, Α., 1997, Ανασκαφή Αρχοντικού 1993. Προϊστορικός τομέας, ΑΕΜΘ, 7, 148-154. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α., και Πιλάλη-Παπαστερίου, Α., 1998 α, Ανασκαφή Αρχοντικού 1994 (Τομέας Β), ΑΕΜΘ, 8, 83-90. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α., και Πιλάλη-Παπαστερίου, Α., 1998 β, Ανασκαφή Αρχοντικού 1995 (Τομέας Β), ΑΕΜΘ, 9, 137-142. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Α., και Πιλάλη-Παπαστερίου, Α., 1999, Οικήματα στον προΐστορικό οικισμό του Αρχοντικού Γιαννιτσών, Πρακτικά ΣΤ Διεθνούς Συμποσίου για την Αρχαία Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1996, τ. 2, 887-892. Pearson G. W., and M. Stuiver, 1993, High-Precision bidecadal calibration of the radiocarbon time scale, 500-2500 BC, Radiocarbon, 35 (1), 25-33. Μερούσης, Ν., Μποβολή, Α., και Στεφανή, Λ., 1996, Εγχάρακτη κεραμική της Εποχής του χαλκού από το Αρχοντικό Πέλλας, Μακεδονικά, Λ, 189-228. Stuiver, M., and Reimer, P. J., 1993, CALIB User's Guide Rev. 3.0, Quaternary Research Center AK-60, University of Washington, Seattle, WA 98195. Φακορέλλης, Γ., 1996, Μελέτη συνθηκών και παραμέτρων για χρονολογήσεις υψηλής ακρίβειας με 14 C, Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Φυσικής, Σχολή Θετικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Πάτρας. 36

ΚΕΦ. 1: ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΕΙΣ - ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ / CHAPTER 1: DATING - AUTHENTICITY Πίνακας 1: Αρχοντικό Γιαννιτσών: Αποτελέσματα χρονολογήσεων με Άνθρακα-14. ΚΩΔΙΚΟΣ ΔΕΙΓΜΑ ΗΛΙΚΙΑ (χρόνια ΒΡ) ΒΑΘΜΟΛΟΓΗΜΕΝΗ ΗΛΙΚΙΑ (χρόνια π.χ.) ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ Αρχοντικό-3 DEM-352 Τομή ΣΤ, # 6013 3782 ± 32 2275-2139 Βάθος 2,16 μ 2288-2046 Αρχοντικό-5 DEM-354 Τομή ΣΤ, # 6016 3757 ± 31 2196-2050 Βάθος 2,41 μ 2278-2038 Αρχοντικό-10 DEM-355 Τομή Π, # 16013 3766 ± 31 2271-2051 Βάθος 1,35 μ 2281-2042 Αρχοντικό-11 DEM-441 Τομή Χ, # 22013 3658 ± 34 2115-1961 Βάθος 1,55 μ 2135-1918 Αρχοντικό-12 DEM-401 Τομή Π, # 16016 3649 ± 32 2092-1944 Βάθος 1,45 μ 2131-1913 Αρχοντικό-11 DEM-356 Τομή Π, # 16016 3648 ± 31 2036-1944 Βάθος 1,40 μ 2130-1914 Αρχοντικό-4 DEM-439 Τομή Φ, # 21017 Βάθος 1,12 μ 3629 ± 38 2031-1924 2128-1884 Αρχοντικό-4 DEM-400 Τομή Π, # 16006 3597 ± 34 1974-1888 Βάθος 1,12 μ 2031-1788 Αρχοντικό-2 DEM-351 Τομή Ρ, # 17009 3511 ± 143 2030-1640 Βάθος 0,67 μ 2200-1500 Αρχοντικό-19 DEM-440 Τομή Ω, # 24007 3706 ± 26 2136-2034 Μέσα από τον πάσσαλο-4 2181-1980 Αρχοντικό-17 DEM-357 Τομή Π, # 16018 3684 ± 26 2130-1983 Βάθος 2,19 μ Μέσα από πάσσαλο 2138-1970 Αρχοντικό-20 DEM-353 Τομή Π, # 16020 3449 ± 130 1911-1538 Βάθος 1,73 μ Μέσα από πάσσαλο 2128-1434 37

Α. ΠΙΛΑΛΗ-ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΟΥ et al. Εικ. 1: Αρχοντικό Γιαννιτσών: Αγγείο με εγχάρακτη διακόσμηση Εικ. 2: Αρχοντικό Γιαννιτσών: Πηλοκατασκευές (φούρνος, πλατφόρμα και κυκλική κατασκευή). 38

ΚΕΦ. 1: ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΕΙΣ - ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ / CHAPTER 1: DATING - AUTHENTICITY Εικ. 3: Αρχοντικό Γιαννιτσών: Αμφορίσκοι με υπερυψωμένες λαβές. Δείγματα από πασσαλότρυπες DEM-353 DEM-357 DEM-440 4η Φάση 3η Φάση DEM-351 DEM-400 DEM-439 DEM-356 2η Φάση 1η Φάση DEM-401 DEM-441 DEM-355 DEM-354 DEM-352 2300 2200 2100 2000 1900 1800 1700 1600 1500 1400 (χρόνια π.χ.) Εικ. 4: Αρχοντικό Γιαννιτσών: Εύρος βαθμολογημένων ηλικιών με κατανομή πιθανοτήτων 1σ για κάθε δείγμα τοποθετημένα με τη σειρά των φάσεων. Στο πάνω μέρος του διαγράμματος είναι τα τρία δείγματα που προέρχονται από πασσαλότρυπες. 39

Α. ΠΙΛΑΛΗ-ΠΑΠΑΣΤΕΡΙΟΥ et al. 4η Φ άση 3η Φάση 2η Φάση 1η Φάση 2300 2200 2100 2000 1900 1800 1700 1600 1500 1400 (χρόνια π.χ.) Εικ. 5: Αρχοντικό Γιαννιτσών: Μέση απόλυτη χρονική διάρκεια κάθε φάσης με κατανομή πιθανοτήτων. 40

ΚΕΦ. 1: ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΕΙΣ - ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ / CHAPTER 1: DATING - AUTHENTICITY 27