Σχεδίαση, Ανάπτυξη και Διασφάλιση Ποιότητας Εκπαιδευτικού Λογισμικού Μαθημάτων Πληροφορικής

Σχεδίαση, Ανάπτυξη και Διασφάλιση Ποιότητας Εκπαιδευτικού Λογισμικού Μαθημάτων Πληροφορικής Ευγενία Δαλάκα 1, Νικόλαος Σκίκος 2 Γιώργος Καπογιαννόπουλος 3, Κώστας Καρλής 4 1 Καθηγήτρια Πληροφορικής, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια Πανεπιστημίου Μακεδονίας eygdal@yahoo.gr 2 Καθηγητής Πληροφορικής, Ειδικός Γραμματέας ΚΕ.ΜΕ.ΤΕ./Ο.Λ.Μ.Ε. nskikos@sch.gr 2 Καθηγητής Πληροφορικής, Υποψήφιος διδάκτορας Ε.Κ.Π.Α. gkapog@sch.gr 4 Καθηγητής Πληροφορικής, Διευθυντής Ι.Ε.Κ. Αχαρνών konkar@sch.gr Περίληψη Η τεχνολογική εξέλιξη διανύει μια ανιούσα πορεία σε αντιστοιχία με τις αυξημένες ανάγκες του σημερινού ανθρώπου. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, το διαδίκτυο και οι νέες τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας γενικότερα, αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της σύγχρονης ζωής. Μια διάσταση της χρησιμότητάς τους είναι η αξιοποίησή τους στη διαδικασία της μάθησης μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της εκπαίδευσης. Η ραγδαία εξέλιξη της Πληροφορικής επέβαλε τη διδασκαλία της ως αυτόνομο γνωστικό αντικείμενο στην Τριτοβάθμια και στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Στο επίπεδο της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης επιστημολογικές προσεγγίσεις για το γνωστικό αντικείμενο της Πληροφορικής έχουν διατυπωθεί και σύγχρονες γνωσιοθεωρητικές προσεγγίσεις υιοθετούνται προκειμένου να θεμελιωθεί το θεωρητικό πλαίσιο της διδακτικής του αντικειμένου. Η συνειδητή επιλογή μιας ξεκάθαρης επιστημολογικής θεώρησης της επιστήμης της Πληροφορικής αποτελεί το σημαντικότερο παράγοντα για τη συγκρότηση ενός πλαισίου για το σχεδιασμό αναλυτικών προγραμμάτων, συμβατικών διδακτικών υλικών, εργαλείων μάθησης και εκπαιδευτικού λογισμικού για τη διδασκαλία και τη μάθηση του αντικειμένου. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού λογισμικού μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ενισχυτικά και υποστηρικτικά μέσα της εκπαιδευτικής διαδικασίας και στα μαθήματα Πληροφορικής. Η δημιουργία ενός αξιόπιστου και χρήσιμου εκπαιδευτικού λογισμικού είναι ένα έργο, το οποίο θα πρέπει να μας απασχολήσει, γιατί πάνω στην ποιότητα και τα τεχνικά χαρακτηριστικά του, στηρίζεται η διαδικασία της διδασκαλίας με υπολογιστή. Λέξεις κλειδιά: εκπαιδευτικό λογισμικό, πληροφορική, διασφάλιση ποιότητας.

1. Εισαγωγή Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι αρκετοί μαθητές αντιμετωπίζουν δυσκολίες σε πολλά από τα μαθήματα που διδάσκονται. Για αυτό το λόγο η έρευνα στον τομέα της Διδακτικής και Μεθοδολογίας ασχολείται σε μεγάλο βαθμό τόσο με την καταγραφή αυτών των προβλημάτων όσο και με την ερμηνεία και την επίλυσή τους. Η δημιουργία κατάλληλων συνθηκών για την προώθηση της αποτελεσματικής μάθησης αποτελεί άλλωστε τον απώτερο σκοπό της Διδακτικής και Μεθοδολογίας των διαφόρων επιστημών (Κόλλιας, 1993). Οι ερευνητές σε αυτό τον τομέα προσπαθούν να καθορίσουν το αντικείμενο διδασκαλίας και τον τρόπο μετάδοσης της γνώσης, αναπτύσσοντας πρότυπα και μοντέλα αποτελεσματικών μεθόδων διδασκαλίας. Τα τελευταία χρόνια αυτές οι προσπάθειες έχουν επεκταθεί και στο χώρο της εκπαιδευτικής τεχνολογίας με κύριο αποτέλεσμα το σχεδιασμό και την υλοποίηση εκπαιδευτικού λογισμικού. 1.1 Ορισμός Εκπαιδευτικού Λογισμικού Το εκπαιδευτικό λογισμικό είναι το προϊόν της τεχνολογίας, μέσω του οποίου πραγματοποιείται η διδασκαλία ενός ή περισσοτέρων γνωστικών αντικειμένων ακολουθώντας συγκεκριμένη παιδαγωγική φιλοσοφία και εκπαιδευτική στρατηγική. Ως εκπαιδευτικό λογισμικό χαρακτηρίζεται το λογισμικό που εμπεριέχει διδακτικούς στόχους, ολοκληρωμένα σενάρια, αλληγορίες με παιδαγωγική σημασία και επιφέρει συγκεκριμένα διδακτικά και μαθησιακά αποτελέσματα (Μικρόπουλος, 2000). 1.2 Στόχοι Το εκπαιδευτικό λογισμικό κατασκευάζεται, προκειμένου με τη χρήση του να εκπληρωθούν συγκεκριμένοι μαθησιακοί στόχοι. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως συμπληρωματικό μέσο διδασκαλίας από τον εκπαιδευτή ή ως υποστηρικτικό μέσο αυτοδιδασκαλίας από τον εκπαιδευόμενο. Αποτελεί μέσο αξιολόγησης ή αυτοαξιολόγησης του εκπαιδευόμενου, χωρίς βέβαια αυτό να αποτελεί κύριο σκοπό για την κατασκευή του. Σύμφωνα με τους ερευνητές, με τη χρήση του εκπαιδευτικού λογισμικού, η εκπαιδευτική διαδικασία μπορεί να καταστεί εξαιρετικά αποτελεσματική για τον μαθητή. Η διδασκαλία μπορεί να γίνει αλληλεπιδραστική, οδηγούμενη από το χρήστη, εμπλουτισμένη, διαθεματική και με δυνατότητα εξερεύνησης. Σε κάθε περίπτωση, ο βασικός στόχος της χρήσης του εκπαιδευτικού λογισμικού είναι να βοηθήσει ώστε ο μαθητής να κατανοήσει καλύτερα τις διδασκόμενες έννοιες, σε σχέση με την παραδοσιακή διδασκαλία. Επιπλέον, τα καλά οργανωμένα λογισμικά ευνοούν ανακαλυπτικές διδακτικές προσεγγίσεις σε περιβάλλον ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας (Μακράκης, 2000). 253

1.3 Κατηγορίες Ένα λογισμικό μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε εκπαιδευτικό αν λάβουμε υπόψη μας τόσο την παιδαγωγική όσο και την τεχνολογική του διάσταση. Ένα λογισμικό, το οποίο ακολουθεί συγκεκριμένες παιδαγωγικές αρχές και χρησιμοποιείται ως μέσο άμεσης υποβοήθησης της εκπαιδευτικής διαδικασίας (CAI - Computer Assisted Instruction), μπορεί να ταξινομηθεί στις εξής κατηγορίες (Jonassen, 2000): 1. Εξάσκησης-εκγύμνασης (drill and practice) 2. Εκπαίδευσης-φροντιστηρίου (tutorial) 3. Λύσης προβλημάτων (problem solving) 4. Προσομοιώσεων (simulations) 5. Εκπαιδευτικών παιχνιδιών (educational computer games) 6. Μοντελοποίησης (modelling). Σε ένα ιδανικό εκπαιδευτικό περιβάλλον, θα πρέπει να υπάρχει ειδικό εκπαιδευτικό λογισμικό για όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, για κάθε μάθημα και για κάθε ενότητα μαθήματος. 2. Σχεδίαση Εκπαιδευτικού Λογισμικού Το σύγχρονο και καλά σχεδιασμένο εκπαιδευτικό λογισμικό πρέπει να συνδυάζει τις προόδους της διδακτικής μεθοδολογίας, τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις προόδους στα παρεμφερή με την εκπαίδευση επιστημονικά πεδία. Ως διδακτική σχεδίαση (instructional design) ορίζεται η συστηματική διαδικασία λήψης αποφάσεων σε σχέση με: (α) το πλαίσιο λειτουργίας ενός συγκεκριμένου εκπαιδευτικού λογισμικού, (β) τον τρόπο δόμησης του περιεχομένου του και (γ) τον καθορισμό της ακολουθίας των διδακτικών επεισοδίων που εμπερικλείει 2.1 Αρχές Σχεδίασης Η σχεδίασή του εκπαιδευτικού λογισμικού διέπεται από αρχές, οι οποίες ενδεχομένως να μεταβάλλονται ποιοτικά ή ως προς το πλήθος ανάλογα με το είδος του λογισμικού, τον τρόπο λειτουργίας του και τον τρόπο εφαρμογής του. Μερικές βασικές αρχές, που εφαρμόζονται πιο συχνά στο σχεδιασμό του εκπαιδευτικού λογισμικού και αποκτούν χαρακτήρα βασικών αρχών σχεδίασης, είναι (Venezky κ.α., 1991). Η θεώρηση του εκπαιδευτικού λογισμικού ως εκπαιδευτικού εργαλείου: Το εκπαιδευτικό λογισμικό κατασκευάζεται έτσι ώστε να αποτελεί ένα αποτελεσματικό μέσο, ένα αποτελεσματικό εκπαιδευτικό εργαλείο για την επίτευξη ενός συγκεκριμένου διδακτικού στόχου 254

Η επικέντρωση σε συγκεκριμένους στόχους: Το εκπαιδευτικό λογισμικό πρέπει να στοχεύει στην επικέντρωση του χρήστη κάθε φορά στο αντικείμενο που μελετά με τη χρήση του Η παροχή ελευθερίας στην έκφραση του χρήστη: Το εκπαιδευτικό λογισμικό πρέπει να σχεδιάζεται έτσι ώστε να μην επιβάλλει: (α) τις απόψεις του συγγραφέα του περιεχομένου του, (β) την κατεύθυνση, που θα πρέπει να ακολουθήσει ο χρήστης για τη λύση κάποιου προβλήματος. 2.2 Στρατηγικές Σχεδίασης Μια στρατηγική μερικών βασικών σημείων που διατύπωσε ο Gagne (1985) για το σχεδιασμό εκπαιδευτικού λογισμικού, αποτελεί προσφιλή τακτική των σχεδιαστών. Ξεφεύγοντας από γενικές προδιαγραφές για αλληλεπίδραση και παροχή κινήτρων από τα πολυμεσικά περιβάλλοντα, προτείνονται στρατηγικές που παρέχουν αποδοτικότερες κατευθυντήριες γραμμές (Μικρόπουλος, 2000). Σύμφωνα, λοιπόν, με τη θεωρία του Gagne, το εκπαιδευτικό λογισμικό πρέπει να περιλαμβάνει εννέα γεγονότα μάθησης: προσέλκυση προσοχής πληροφόρηση του μαθητή για τους στόχους του μαθήματος και παροχή κινήτρων ανάκληση προηγούμενης γνώσης παρουσίαση του περιεχομένου παροχή καθοδήγησης εξαγωγή συμπερασμάτων και αποτελεσμάτων παροχή ανατροφοδότησης αξιολόγηση συμπερασμάτων και αποτελεσμάτων ανάπτυξη της μνήμης και μεταφορά μάθησης. 2.3. Βασικοί παράγοντες επιτυχημένης σχεδίασης Διεπαφή - Σχεδίαση οθονών (Screen Design) Το περιβάλλον διεπαφής, δηλαδή το ενδιάμεσο στοιχείο στην αλληλεπίδραση χρήστη Η/Υ, πρέπει να λειτουργεί με γραφικά, να λειτουργεί με εργονομία και η αισθητική να αποτελεί βασικό γνώρισμά του. Τα χειριστήρια πρέπει να οργανώνονται και να ομαδοποιούνται κατάλληλα και να κατασκευάζονται έτσι ώστε να λειτουργούν εργονομικά (Σκορδαλάκης, 1991). Περιεχόμενο (Content) Το περιεχόμενο πρέπει να είναι ευρύ, κατάλληλα διατεταγμένο, ορθά κατακερματισμένο, καλά οργανωμένο, να διαθέτει επιστημονικότητα, αμεροληψία και σταθερό ύφος. Η παρουσίαση του περιεχομένου πρέπει να γίνεται με γλώσσα που ταιριάζει στο υπόβαθρο των χρηστών, να συνδέεται με τις εμπειρίες τους να 255

αναδεικνύει κίνητρα χρήσης και η αναζήτηση της πληροφορίας σ αυτό να γίνεται εύκολα και γρήγορα. Πλοήγηση (Navigation), Αλληλεπίδραση (Interaction) και ανάδραση (Feedback) Η πλοήγηση στο εκπαιδευτικό λογισμικό πρέπει να είναι απλή και να δίνεται η δυνατότητα στο χρήστη να χρησιμοποιεί τόσο τα ενεργά στοιχεία πλοήγησης, δηλαδή τους συνδέσμους, όσο και το χάρτη πλοήγησης. Η πρόσβαση στην πληροφορία που αναζητά ο χρήστης, να γίνεται με όσο το δυνατόν λιγότερες κινήσεις. Δομή της εφαρμογής και έλεγχος από το χρήστη (Learner control) Η δόμηση μιας εκπαιδευτικής εφαρμογής μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους: με απλές σελίδες, με γραμμικό σχεδιασμό σελίδων, με γραμμικό σχεδιασμό με άλματα, με δενδροειδή σχεδιασμό σελίδων, με σχεδιασμό τύπου δικτύου και με σχεδιασμό τύπου αρτηρίας, ο οποίος είναι και ο συνηθέστερος, αλλά και ο προτιμότερος. Τεχνικά θέματα (Technical issues) Τα τεχνικά θέματα αφορούν την αισθητική παρουσίαση της εφαρμογής και τη λειτουργικότητά της και καθορίζονται από τις γραμματοσειρές, το χρώμα, την πυκνότητα κειμένου, τον ήχο και τα γραφικά. 3. Ανάπτυξη Εκπαιδευτικού Λογισμικού Τα μαθησιακά περιβάλλοντα διακρίνονται σε κλειστά και ανοικτά. Κλειστά μαθησιακά περιβάλλοντα θεωρούνται εκείνα στα οποία, σε μια ενέργεια του χρήστη η αντίδραση του συστήματος είναι προδιαγεγραμμένη. Τα ανοικτά μαθησιακά περιβάλλοντα (open learning environments) σχεδιάζονται κυρίως, με βάση τις σύγχρονες γνωσιοθεωρητικές τοποθετήσεις (π.χ. θεωρίες οικοδόμησης της γνώσης). Οι επιλογές σ αυτά καθορίζονται από τις ανάγκες και από τις νοητικές διεργασίες που αναπτύσσονται στο χρήστη. Κύριοι εκπρόσωποι των ανοικτών περιβαλλόντων μάθησης μπορούν να χαρακτηριστούν οι μικρόκοσμοι (microworlds) και οι εφαρμογές υπερμέσων. 3.1 Μοντέλα Ανάπτυξης Κάθε εφαρμογή λογισμικού, από την σύλληψη μέχρι την απόσυρσή της, διέρχεται από διάφορες φάσεις σε κάθε μία εκ των οποίων πρέπει να γίνονται ορισμένες εργασίες, ώστε να επιτυγχάνεται το επιθυμητό αποτέλεσμα. Σε μακροσκοπικό επίπεδο, οι πολύ γενικές φάσεις είναι: σύλληψη, κατασκευή, χρήση συντήρηση και απόσυρση (Κόμης, 2005). Όπως σε κάθε λογισμικό, έτσι και στο εκπαιδευτικό λογισμικό ακολουθείται ένα μοντέλο ανάπτυξης που θα εξασφαλίζει την καλή ποιότητα λογισμικού. Έχουν αναπτυχθεί αρκετά μοντέλα ανάπτυξης λογισμικού: Το μοντέλο του Καταρράκτη αναπτύχθηκε από τον Royce, το 1970 και περιλαμβάνει 8 διακριτές φάσεις. Ήταν το πρώτο μοντέλο που δημιουργήθηκε 256

και έγινε ευρέως αποδεκτό, ενώ ακόμα παραμένει δημοφιλές ιδιαίτερα για μικρά ή μεσαία μεγέθη εφαρμογών αφού συμβάλλει στην επιτυχή κατασκευή αξιόπιστων προϊόντων σε μικρό χρονικό διάστημα. Το μοντέλο Προτυποποίησης. Αφορά την ανάπτυξη του λογισμικού όχι εξ ολοκλήρου αλλά σε τμήματα που ονομάζονται πρωτότυπα. Οι διαδικασίες ανάπτυξης επαναλαμβάνονται για ένα τμήμα του συστήματος κάθε φορά και για τον λόγο αυτό το μοντέλο χαρακτηρίζεται ως επαναληπτικό. Κάθε πρωτότυπο περιλαμβάνει τις βασικές από τις λειτουργίες που προορίζεται να εκτελεί το λογισμικό και τίθεται σε δοκιμασία από τον πελάτη, μέχρις ότου το πρωτότυπο να ικανοποιεί τις απαιτήσεις Μοντέλο Λειτουργικής Επαύξησης. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό αρχικά αναπτύσσεται μια έκδοση του συστήματος που περιέχει τις περισσότερο σημαντικές και κρίσιμες λειτουργίες. Από την χρησιμοποίηση αυτής της έκδοσης κερδίζεται εμπειρία, η οποία χρησιμοποιείται για την βελτίωσή της. Στην συνέχεια, γίνεται μια προσαύξηση, η οποία επεκτείνει την προηγούμενη έκδοση, ενώ περιέχει και άλλες λειτουργίες. Η νέα έκδοση εκλεπτύνεται και προσαυξάνεται με την σειρά της με τον ίδιο τρόπο, έως ότου κατασκευαστεί η τελική έκδοση. Το Λειτουργικό Μοντέλο, χρησιμοποιεί τις προδιαγραφές που είναι λειτουργικές και περιγράφουν τι θα κάνει το σύστημα έμμεσα. Αυτή η περιγραφή δείχνει πως αυτό θα λειτουργεί και γίνεται σε μια γλώσσα που να μπορεί να εκτελεστεί ώστε να αξιολογηθεί και έτσι να γίνει φανερή η συμπεριφορά του συστήματος. Οι λειτουργικές προδιαγραφές που χρησιμοποιούνται, σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, είναι ένα είδος πρωτότυπου, στο οποίο είναι εμφανής όλη η λειτουργική συμπεριφορά του συστήματος, χρησιμοποιώντας διαφορετικά μέσα από αυτά που θα χρησιμοποιούσε το τελικό σύστημα. Αξιολογώντας τη συμπεριφορά του συστήματος, οι χρήστες μπορούν να κάνουν παρατηρήσεις και αλλαγές στις λειτουργικές προδιαγραφές. Το Αντικειμενοστραφές μοντέλο, βασίζεται στον αντικειμενοστραφή προγραμματισμό. Αναπτύσσεται με τρόπο παρόμοιο με το μοντέλο του καταρράκτη, αλλά διαφέρει σε δύο βασικά σημεία: o Οι διάφορες φάσεις υπερκαλύπτονται μεταξύ τους o Η ανάπτυξη του, αν χρειαστεί οπισθοδρομεί στην προηγούμενη φάση, εκτός από την τελευταία που οπισθοδρομεί στην αρχή. Το Σπειροειδές Μοντέλο. Εδώ πρόκειται για μια γενίκευση των μοντέλων Λειτουργικής Επαύξησης και της πρωτοτυποποίησης με σημαντικά νέα στοιχεία: o Οι φάσεις και οι διαδικασίες ανάπτυξης λογισμικού δεν είναι προκαθορισμένες από το μοντέλο, αλλά εξειδικεύονται στο χώρο εφαρμογής του. 257

o Η ανάπτυξη ολοκλήρου του συστήματος χωρίζεται σε πολλούς κύκλους, σε καθέναν από τους οποίους προστίθενται νέα λειτουργικά χαρακτηριστικά στο σύστημα. o Πριν από την έναρξη κάθε κύκλου γίνεται μια μελέτη σκοπιμότητας και ανάλυση κινδύνων από την οποία προκύπτουν αφ ενός οι συγκεκριμένες εργασίες που θα εκτελεστούν μέσα στον κύκλο, αφ ετέρου η εφικτότητα εκτέλεσης του κύκλου αυτού. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η σύγχρονη τάση στην ανάπτυξη εκπαιδευτικού λογισμικού ουσιαστικά χρησιμοποιεί κάποιες γενικές κατευθύνσεις από τις υπάρχουσες ιδέες (μοντέλα), αλλά αφήνει αρκετούς βαθμούς ελευθερίας στον κατασκευαστή, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σπειροειδές μοντέλο μπορεί να αποτελέσει βάση για την ανάπτυξη εκπαιδευτικού λογισμικού μαθημάτων Πληροφορικής, με ορισμένες παραλλαγές οι οποίες εξειδικεύονται κάθε φορά ανάλογα με το περιβάλλον ανάπτυξης, το συγκεκριμένο πρόβλημα κλπ (Σoλoμωνίδου, 2001). 3.2 Εργαλεία Ανάπτυξης Το εκπαιδευτικό λογισμικό κυρίως μπορεί να κατασκευαστεί: με γλώσσες προγραμματισμού, με πακέτα παρουσίασης, με συστήματα συγγραφής και με εργαλεία τα οποία είναι στηριγμένα στο Internet. Επίσης, πρέπει να αναφερθεί, πως η εκπαιδευτική διαδικασία μέσω του διαδικτύου μπορεί να υποβοηθηθεί με τα συστήματα διαχείρισης τάξης (Παναγιωτακόπουλος κ.α., 2003). Οι Γλώσσες Προγραμματισμού Το Εκπαιδευτικό λογισμικό μπορεί να κατασκευαστεί με όλες τις κλασσικές γλώσσες προγραμματισμού γενικής χρήσης, ιδιαίτερα μάλιστα με αυτές που προσφέρονται για δομημένο προγραμματισμό. Ιδιαίτερα αποτελεσματικές και παραγωγικές θεωρούνται οι γλώσσες προγραμματισμού υψηλού επιπέδου C++, Visual C++, Turbo C++, Visual Basic και Borland Delphi Pascal, οι οποίες χρησιμοποιούνται για προγραμματισμό προσανατολισμένο σε αντικείμενα (object oriented programming). Τα Πακέτα Παρουσίασης Τα πακέτα παρουσίασης (presentation software) κάνουν πιο ζωντανές τις παρουσιάσεις διαφόρων θεμάτων με τη βοήθεια του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Κάθε παρουσίαση συνίσταται από σελίδες, στις οποίες εύκολα μπορούν να ενσωματωθούν στοιχεία πολυμέσων. Έτσι, η μεταφερόμενη πληροφορία έχει εντυπωσιακή μορφή και μπορεί να προσελκύσει το ακροατήριο. Η εμφάνιση των σελίδων της παρουσίασης γίνεται σειριακά με τη χρήση διαφόρων οπτικών εφέ. Τα Συστήματα Συγγραφής Πρόκειται για ειδικά πακέτα εφαρμογών (συγγραφικά εργαλεία authoring tools), τα οποία λειτουργούν ως πλατφόρμες εργασίας και επιτρέπουν στο χρήστη: Να σχεδιάσει το περιβάλλον και τη μορφή αλληλεπίδρασης χρήστηεφαρμογής 258

Να επιτύχει την ολοκλήρωση και το συγχρονισμό των στοιχείων της εφαρμογής Να δημιουργήσει μηχανισμούς βάσεων δεδομένων για την καταγραφή των αντιδράσεων και απαντήσεων του χρήστη Να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ανάπτυξης σεναρίων. Συστήματα διαχείρισης τάξης Τα συστήματα διαχείρισης τάξης (class management systems) υποστηρίζουν τη διαχείριση της διάθεσης μιας εκπαιδευτικής εφαρμογής πολυμέσων υπερμέσων καθώς επίσης και τη διαχείριση της τάξης των μαθητών που τη χρησιμοποιούν (Σκίκος κ.α., 2010). Μπορούν να ταξινομηθούν ως ειδική κατηγορία των συστημάτων συγγραφής. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι πως θεωρούν και αντιστοιχίζουν την εκπαιδευτική διαδικασία με ένα σύνολο εκπαιδευτικών μονάδων (assignable units), οι οποίες διατίθενται στους εκπαιδευόμενους με τρόπο και σειρά που αποφασίζεται και περιγράφεται από τους εκπαιδευτές. Όλες οι διδακτικές μονάδες συμπληρώνουν ένα ολοκληρωμένο μάθημα (course). 4. Διασφάλιση ποιότητας Εκπαιδευτικού Λογισμικού Ο μετασχηματισμός της σύγχρονης κοινωνίας ορίζει ένα περιβάλλον, στο οποίο οι απαιτήσεις των καταναλωτών για νέα προϊόντα-υπηρεσίες ή για συνεχή βελτίωση της ποιότητας των όσων ήδη υπάρχουν, καθιστά αναγκαία την συνεχόμενη προσπάθεια απόκτησης «ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος» μέσω της ποιότητας και της αξίας που αυτή δημιουργεί. Η αξία αυτή αφορά τη δημιουργία προϊόντων ή υπηρεσιών με ανάγκη για εξασφάλιση της «ποιότητας» σε πρώτο πλάνο και ακολούθως με ανάγκη για σωστή αξιολόγηση και επιτυχή διασφάλιση της ποιότητας, οι ανάγκες αυτές διογκώνονται, γίνονται επιτακτικότερες και αποτελούν βασικές επιδιώξεις επιχειρήσεων και οργανισμών. 4.1 Η έννοια της ποιότητας Η έννοια ποιότητας άρχισε να απασχολεί τον άνθρωπο από τα πρώτα βήματα της εμφάνισης του και με την πάροδο του χρόνου το εμπόριο και την ανταλλαγή προϊόντων ενδυναμώθηκε στο μυαλό των ανθρώπων η έννοια της, σήμερα έχει την προέλευσή της κυρίως από το χώρο της οικονομίας και συνδέεται με το στόχο της αύξησης της αποτελεσματικότητας των παραγωγικών μονάδων ή των προσφερόμενων υπηρεσιών. Η «Ποιότητα» είναι ένας όρος πολυδιάστατος και δεν υπάρχει παγκόσμια κοινά αποδεκτός ορισμός για αυτήν, αφού ο κάθε υποψήφιος «πελάτης» έχει ένα διαφορετικό χαρακτηριστικό του προϊόντος/ υπηρεσίας το οποία αποκαλεί Ποιότητα». Παρ όλα αυτά το κοινό σημείο όλων των ορισμών είναι ότι η ποιότητα συνεπάγεται την ικανοποίηση των αναγκών του πελάτη (Ζαβλανό, 2003). Ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης ISO έχει υιοθετήσει μια δική του ερμηνεία για την Ποιότητα η οποία αναφέρει πως «Ποιότητα είναι η ολικότητα των στοιχείων και 259

χαρακτηριστικών ενός προϊόντος ή υπηρεσίας για την εξυπηρέτηση μιας δοσμένης ανάγκης». Συνοπτικά η ποιότητα έχει οριστεί ως: 1. Συμμόρφωση στις προσδοκίες των ανθρώπων 2. Συμμόρφωση με τις απαιτήσεις των ανθρώπων 3. Αποφυγή της ζημιάς 4. Ανταπόκριση στις προσδοκίες των πελατών 5. Υπεροχή και προστιθέμενη αξία. Εφόσον έχει γίνει αντιληπτό ότι η «ποιότητα» είναι απαραίτητη για την επιβίωση και περαιτέρω ανάπτυξη μιας οποιαδήποτε επιχείρησης, οργανισμού, έχουν υπάρξει κάποια στάδια στην ιστορική εξέλιξη της ποιότητας. Το πρώτο είναι ο «έλεγχος της ποιότητας», όπως εμφανίστηκε ή εμφανίζεται σε κάποιες βιομηχανίες. Είναι το σύνολο των λειτουργικών τεχνικών διαδικασιών, που επιβεβαιώνουν την ποιότητα ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας βάσει συγκεκριμένων προδιαγραφών (Λογοθέτης, 1992). Με αυτόν γίνεται η επιθεώρηση του προϊόντος μετά την παραγωγή και οι αντίστοιχες επανορθώσεις ή διορθωτικές ενέργειες. Η αδυναμία έγκειται στο γεγονός ότι εντοπίζει ελαττώματα κατασκευής μετά την παραγωγή, οπότε το κόστος έχει ήδη καταβληθεί και η επανόρθωση είναι πολύ δύσκολη. Οι αδυναμίες αυτές οδήγησαν σε «Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας», είναι το σύνολο των προγραμματισθέντων ή συστηματικών ενεργειών και διαδικασιών, που είναι απαραίτητες για να εξασφαλίσουν ότι ένα προϊόν ή μια υπηρεσία θα πληροί ορισμένες προδιαγραφές. Πρωτοπόρος στα συστήματα διασφάλισης ποιότητας είναι ο στρατιωτικός και διαστημικός τομέας. Το 1987 ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (I.S.O - International Standardisation Organisation) εξέδωσε πρότυπα που σχετίζονται με τη διασφάλιση της ποιότητας δηλαδή τη σειρά ISO 9000, η οποία έχει αναθεωρηθεί από τότε. Το επόμενο στάδιο, το οποίο έχει υιοθετηθεί από πολλές επιχειρήσεις και οργανισμούς, είναι «Ολική Ποιότητα» και η «Διοίκηση Ολικής Ποιότητας» είναι το σύνολο των δραστηριοτήτων που υπόσχεται ποιοτικά προϊόντα με ταυτόχρονη μείωση κόστους, πλήρη αξιοποίηση και ανάπτυξη του διαθέσιμου προσωπικού, εφαρμογή καινοτομιών, συνεχή βελτίωση και πλήρη συμμετοχή στην προσπάθεια όλων των επιπέδων των εργαζομένων (Γεωργίου-Τσιότρα, 2002). 4.2 Αξιολόγηση εκπαιδευτικού λογισμικού Η ποιότητα του λογισμικού αποτελεί σήμερα ένα πολύ σημαντικό και ενδιαφέρον κεφάλαιο στη Επιστήμη των Υπολογιστών. Με το πέρασμα του χρόνου και με την εξέλιξη της τεχνολογίας η ανάγκη για ποιοτικότερα προϊόντα και τώρα πλέον η ανάγκη για εξασφάλιση της ποιότητας γίνονται όλο και μεγαλύτερες και αποτελούν βασικές επιδιώξεις επιχειρήσεων, οργανισμών και προγραμματιστών (Μικρόπουλος, 2000). 260

Το λογισμικό είναι σε γενικά πλαίσια κι αυτό ένα παραγόμενο αγαθό, που διέπεται από τους ίδιους κανόνες και ελέγχους ποιότητας. Η δυσκολία στον ορισμό της ποιότητας έγκειται στο γεγονός ότι η ποιότητα του λογισμικού είναι μια πολυδιάστατη έννοια, η οποία συμπεριλαμβάνει το αντικείμενο του ενδιαφέροντος, την οπτική γωνία προσέγγισης καθώς και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που εξετάζονται. Το ISO/IEC 9126-1 ορίζει την ποιότητα λογισμικού ως: «Η ικανότητα ενός προϊόντος λογισμικού να επιτρέπει σε συγκεκριμένους επισκέπτες να επιτύχουν συγκεκριμένους στόχους με αποδοτικότητα, παραγωγικότητα, ασφάλεια και ικανοποίηση σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα χρήσης του εν λόγω προϊόντος». Παρόλο λοιπόν που οι βασικές αρχές της ποιότητας λογισμικού παραμένουν ίδιες με αυτές οποιουδήποτε κλασσικού προϊόντος, υπάρχουν βασικές διαφορές στον τρόπο προσέγγισής της στο λογισμικό από την αντίστοιχη στην παραγωγή του κλασσικού υλικού προϊόντος. Η δυσκολία στη διασφάλιση ποιότητας στο λογισμικό έγκειται στην έλλειψη μετρήσιμων στόχων και διαδικασιών μέτρησης. Επιγραμματικά οι κυριότερες ιδιαιτερότητες της διασφάλισης της ποιότητας λογισμικού σε σχέση με την αντίστοιχη κλασσική διαδικασία, είναι οι παρακάτω: Το λογισμικό παράγεται μία και μόνο φορά Έλλειψη μετρήσιμων στόχων και διαδικασιών μέτρησης Έλλειψη ιστορικού παρελθόντος προηγούμενη εμπειρία Ιδιαιτερότητα με θετικό χαρακτήρα το γεγονός ότι είναι δεδομένοι οι ποιοτικοί. Η ποιότητα του λογισμικού και η εξασφάλιση της ποιότητας είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις μετρήσεις, ενώ σαν μέτρηση ορίζεται η διαδικασία με την οποία αριθμοί ή σύμβολα αντιστοιχίζονται σε ιδιότητες οντοτήτων του πραγματικού κόσμου έτσι ώστε να τις περιγράφουν σύμφωνα με καθορισμένους κανόνες. Δεν μετράμε το λογισμικό, αλλά ιδιότητες του λογισμικού. Η εξασφάλιση ποιότητας και η χρήση μετρήσεων έδωσε μεγάλη ώθηση στη βιομηχανία τις τελευταίες δεκαετίες. Οι βασικές λειτουργίες του προγράμματος εξασφάλισης ποιότητας στη μαζική παραγωγή υλικών προϊόντων είναι ο καθορισμός των χαρακτηριστικών που θα μετρηθούν και των επιθυμητών ορίων, ο καθορισμός των διαδικασιών μέτρησης, ο εντοπισμός και η απόρριψη των προϊόντων που δεν ικανοποιούν τις ποιοτικές προδιαγραφές και η βελτίωση της διαδικασίας παραγωγής ώστε να ελαχιστοποιηθεί ο αριθμός των προϊόντων που απορρίπτονται (Κόμης, 2005). Παρά τις δυσκολίες που αναφέραμε παραπάνω, το πρώτο στάδιο σε ένα πρόγραμμα διασφάλισης ποιότητας (Π.Δ.Π.) και συγκεκριμένα σε ένα Π.Δ.Π. σε εκπαιδευτικό λογισμικό είναι ο διαχωρισμός των χαρακτηριστικών του. Ένας πρώτος διαχωρισμός γίνεται στα εσωτερικά και εξωτερικά χαρακτηριστικά του λογισμικού (και κατ' επέκταση και του εκπαιδευτικού λογισμικού), χωρίς να χάνουμε αναφορά σε συγκεκριμένες μετρικές. 261

Σαν εσωτερικά χαρακτηριστικά του λογισμικού ορίζονται τα χαρακτηριστικά για τα οποία υπάρχει απτή και φυσική αντίληψη και άμεσος τρόπος μέτρησης τους (π.χ. γραμμές τεκμηρίωσης). Αυτά είναι χαρακτηριστικά τα οποία μετρούνται εύκολα, αλλά δεν προσφέρουν πληροφορίες υψηλού επιπέδου που σχετίζονται με την ποιότητα του λογισμικού. Σαν εξωτερικά χαρακτηριστικά ορίζονται τα χαρακτηριστικά με υψηλό επίπεδο αφαίρεσης, τα οποία συνθέτουν την ποιότητα του λογισμικού (π.χ. μεταφερσιμότητα). Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι δύσκολο έως αδύνατο να μετρηθούν άμεσα. Αντίστοιχα με τα εσωτερικά και εξωτερικά χαρακτηριστικά ορίζονται και οι εσωτερικές και εξωτερικές μετρικές μέσω των οποίων 'μετρούνται' τα χαρακτηριστικά. Οι εξωτερικές μετρικές επειδή δεν μπορούν να βασιστούν σε μετρήσεις φυσικών ποσοτήτων, βασίζονται σε 'έρευνες της γνώμης' των 'πελατών' βασισμένες κυρίως σε ερωτηματολόγια και συνεντεύξεις. Επειδή λοιπόν η έννοια της ποιότητας λογισμικού είναι αρκετά αφηρημένη διασπάστηκε σε επιμέρους χαρακτηριστικά (παράγοντες ποιότητας λογισμικού) και δημιουργήθηκαν κάποια μοντέλα, τα οποία περιγράφουν την συσχέτιση αυτών, δύο από τα σημαντικότερα μοντέλα ποιότητας λογισμικού που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα είναι το μοντέλο του McCall (ή αλλιώς μοντέλο FCM), και το πρότυπο ISO 9126-1. Το μοντέλο του McCall εστιάζει στην τμηματοποίηση της ποιότητας σε παράγοντες (factors), τους παράγοντες σε κριτήρια (criteria) και τα κριτήρια σε μετρικές (metrics). Πιο συγκεκριμένα, οι 11 παράγοντες ποιότητας που προτείνει ο McCall είναι οι: Χρησιμότητα (usability), Ακεραιότητα (integrity), Αποδοτικότητα (efficiency), Ορθότητα (correctness), Αξιοπιστία (reliability), Συντηρησιμότητα (maintainability), Ελεγξιμότητα (testability), Ευελιξία (flexibility), Δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης (reusability), Μεταφερσιμότητα (portability) και Διαλειτουργικότητα (interoperability). Στο πρότυπο ISO 9126-1 η ποιότητα χωρίζεται σε έξι ποιοτικά χαρακτηριστικά. Επίσης κάθε χαρακτηριστικό διασπάται σε υπο-χαρακτηριστικά. Κάθε υποχαρακτηριστικό ανήκει σε ένα μόνο παράγοντα ποιότητας χωρίς επικαλύψεις όπως στο μοντέλο του McCall. Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά αφορούν τις εγγενείς ιδιότητες ενός προϊόντος, που μπορούν να αναλυθούν πριν την διάθεση του προϊόντος στην αγορά και ανεξάρτητα από την κατάσταση χρήσης αυτού. Τα έξι χαρακτηριστικά ποιότητας είναι τα ακόλουθα: Λειτουργικότητα (functionality), Αξιοπιστία (reliability), Ευχρηστία (usability), Αποδοτικότητα (efficiency), Συντηρησιμότητα (maintainability) και Μεταφερσιμότητα (portability). Στο χώρο της Ευρώπης και της Αμερικής δραστηριοποιούνται κάποιοι οργανισμοί στον έλεγχο της ποιότητας εκπαιδευτικού λογισμικού: centre National de Documentation Pedagogigue (CNDP-France), Conduit (University of Iowa - USA), 262

Centre for Technology-Supported Learning (CTU) - Denmark, International Association for Computers in Education (IACE)-USA, National Council for Education Technology-U.K και πολλά άλλα. Τέλος στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο υπήρξε έντονη η άποψη ότι ένα όργανο για την αξιολόγηση και τον ποιοτικό έλεγχο είναι απολύτως απαραίτητο, γι αυτό έχουν ήδη αρχίσει οι διαδικασίες οργάνωσης του «Γραφείου Πιστοποίησης και Πολυμέσων». Η ύπαρξη αυτών των οργανισμών δεν εννοεί ότι ακολουθούνται όλα τα στάνταρντ στη ανάπτυξη και δημιουργία εκπαιδευτικού λογισμικού, διαφαίνονται, όμως, κάποια βήματα και η ανάγκη για ύπαρξη και ανάπτυξη. Πιστεύουμε ότι η απόσταση δεν είναι τόσο μεγάλη, όσο ίσως φαίνεται. Υπάρχει αρκετή τεχνογνωσία γύρω από απαιτήσεις, προδιαγραφές, μεθοδολογίες τεχνολογίας, τύπους και αξιολόγηση εκπαιδευτικού λογισμικού, ενώ κάποια στάνταρτ έχουν ήδη εμφανιστεί. Έτσι, εκτιμάμε ότι όσον αφορά το εξωτερικά ποιοτικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού λογισμικού έχουμε αρκετά «εργαλεία» πιστοποίησης στη διάθεση μας, αρκεί να εφαρμόσουμε με μια συστηματική μεθοδολογία τη χρήση τους. Όσον αφορά δε τα εσωτερικά (τεχνικά - τεχνολογικά) χαρακτηριστικά και τις μετρικές τους, πέρα από τις ήδη υπάρχουσες μετρικές και μεθοδολογίες, μπορούμε να καταγράφουμε, αξιολογούμε και τελικά να υιοθετούμε τις αντίστοιχες επιστημονικές εξελίξεις από την τεχνολογία λογισμικού. 5. Συμπεράσματα Το εκπαιδευτικό λογισμικό έχει ήδη εισβάλλει στην εκπαιδευτική διαδικασία όλων των βαθμίδων, αφού έκανε πριν μερικά χρόνια πρώτα την είσοδο του στην επαγγελματική κατάρτιση. Η εκπαίδευση μέσω υπολογιστή, και κατά επέκταση και το εκπαιδευτικό λογισμικό, περιλαμβάνει και όλες τις σύγχρονες τεχνολογίες πληροφορικής όπως είναι το διαδίκτυο, η εικονική πραγματικότητα, και οι νεώτερες εξελίξεις της τεχνητής νοημοσύνης. Ο σχεδιασμός εκπαιδευτικού λογισμικού βασίζεται σε παιδαγωγικές θεωρίες και θεωρίες μάθησης, οι οποίες προσφέρουν το κατάλληλο θεωρητικό πλαίσιο στη διατύπωση των βασικών προδιαγραφών που διέπουν την υπολογιστική υποστήριξη της διδασκαλίας και της μάθησης και κατευθύνουν συνακόλουθα την ανάλυση απαιτήσεων κάθε εφαρμογής. Τρεις είναι οι βασικές ψυχολογικές θεωρίες που επηρέασαν και επηρεάζουν στον έναν ή στον άλλο βαθμό την ανάπτυξη υπολογιστικών περιβαλλόντων μάθησης και συνακόλουθα τη θέση των τεχνολογιών στη μαθησιακή διαδικασία: ο συμπεριφορισμός (behaviorism), ο εποικοδομισμός (constructivism) και οι κοινωνικοπολιτισμικές προσεγγίσεις (Ματσαγγούρας, 2004). Παραπάνω παρουσιάστηκε η σχεδίαση, η ανάπτυξη και η διασφάλιση ποιότητας του εκπαιδευτικού λογισμικού για τα μαθήματα πληροφορικής. Ο καταλληλότερος και πλέον φιλικός τρόπος επικοινωνίας του χρήστη με το λογισμικό είναι ο γραφικός. Αυτό το περιβάλλον πρέπει να διαθέτει υψηλό βαθμό λειτουργικότητας, να διατηρεί 263

στοιχεία πρωτοτυπίας και να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του χρήστη. Ο τρόπος που ο τελευταίος αντιλαμβάνεται όσα εμφανίζονται στο περιβάλλον διεπαφής επηρεάζεται από προηγούμενες γνώσεις και εμπειρίες κάνοντας ευκολότερη τη διαδικασία μάθησης (Παναγιωτακόπουλος, 1999). Η διδασκαλία μπορεί να γίνει αλληλεπιδραστική, οδηγούμενη από τον χρήστη που προϋποθέτει την ενεργητική συμμετοχή του σε αυτή. Επίσης οι χρήστες μπορούν να αναπτύσσουν συνεργατικές δραστηριότητες, ώστε να έχουν την δυνατότητα να εργάζονται ως ομάδα και ο καθένας να συνεισφέρει με τις γνώσεις του. Το εκπαιδευτικό λογισμικό για να προωθεί τη μάθηση μέσα από ομαδοσυνεργατικές διαδικασίες πρέπει να είναι «ανοιχτό» και «εποικοδομητικό». Η ανάπτυξη του πρέπει, επίσης, να μπορεί να βασιστεί σε μοντέλο όπως το αντικειμενοστραφές (object-oriented model) που μπορεί να ενσωματώσει γλώσσες προγραμματισμού τελευταίας γενιάς. Ένα αξιόπιστο εκπαιδευτικό λογισμικό για μαθήματα πληροφορικής πληροί τους αναμενόμενους στόχους, ο βαθμός αλληλεπίδρασης είναι ικανοποιητικός και έχει παιδαγωγική θεμελίωση. Ευχαριστίες Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στη φιλόλογο και φοιτήτρια του μεταπτυχιακού προγράμματος Εκπαίδευση Ενηλίκων του Ε.Α.Π., κ Ευθυμία Στεργίου και στην καθηγήτρια Αγγλικής φιλολογίας κ Αναστασία Βασταρδή για τις πολύτιμες παρατηρήσεις και προτάσεις τους. Βιβλιογραφία Jonassen, D. (2000). Computers as Mindtools for Schools:Engaging Critical Thinkin., Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Venezky, R., & Osin, L. (1991). The intelligent design of computer-assisted instruction. NY: Longman. Γεωργίου-Τσιότρα, Δ. (2002). Βελτίωση Ποιότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Ε. Μπένου. Ζαβλανό, Μύρ. (2003). Η ολική ποιότητα στην εκπαίδευση. Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλης. Κόλλιας, Α. (1993). Οι υπολογιστές στη διδασκαλία και τη μάθηση, Μια κριτική προσέγγιση. Αθήνα: Εκδόσεις ΙΩΝ. Κόμης, Β. (2005). Εισαγωγή στη Διδακτική της Πληροφορικής. Αθήνα: Εκδόσεις Κλειδάριθμος. Λογοθέτης, Ν. (1992). Μανάτζμεντ ολικής ποιότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Interbooks. Μακράκης, Β. (2000). Υπερμέσα στην Εκπαίδευση: Μια Κοινωνικο-εποικοδομιστική Προσέγγιση. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο. Ματσαγγούρας, Η. (2004). Στρατηγικές διδασκαλίας: Η Κριτική σκέψη στη διδακτική πράξη. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg. 264

Μικρόπουλος, Α. (2000). Εκπαιδευτικό Λογισμικό, Θέματα σχεδίασης και αξιολόγησης εκπαιδευτικού λογισμικού υπερμέσων. Αθήνα: Εκδόσεις Κλειδάριθμος. Παναγιωτακόπουλος, Χ. (1999). Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής και το εκπαιδευτικό λογισμικό. Στο A. Κόκκος, A. Λιοναράκης & X. Ματραλής (επιμ.), Ανοικτή και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση Το εκπαιδευτικό υλικό και οι νέες τεχνολογίες. Τόμος Γ. Πάτρα: Ε.Α.Π. Παναγιωτακόπουλος, Χ., Πιερρακέας, Χ., & Πιντέλας, Π. (2003). Το εκπαιδευτικό λογισμικό και η αξιολόγησή του. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο. Σκίκος, Ν., Καπογιαννόπουλος, Γ., Λουκά, Β., & Καρλής, Κ. (2010). Η σημασία της εξ αποστάσεως μάθησης και της αξιοποίησης των αρχών Εκπαίδευσης Ενηλίκων στην Επιμόρφωση των καθηγητών Πληροφορικής. 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο Καθηγητών Πληροφορικής, Σέρρες 7-9/5/2010, ISSN 1792-1511. Σκορδαλάκης, Μ. (1991). Εισαγωγή στην Τεχνολογία Λογισμικού. Εκδόσεις Συμμετρία. Αθήνα. Σολομωνίδου, X. (2001). Σύγχρονη Εκπαιδευτική Τεχνολογία. Υπολογιστές και Μάθηση στην Κοινωνία της Γνώσης. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Κώδικας. 265