Συμβολική και ιδεολογική ζωή.

Transcript

1 Συμβολική και ιδεολογική ζωή. Αικατερίνη Παπανθίμου, Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Α.Π.Θ. Η ιδεολογία, που θεωρήθηκε συνώνυμη με τις πίστεις, τις κοσμολογικές αντιλήψεις και τη θρησκεία των κοινωνιών του παρελθόντος, θεωρήθηκε παραδοσιακά από τους αρχαιολόγους ως ένας ξεχωριστός τομέας, όπως π.χ. οι τομείς της οικονομίας, της τεχνολογίας, της χωροοργάνωσης. Η γνωριμία με τον τομέα αυτό κατά τη νεολιθική εποχή, γενικότερα στην αιγαιακή περιοχή και ειδικότερα στη Μακεδονία, είναι δύσκολη, καθώς δεν υπάρχουν άμεσες αποδείξεις. Έτσι μόνο σε ενδείξεις μπορεί κανείς να στηριχτεί για να φωτίσει τις πιο δυσπρόσιτες για μας πτυχές, όμως συγχρόνως και τις πιο ενδιαφέρουσες, της κοινωνικής δραστηριότητας του νεολιθικού ανθρώπου. Θεωρήθηκε ότι στοιχεία της νεολιθικής ιδεολογίας θα μπορούσαν ν αναζητηθούν σ εκείνα τα αρχαιολογικά δεδομένα, τα οποία δεν έχουν σχέση με τον παραγωγικό βίο των νεολιθικών κοινοτήτων. Έτσι π. χ. τα διακοσμητικά μοτίβα που παρατηρούνται πάνω σε προϊστορικά αντικείμενα, τα κοσμήματα, η ειδωλοπλαστική, συνδέθηκαν με την ιδεολογία, αλλά και τη νεολιθική τέχνη. Η νεολιθική ανθρωπόμορφη ειδωλοπλαστική μελετήθηκε διεξοδικά, καθώς αυτές οι μικρογραφικές αναπαραστάσεις μας επιτρέπουν να πλησιάσουμε λιγάκι το νεολιθικό άνθρωπο. Η ανασκαφική έρευνα στη Μακεδονία τις δυο-τρεις τελευταίες δεκαετίες αποκάλυψε πλούσια δείγματα της ειδωλοπλαστικής, όμως τα ερμηνευτικά προβλήματα που συνδέθηκαν μαζί της εξακολουθούν ακόμα να υφίστανται. Θεωρήθηκαν εικόνες θεοτήτων συνδεδεμένες με το πάνθεο του νεολιθικού ανθρώπου. Όμως τα αρχαιολογικά δεδομένα δεν επιτρέπουν να τα θεωρήσουμε αντικείμενα λατρείας ούτε μας διαφωτίζουν ιδιαίτερα για τη λειτουργία τους. Ερμηνεύθηκαν ακόμα ως μια προσπάθεια επικοινωνίας των ανθρώπων του νεολιθικού οικισμού, που είχε ως στόχο της την ενίσχυση των συνεκτικών δεσμών της κοινότητας και την προσέγγιση βασικών στοιχείων της κοινωνικής ζωής, όπως η συναλλαγή, η παραγωγή τροφής, η βιολογική μύηση για την οργάνωση της κοινωνικής ζωής κλπ. Οι σημερινές κατευθύνσεις της έρευνας για την ερμηνεία των ειδωλίων τείνουν προς τη μαγεία, τη μύηση και μετάδοση γνώσης, το παιχνίδι. Έκφραση της νεολιθικής ιδεολογίας αποτελεί και η κατασκευή ζωόμορφων ειδωλίων με θεματολογία που αντανακλά το γεωργοκτηνοτροφικό χαρακτήρα της οικονομίας. Γεγονός είναι ότι η ειδωλοπλαστική αποτελεί μια μοναδική τέχνη που τα δημιουργήματά της έχουν ευρύ κοινωνικό-ιδεολογικό περιεχόμενο.

2 Στον τομέα της κοσμηματοτεχνίας θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε σχετικά με τη θέση που είχαν τα κοσμήματα στη ζωή και στις συνήθειες του προϊστορικού ανθρώπου. Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Η αναγωγή σε εθνολογικά παραδείγματα θα μπορούσε να μας οδηγήσει πιθανόν σε μια ερμηνεία της χρήσης ή του συμβολισμού τους. Ο νεολιθικός άνθρωπος ένιωθε την ανάγκη για καλλωπισμό. Είναι όμως άγνωστες οι συμβολικές προεκτάσεις του καλλωπισμού. Η εκτίμηση της προϊστορικής κοσμηματοποιίας μόνο μέσω μιας κοινωνιολογικής θεώρησης μπορεί να μας οδηγήσει σε συμπεράσματα, έστω και υποθετικά. Στις τελευταίες φάσεις της Νεολιθικής η χρήση κοσμημάτων από όστρεο σπονδύλου, καθώς και ασημένιων και χρυσών κοσμημάτων από λίγα μέλη της νεολιθικής κοινότητας, υποδηλώνει νέες κοινωνικές συνθήκες και τη διάθεση για προβολή του ατόμου. Τα κοσμήματα θα μπορούσαν να αποτελούν αντικείμενα κοινωνικού γοήτρου. Αντανακλούν κοινωνικούς, ψυχολογικούς και συμβολικούς παράγοντες της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ένας κατ εξοχήν τομέας που συνδέθηκε με την ιδεολογία είναι αυτός των ταφικών εθίμων και τελετουργιών. Τα είδη των τάφων, τα ταφικά κτερίσματα, ο τρόπος διαχείρισης του νεκρού μελετήθηκαν και συζητήθηκαν από τους μελετητές. Κι εδώ οι προσεγγίσεις διαφέρουν. Η άποψη του L. Binford ότι τα ταφικά έθιμα συνδέονται άμεσα με το κοινωνικό status των ζωντανών, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την άποψη που δέχεται ότι στις ταφικές πρακτικές μπορεί να έχουμε μια αντίστροφη αποτύπωση της κοινωνικής πραγματικότητας. Στη νεολιθική εποχή του αιγαιακού χώρου η φροντίδα του νεκρού διαπιστώνεται από την αρχαιότερη νεολιθική, ωστόσο ό,τι αφορά στις δοξασίες των νεολιθικών ανθρώπων κινείται στο χώρο των υποθέσεων. Αν και όπως ήδη τονίστηκε προηγουμένως η ιδεολογία εξετάστηκε ως ένας χωριστός τομέας, νεότερες προσεγγίσεις την ενσωμάτωσαν σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνίας. Στη μεταδιαδικαστική αρχαιολογία κεντρικό ζήτημα αποτελεί ο χαρακτήρας του υλικού πολιτισμού, η βαθύτερη ουσία του. Πιστεύεται ότι ένα καίριο πεδίο συμβολικών νοημάτων αποτελεί ολόκληρος ο υλικός πολιτισμός. Η ερμηνεία του είναι το ζητούμενο. Μια ερμηνεία που όπως εύστοχα παρατηρήθηκε μοιάζει περισσότερο με την κατανόηση ενός κειμένου παρά με την αποκωδικοποίηση ενός αρχείου. Και με την ερμηνεία γεφυρώνεται ο άγνωστος κόσμος που προσπαθούμε να κατανοήσουμε και αυτός που βιώνουμε και καταλαβαίνουμε. Η ερμηνεία λοιπόν του υλικού πολιτισμού είναι κεντρικό σημείο της μεταδιαδικαστικής αρχαιολογίας, της οποίας κυριότερος εκπρόσωπος θεωρείται ο J.Hodder. Το ιδεολογικό στοιχείο λοιπόν οφείλει να αναζητηθεί στις αποχρώσεις του υλικού πολιτισμού, στα σύμβολα, σε καθημερινά αντικείμενα.

3 Όμως τουλάχιστον στην περίπτωση της ελληνικής Νεολιθικής γενικότερα έχει επισημανθεί η απουσία μιας έντονης συμβολικής έκφρασης. Δηλαδή το ιδεολογικό στοιχείο δεν αποτυπώνεται με τρόπο ορατό στον υλικό πολιτισμό ώστε να αναγνωρίζεται από την αρχαιολογική έρευνα. Η διαφορά αυτή είναι έντονη σε σχέση π.χ. με πρώιμους νεολιθικούς οικισμούς της Μέσης Ανατολής, όπου το συμβολικό στοιχείο είναι ιδιαίτερα εμφανές. Στο Nevali Çori της ΝΑ Τουρκίας βρέθηκαν ανάγλυφες στήλες και αγάλματα στο εσωτερικό οικήματος με ιδιαίτερα προσεγμένα δάπεδα και περιμετρικά έδρανα. Ένα σύνολο που πρέπει να συνδεόταν με λειτουργίες τελετουργικού χαρακτήρα που αφορούσαν το σύνολο της ομάδας. Στο Çayonü της ανατολικής Τουρκίας, στο «κτίριο των κρανίων», εκατοντάδες ανθρώπινων κρανίων είχαν τοποθετηθεί προσεκτικά σε ειδικές λίθινες θήκες. Το οίκημα είναι προφανές ότι αποκτά ιδεολογική σημασία και η λεγόμενη λατρεία των προγόνων συνδέεται μ αυτό. Η συμβολική σχέση με τους νεκρούς προγόνους συναντιέται και στην ακεραμική περίοδο της Παλαιστίνης. Εδώ είναι γνωστά τα κρανία στα οποία αποδίδονται τα χαρακτηριστικά του προσώπου με κονίαμα, τα μάτια με θαλασσινά όστρεα. Στοιχεία συμβολικής σχέσης με το παρελθόν που τονίζουν και την έννοια του τόπου είναι γνωστά από το Çatal Hüyük, όπου βέβαια διαπιστώθηκε και η σημαντικότερη ίσως καλλιτεχνική έκφραση της νεολιθικής περιόδου. Σύμβολα που σχετίζονται με τη ζωή και το θάνατο, το θηλυκό και αρσενικό στοιχείο, το άγριο και το εξημερωμένο, πηγάζουν από τοιχογραφίες και πλαστικές διακοσμήσεις οικημάτων, από κινητά έργα τέχνης. Το γεγονός όπως τονίστηκε προηγουμένως ότι στην περίπτωση της ελληνικής Νεολιθικής επισημαίνεται γενικότερα η απουσία μιας έντονης συμβολικής έκφρασης, θεωρείται ότι σημαίνει μάλλον πως οι λύσεις που επελέγησαν για να εκφράσουν αυτό το συμβολισμό άφησαν λιγότερα ίχνη στον υλικό πολιτισμό ή άφησαν ίχνη σε κατηγορίες του υλικού πολιτισμού, που συνήθως δεν αναγνωρίζονται ως συμβολικές. Μια κατηγορία τέτοιου είδους είναι η κεραμική που γρήγορα παρουσίασε μια πολύ ενδιαφέρουσα αισθητική ποιότητα. Ο ρόλος της κεραμικής κατά την αρχαιότερη φάση θεωρήθηκε ότι είχε στενή σχέση όχι τόσο με καθημερινές πρακτικές ανάγκες, όσο μάλλον με τελετουργίες που είχαν συμβολικό περιεχόμενο. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο το πολιτισμικό νόημα της κεραμικής πιστεύεται ότι γίνεται σαφέστερο με το σχήμα των αγγείων και τη διακόσμησή τους, εκεί δηλαδή όπου οι άνθρωποι εγγράφουν στοιχεία που πιθανότατα σχετίζονται με την κοινοτική ταυτότητά τους. Η κυριαρχία της πλούσιας γραπτής κεραμικής στη μέση και νεότερη Νεολιθική, δηλώνει τη συμμετοχή των νεολιθικών κοινοτήτων σε δίκτυα ανταλλαγών και επαφών όπου είναι απαραίτητο να δηλωθεί η ταυτότητά τους.

4 Αλλά και το ίδιο το οίκημα θεωρείται ότι συμβολίζει την πιο βαθιά ουσία της νεολιθικής ζωής. Ομοιώματα οικημάτων από την περιοχή γενικότερα των Βαλκανίων πιστεύεται ότι υποδηλώνουν τη σημασία που είχε για τις νεολιθικές κοινότητες ο συμβολισμός της έννοιας του οίκου, του πυρήνα της νεολιθικής ζωής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ομοιώματα από τη Θεσσαλία, αλλά και από το Porodin, το Ovcharovo, το Căscioarele. Ο υλικός πολιτισμός είναι λοιπόν το αποτέλεσμα της ενεργού συμμετοχής των μελών της κοινωνίας και όχι απλά το παθητικό υποπροϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ A. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου ΑΠΘ D. Bailey, Balkan Prehistory, London 2000 I. Hodder, Reading the Past, Cambridge 1991 Κ.Κωτσάκης, Αντικείμενα και αφηγήσεις. Η ερμηνεία του υλικού πολιτισμού στη σύγχρονη αρχαιολογία. Επτάκυκλος 1999, σ Κ.Κωτσάκης, Ορατοί άνθρωποι, αόρατες ιδέες. Οικήματα και πρακτικές στο νεολιθικό Σέσκλο. Πρακτικά διεθνούς Συμποσίου " Η προϊστορική έρευνα στην Ελλάδα και οι προοπτικές της: Θεωρητικοί και μεθοδολογικοί προβληματισμοί. Θεσσαλονίκη 2002, σ ` M. Μελάς, Η αρχαιολογία σήμερα, Αθήνα 2003 Γ. Παπαθανασόπουλος (επιμ.). Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 1996

5 ΛΗΜΜΑΤΑ Αποστρογγυλεμένο όστρακο Π1544 Αρέθουσα, Άγιος Χριστόφορος Νεότερη Νεολιθική Μέγ.διάμ. ο,ο4μ. Ελ. διάμ. ο,ο39μ. Πάχ. 0,008μ. Ακέραιο αποστρογγυλεμένο όστρακο με οπή. Πηλός ερυθρός. Στιλβωμένες επιφάνειες. Υπάρχει γραπτή διακόσμηση και στις δύο όψεις. Ιζήματα κατά τόπους. Πρόκειται για μια από τις πιο κοινές ομάδες ευρημάτων των προϊστορικών οικισμών. Η παρουσία τους είναι γνωστή από την Αρχαιότερη Νεολιθική. Θεωρείται ότι χρησιμοποιήθηκαν και ως σφοντύλια. Βιβλ. Α. Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Εργαλεία υφαντικής από το Σέσκλο, ΕΓΝΑΤΙΑ 6 ( ), J. Carington Smith, The Small Finds: Clay and Spinning Implements στο Servia I. BSA Supplemen 32, Xάλκινη βελόνα ΜΘ Περιβολάκι Θεσσαλονίκης ΥΕΧ Μήκ. 16,3 εκ. Πλ. 0,7 εκ. Πάχ. 02 εκ. Βελόνα κατασκευασμένη από λεπτό έλασμα κυκλικής διατομής, με αιχμηρό το ένα άκρο. Μικρό σπάσιμο στο σημείο της οπής. Οι βελόνες αυτές χρησιμοποιούνταν για το ράψιμο υφασμάτων, αλλά και δερμάτων. Βιβλ. W. Heurtley, Prehistoric Macedonia, Cambridge 1939 K. Wardle-D. Wardle, Metal Working in Late Bronze Age Central Macedonia, ΑΕΜΘ 13,

6 Όστρακο με αποτύπωμα Κιβ. 65 Δήμητρα Μήκ. 9εκ. Πλ.8 εκ. Πάχ. 2 εκ. Όστρακο που φέρει αποτύπωμα ψάθας με διαγώνια ύφανση. Τα αγγεία τοποθετούνταν σε ψάθες για να στεγνώσουν. Πιθανολογείται ωστόσο ότι οι ψάθες αποτελούσαν τμήμα κάποιας μορφής πρώιμου τροχού. Βιβλ. E. Barber, Prehistoric Textiles. The Development of Cloth in the Neolithic and Bronze Ages. Princeton Ι. Τζαχίλη, Υφαντική και υφάντρες στο Προϊστορικό Αιγαίο π. Χ. Ηράκλειο Βάση αγγείου με αποτύπωμα Κιβ. 245 Στίβος Μήκ. 12,5 εκ. Πλ. 11 εκ. Πάχ. 4,5 εκ. Βάση αγγείου στο οποίο έχει αποτυπωθεί ψάθα. Βλ. λήμμα αρ. κιβ. 65. Αικ.Π.