ΤΕΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΘΕΜΑ: <<ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ>> ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΑΓΟΥΛΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΙΟΣ 2014 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ......σελ. 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 :Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ 1.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ...σελ. 4 1.2 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ Η ΚΡΙΣΗ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΡΕΟΥΣ...σελ. 5 1.3 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ...σελ. 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2.1Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΠΤΩΧΕΥΣΗΣ ΤΟΥ 1827 ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑΙ Η ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ...σελ. 10 2.2Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΠΤΩΧΕΥΣΗΣ ΤΟΥ 1843 ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑΟΘΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ 3 ης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ...σελ. 12 2.3Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΠΤΩΧΕΥΣΗΣ ΤΟΥ 1893 ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΑΡΙΛΑΟ ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΚΑΙ ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΟ ΓΟΥΔΙ...σελ. 14 2.4Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΠΤΩΧΕΥΣΗΣ ΤΟΥ 1932 ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ ΚΑΙ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ...σελ. 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3:Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ 2008 3.1ΑΠΟ ΠΟΥ ΚΑΙ ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ 2008...σελ. 23 3.2Η ΚΡΙΣΗ ΧΡΕΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ...σελ. 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 :Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ 4.1 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΜΝΗΜΟΝΙΟ... σελ. 28 4.2 ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ.. σελ. 30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 :ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 5.1 ΓΕΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ...σελ. 40 5.2 Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟ 2013...σελ. 43 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...σελ. 51 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...σελ. 57 2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα πτυχιακή εργασία έχει σκοπό να βοηθήσει στην κατανόηση των οικονομικών κρίσεων, της λειτουργίας των οικονομιών και αναλυτικότερα της Ελλάδας.Στο πρώτο κεφάλαιο θα δοθούν οι έννοιες και τα είδη των οικονομικών κρίσεων και οι έννοιες της πτώχευσης και της χρεοκοπίας που τόσο συχνά συναντάμε.το ελληνικό κράτος στην δεύτερη δεκαετία του 21 ου αιώνα περιήλθε σε μια από της τις δυσχερέστερες οικονομικές συνθήκες. Το μέλλον της χώρας εξαρτάται από τρίτους και η κατάσταση αλλάζει συνεχώς από μέρα σε μέρα. Επικρατεί αβεβαιότητα και ανασφάλεια για το μέλλον. Οι καθημερινές εξελιξεις ανατρέπουν τα εως τώρα δεδομένα. Όμως δεν είναι η πρώτη φορά που το μικρό αυτό κρατος έχει βρεθεί σε παρόμοια κατάσταση. Ήδη από την Ελληνική επανάσταση ακόμα, ο δανεισμός υπήρξε μια αγαπημένη συνήθεια των Ελλήνων. Από το 1827 ξεκίνησε η πρώτη ουσιαστική πτώχευση της Ελλάδας εξαιτίας της αδυναμίας των τοκοχρεολυσίων των <<δανείων της ανεξαρτησίας>> του 1824 και 1825.Στο δεύτερο κεφάλαιο θα γίνει μια ιστορική επισκόπηση στις τέσσερις πτωχεύσεις και ανασυγκροτήσεις του ελληνικού κράτους από την Ελληνική επανάσταση έως σήμερα.στο τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στην παγκόσμια οικονομική κρίση από που ξεκίνησε και το ντόμινο των συνεπειών που προκάλεσε στην Ευρωζώνη και στην Ελλάδα.Στο πέμπτο κεφάλαιο θα αναλύσουμε την ελληνική επιχειρηματικότητα, θα αναφερθούμε στα γενικά της προβλήματα και στα προβλήματα που αντιμετωπίζει μετά κρίσης. 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ 1.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Πριν προχωρήσουμε στη μελέτη και ανάλυση των περιόδων κρίσεως του ελληνικού κράτους θα ήταν σωστό να αναφερθούμε στις έννοιες της οικονομικής κρίσης, της πτώχευσης και της χρεοκοπίας που τόσο συχνά αναφέρουμε. Με τον όρο Οικονομική κρίση, ονομάζεται το φαινόμενο όπου μια οικονομία παρουσιάζει διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας. Η έννοια της Οικονομικής δραστηριότητας, αναφέρεται σε όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας, όπως η εργασία, το ΑΕΠ, οι τιμές, η αποταμίευση, η κατανάλωση, οι επενδύσεις κλπ. Ο πιο σημαντικός δείκτης οικονομικής δραστηριότητας, είναι οι επενδύσεις, οι οποίες, όταν αυξομειώνονται, παρασύρουν όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη. Η Οικονομική κρίση αποτελεί την μία από τις τέσσερις φάσεις των οικονομικών διακυμάνσεων(ακμή, υπερθέρμανση, κρίση κάθοδος και ύφεση) στον Οικονομικό κύκλο και συγκεκριμένα, την φάση της καθόδου, δηλαδή την περίοδο όπου η οικονομική δραστηριότητα βρίσκεται σε μια συνεχή συρρίκνωση.η διεθνοποίηση των αγορών χρήματος και κεφαλαίου και η αλληλεξάρτηση της Παγκόσμιας Οικονομίας και του χρηματοπιστωτικού συστήματος, προκαλεί αστάθεια στις διεθνείς αγορές εξαιτίας της πληθώρας των χρηματοοικονομικών εργαλείων, της αβεβαιότητας που δημιουργούν και της επιδίωξης κέρδους από κυβερνήσεις, επιχειρήσεις και ιδιώτες. Αποτέλεσμα των παραπάνω γεγονότων, είναι η αυξανόμενη κινητικότητα των κεφαλαίων όπου σε περιόδους αβεβαιότητας του εξωτερικού περιβάλλοντος προκαλείται άτακτη φυγή, κάτι που δυστυχώς δημιουργεί οικονομικές κρίσεις και συνεπώς μακροοικονομικές ανισορροπίες, με αύξηση της ανεργίας, του πληθωρισμού, των ελλειμμάτων, συρρίκνωση του ΑΕΠ κτλ. Παρόλο που οι οικονομικές κρίσεις, αποτελούν ένα συνηθισμένο φαινόμενο στην παγκόσμια οικονομική ιστορία από αρκετά παλαιότερα, διαπιστώνοντας πως επικρατεί μια διάδοχη κατάσταση, η οποία χαρακτηρίζεται από περιόδους ευημερίας, στασιμότητας και κρίσεων, το εντεινόμενο εξωτερικό άνοιγμα των εθνικών οικονομιών, ιδιαίτερα μετά το 1973, αποτελεί χαρακτηριστικό φαινόμενο της σύγχρονης εποχής, με αποτέλεσμα το ξέσπασμα μιας οικονομικής κρίσης σε εθνικό επίπεδο να μεταδίδεται με μεγάλη ταχύτητα διεθνώς. Ειδικότερα, η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας με την ανάπτυξη παγκόσμιων δικτυώσεων και αλληλεξαρτήσεων, έχει οδηγήσει στην αύξηση της ταχύτητας των καναλιών μετάδοσης διεθνών οικονομικών κρίσεων. 4
Η Μαρξιστική Θεωρία των Κρίσεων Σύμφωνα με τον Μαρξ, οι κρίσεις χαρακτηρίζονται από μια πληθώρα κεφαλαίου, δηλαδή μια υπερπαραγωγή κεφαλαίου. Υπερπαραγωγή κεφαλαίου σημαίνει υπερπαραγωγή μέσων παραγωγής που μπορούν να λειτουργήσουν σαν κεφάλαιο. Η λειτουργία του κεφαλαίου προϋποθέτει την εξασφάλιση ενός ποσοστού κέρδους το οποίο ανταποκρίνεται σε ό,τι απαιτεί η υγιής, ομαλή ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής (Μαρξ, 1982). Αυτό το ποσοστό κέρδους είναι «το συνηθισμένο ποσοστό κέρδους»(μαρξ, 1982). Το συνηθισμένο ποσοστό του κέρδους δεν πρέπει να θεωρούμε σαν ένα νούμερο συγκεκριμένο, ούτε μεγαλύτερο ούτε μικρότερο. Από τη στιγμή που το ποσοστό του κέρδους πέφτει κάτω από το συνηθισμένο του επίπεδο, αρχίζει από την πλευρά των κεφαλαιοκρατών ο περιορισμός των επιχειρήσεων. Επομένως,το πρόβλημα της πραγματοποίησης της υπεραξίας υποκατανάλωση είναι μια συνέπεια του προβλήματος της κερδοφορίας. Ο περιορισμός των επιχειρήσεων από την πλευρά της καπιταλιστικής τάξης, όταν το ποσοστό του κέρδους πέσει κάτω από το συνηθισμένο του επίπεδο, εμφανίζεται με τη μορφή των απούλητων εμπορευμάτων, δηλαδή ως μείωση της καταναλωτικής ικανότητας. 1.2 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ Η ΚΡΙΣΗ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΡΕΟΥΣ Οι οικονομικές κρίσεις, διαφέρουν ως προς την φύση, την ένταση, την γεωγραφική έκταση, τον αντίκτυπο, την χρονική διάρκεια κτλ. Συνεπώς, με κριτήριο την γεωγραφική έκταση, διακρίνονται σε εθνικές, περιφερειακές και παγκόσμιες. Με κριτήριο την χρονική διάρκεια, διακρίνονται σε παροδικές και χρόνιες και από θεματικής άποψης διακρίνουμε επτά βασικές κατηγορίες, α) συγκυριακές και αναπτυξιακές, β) πληθωριστικές, γ) κρίσεις στις αγορές αγαθών, δ) κρίσεις δημοσίου χρέους, ε) συναλλαγματικές, στ) τραπεζικές, ζ) χρηματιστηριακές. Εξετάζοντας ένα ιδιαίτερα επίκαιρο φαινόμενο, τις κρίσεις Δημοσίου χρέους,αναφερόμαστε στο σύνολο των οικονομικών οφειλών σε χρηματικές μονάδες, του ευρύτερου δημόσιου τομέα μιας χώρας, (κυβέρνησης, νομαρχιών, δήμων κλπ.), οι οποίες προκύπτουν από την σύναψη δανείων. Το δημόσιο χρέος χωρίζεται σε δύο κατηγορίες, το εξωτερικό, δηλαδή από πιστωτές που η έδρα τους είναι στο εξωτερικό και το εσωτερικό, δηλαδή από πιστωτές που βρίσκονται εντός της συγκεκριμένης χώρας και η αύξηση του χρέους γίνεται κατά το ποσό που ο ετήσιος κρατικός προϋπολογισμός παρουσιάζει έλλειμμα, ενώ αντίθετα μειώνεται κατά το ποσό που παρουσιάζει πλεόνασμα. Κριτήρια διάκρισης αποτελούν επίσης, το νόμισμα της δανειακής σύμβασης και το εφαρμοστέο δίκαιο. Η περισσότερο σύνηθης μορφή δανεισμού των χωρών είναι κυρίως, εκδίδοντας και πουλώντας ομόλογα και άλλα αξιόγραφα. Όταν η κυβέρνηση μιας χώρας αντλεί τα έσοδά της από το μεγαλύτερο μέρος των πολιτών της, δηλαδή των φορολογούμενων, το δημόσιο χρέος έμμεσα είναι χρέος όλων των φορολογούμενων. Στην περίπτωση που τα δάνεια τα οποία συνάπτει μια κυβέρνηση χρησιμοποιούνται για την ενίσχυση των συντελεστών της οικονομικής ανάπτυξης, τότε λειτουργούν παραγωγικά, όμως 5
το πρόβλημα παρουσιάζεται όταν τα δάνεια χρησιμοποιούνται για καταναλωτικές δαπάνες (π.χ. αύξηση μισθών παραπάνω από την παραγωγικότητα, διόγκωση κρατικού τομέα κ.α.) όπου παρατηρείται μείωση της παραγωγής και αύξηση των ελλειμμάτων. Όταν υπάρχει ένα έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, συνεπάγεται πως οι πληρωμές μιας χώρας στο εξωτερικό είναι μεγαλύτερες από τα έσοδά της στο εσωτερικό. Αυτό σημαίνει, πως για να μπορέσει αυτή η χώρα να ανταπεξέλθει στις υποχρεώσεις της, πρέπει να καταφύγει είτε σε εξωτερικό δανεισμό, είτε στην μείωση των συναλλαγματικών της αποθεμάτων. Προκειμένου να προσδιοριστεί η σοβαρότητα του προβλήματος αποπληρωμής του χρέους μιας χώρας, χρειάζεται να γνωρίζουμε εκτός από το μέγεθος του χρέους, την ικανότητα που χαρακτηρίζει την χώρα αυτή ως προς την αποπληρωμή του χρέους της. Μια κρίση χρέους μπορεί να προκύψει όταν μια χώρα δεν έχει επαρκές ξένο συνάλλαγμα, έτσι ώστε να μπορεί να αποπληρώσει κεφάλαιο και τόκους του χρέους της. Στην περίπτωση που αυτό το γεγονός είναι προσωρινό, η χώρα αντιμετωπίζει πρόβλημα ρευστότητας. Στην αντίθετη περίπτωση όμως, δηλαδή αν το πρόβλημα είναι μη διαχειρήσιμο, τότε υπάρχει σοβαρό πρόβλημα φερεγγυότητας. Σε αυτήν την περίσταση, δυστυχώς μεταξύ πιστωτή και χρεώστη πρέπει να βρεθούν κάποιες λύσεις όπως, η αναδιάρθρωση του χρέους, η αναδιαπραγμάτευση του χρέους, οι συμφωνίες παραγραφής ή μείωσης του χρέους κ.α. Η υπερχρέωση των κρατών και οι κρατικές πτωχεύσεις αποτελούν συνηθισμένα φαινόμενα στην παγκόσμια οικονομική ιστορία και ως αιτίες εμφανίζονται ο αλόγιστος δανεισμός, η οικονομική ύφεση, οι συναλλαγματικές ανισορροπίες, ο επιτοκιακός κίνδυνος, οι μαζικές εισροές κεφαλαίων, οι κερδοσκοπικές πρακτικές των αγορών. 1.3 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ Πρώτιστος σκοπός του θεσμού της πτωχευτικής διαδικασίας, σύμφωνα και με τις σύγχρονες τάσεις, είναι η προστασία των πιστωτών και η ικανοποίηση τους με εκκαθάριση της πτωχευτικής περιουσίας. Η κρατική πτώχευση είναι στη ουσία η εξαγγελία της κυβέρνησης, με την οποία καθιστά διεθνώς γνωστή την αδυναμία της να πληρώσει τα ληξιπρόθεσμα χρέη της χώρας της ή ενός μέρους τους ή ακόμη και των τόκων της. Επίσης η «στάση πληρωμών», στην οποία εκ των πραγμάτων οδηγείται επειδή υπάρχουν άδεια ταμεία και δεν υπάρχει δυνατότητα επιπλέον δανεισμού, ανεξάρτητα από το εάν έχει προηγηθεί ή όχι κάποια επίσημη ανακοίνωση. Η πτώχευση ενός κράτους επιβαρύνει τους πάσης φύσεως πιστωτές του, το ίδιο το κράτος, την οικονομία του και τους πολίτες του. Σε περίπτωση που οι πιθανοί δανειστές ή αγοραστές ομολόγων αρχίζουν να υποψιάζονται ότι μια κυβέρνηση μπορεί να αποτύχει να εξοφλήσει το χρέος της, μπορεί να απαιτήσουν ένα υψηλότερο επιτόκιο ως αποζημίωση για τον κίνδυνο αθέτησης των υποχρεώσεων της. Μια μεγάλη αύξηση του επιτοκίου που αντιμετωπίζει μια κυβέρνηση λόγω του φόβου ότι θα 6
αποτύχει να εξοφλήσει το χρέος της, καλείται κρίση κρατικού χρέους. Η κρίση χρέους, η κρίση δανεισμού και η κρίση φερεγγυότητας αποτελούν τα χαρακτηριστικά μιας τέτοιας κρίσης. Η κρίση χρέους προκύπτει όταν οι χορηγούμενες πιστώσεις αυξάνονται γρηγορότερα από τα εισοδήματα. Η κρίση δανεισμού προκύπτει όταν ο δανεισμός έχει φτάσει στο ανώτερο σημείο και ο δανειζόμενος δεν μπορεί πλέον να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του. Τέλος η κρίση φερεγγυότητας προκύπτει όταν χαθεί η εμπιστοσύνη απέναντι στον δανειζόμενο. Οι κυβερνήσεις μπορεί να είναι ιδιαίτερα ευάλωτες σε μια κρίση κρατικού χρέους, όταν βασίζονται σε χρηματοδότηση μέσω βραχυπρόθεσμων ομολόγων, δεδομένου ότι αυτό δημιουργεί μια κατάσταση αναντιστοιχίας μεταξύ της χρηματοδότησης βραχυπρόθεσμων ομολόγων και της μακροπρόθεσμης αξίας του ενεργητικού της φορολογικής τους βάσης. Οι κυβερνήσεις μπορεί επίσης, να είναι ευάλωτες σε μια κρίση κρατικού χρέους που οφείλεται σε αναντιστοιχία νομισμάτων, εάν δεν είναι σε θέση να εκδώσουν ομόλογα στο νόμισμά τους, αφού, σε αντίθετη περίπτωση, μία μείωση της αξίας του δικού τους νομίσματος μπορεί να το κάνει απαγορευτικά ακριβό για την αποπληρωμή ξένων ομολόγων τους. Δεδομένου ότι μια κρατική κυβέρνηση, εξ ορισμού, ελέγχει τις υποθέσεις της, δεν μπορεί να υποχρεωθεί να εξοφλήσει το χρέος της. Παρ 'όλα αυτά, μια κυβέρνηση η οποία αρνείται να πληρώσει τις υποχρεώσεις της μπορεί να εξαιρεθεί από περαιτέρω πίστωση, μερικά από τα στοιχεία του ενεργητικού της στο εξωτερικό μπορεί να κατασχεθούν και ενδέχεται να αντιμετωπίσει πολιτική πίεση από τους εγχώριους κατόχους ομολόγων της για να ξεπληρώσει το χρέος της. Γι αυτό το λόγο, οι κυβερνήσεις σπανίως επιλέγουν να μην πληρώσουν τη συνολική αξία του χρέους τους. Αντιθέτως, συχνά αρχίζουν διαπραγματεύσεις με τους κατόχους ομολόγων για να συμφωνήσουν για κάποια καθυστέρηση ή μερική μείωση των πληρωμών του χρέους τους, η οποία συχνά αποκαλείται αναδιάρθρωση του χρέους. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο συχνά βοηθά στις περιπτώσεις αναδιάρθρωσης κρατικού χρέους. Η κυριότερη αιτία της χρεοκοπίας ενός κράτους είναι η υπερχρέωσή του. Αυτό μπορεί να συμβεί εξαιτίας πολλών παραγόντων όπως η κερδοσκοπική επίθεση εναντίον του εθνικού του νομίσματος ή από την αρνητική οικονομική συγκυρία στις χρηματαγορές, η οποία μπορεί να καταστήσει αδύνατο ακόμη και τον «υγιή», τον εγγυημένο δηλαδή δανεισμό της. Επίσης η χρεοκοπία μπορεί να προέλθει σαν αποτέλεσμα μίας «σειράς ετών» ελλειμματικών προϋπολογισμών, κατά τη διάρκεια των οποίων το κράτος δαπανούσε περισσότερα από όσα εισέπραττε, ενώ χρηματοδοτούσε τα ελλείμματα του με συνεχώς αυξανόμενα δάνεια (ομόλογα) από τους πολίτες, από τις τράπεζες, από επενδυτές και από άλλα κράτη. Ακόμη από το συνδυασμό τους, δηλαδή την χρονική «συνύπαρξη» των παραπάνω διαφορετικών αιτιών. Όσον αφορά μία χώρα της Ευρωζώνης, όπως η Ελλάδα, από την ταυτόχρονη εμφάνιση της δεύτερης και της τρίτης αιτίας. Τα κύρια αποτελέσματα που μπορεί να έχει η χρεοκοπία ενός κράτους είναι πολλά και ποικίλουν. Αξίζει να σημειωθεί πως μία τέτοια κατάσταση έχει παγκόσμιες επιδράσεις και δεν μένει μόνο στα όρια του χρεοκοπημένου κράτους. Έτσι οι πιστωτές ενός κράτους χάνουν εξ ολοκλήρου ή ένα μέρος αυτών που του έχουν δανείσει, καθώς επίσης τους τόκους των 7
χρημάτων τους. Συχνά βέβαια, στα πλαίσια διεθνών διαπραγματεύσεων, συμφωνείται η πληρωμή ενός ποσοστού των χρεών, η αποπληρωμή των οποίων «ρυθμίζεται» διαφορετικά, συνήθως ανάλογα με το «είδος» των πιστωτών (εσωτερικού, εξωτερικού, ιδιώτες, κράτη κλπ). Όταν πτωχεύσει ένα κράτος, μηδενίζει ή περιορίζει σημαντικά τις υποχρεώσεις του απέναντι στους πιστωτές του γεγονός που «ελαφρύνει» τον προϋπολογισμό του, τόσο κατά το ποσόν των τόκων, όσο και των δόσεων επιστροφής των δανείων (χρεολυσίων). Το ίδιο το κράτος «επιβαρύνεται» κυρίως λόγω της απώλειας της εμπιστοσύνης και της αξιοπιστίας του, η οποία έχει σαν αποτέλεσμα τον πιστοληπτικό του «θάνατο». Δηλαδή, το κράτος δεν είναι πλέον σε θέση να δανείζεται από τις χρηματαγορές, πόσο μάλλον με λογικά επιτόκια. Γενικά τα αποτελέσματα της χρεοκοπίας ενός κράτους στην οικονομία του είναι καταστροφικά. Το ίδιο το κράτος ξεκινάει ξανά από το μηδέν έχοντας χάσει την αξιοπιστία του απέναντι στους δανειστές του, στους ξένους επενδυτές και στους ίδιους τους πολίτες του. Μετά από μία τέτοια κατάσταση συνήθως επέρχονται και άλλες συνέπειες όπως μία πολύ μεγάλη τραπεζική κρίση. Οι τράπεζες είναι συνήθως αυτές που κατέχουν σημαντικό μέρος των ομολόγων δημοσίου, τα οποία υποχρεούνται να «αποσβέσουν». Επιπλέον επέρχεται μία εκτεταμένη οικονομική κρίση γιατί η εσωτερική ζήτηση μειώνεται, οι επενδυτές αποσύρουν μαζικά το σύνολο των χρημάτων τους, η παραγωγή συρρικνώνεται, ο πληθωρισμός «καλπάζει», το χρηματιστήριο καταρρέει και η αγορά των ακινήτων επίσης, λόγω απουσίας αγοραστών. Επίσης και μία νομισματική κρίση είναι αναπόφευκτη διότι οι ξένοι επενδυτές «αποφεύγουν» για μεγάλο χρονικό διάστημα τη «χρεοκοπημένη» οικονομία. Η πτώχευση ενός κράτους σημαίνει πρακτικά για τους πολίτες του τη μείωση των αποταμιεύσεων τους, είτε επειδή είναι πιστωτές του κράτους τους, είτε επειδή το νόμισμα υποτιμάται ραγδαία, ενώ δεν προλαβαίνουν να κάνουν αναλήψεις από τους τραπεζικούς λογαριασμούς τους. Πολύ πιο επώδυνη είναι όμως η έμμεση επιβάρυνση τους από τα καταστροφικά αποτελέσματα στην οικονομία του κράτους.ακολουθεί υψηλή ανεργία, καθώς επίσης και η απώλεια όλων σχεδόν των κοινωνικών παροχών όπως είναι η παιδεία και η υγεία. Υπάρχουν αρκετές δυνατότητες για να αποφύγει ένα κράτος την οριστική του χρεοκοπία. Πρέπει όμως για να επιτευχθεί αυτό να υπάρξει η ανάλογη σοβαρότητα όχι μόνο από τη μεριά των πολιτικών κομμάτων, αλλά και από τους εργαζομένους, τα συνδικάτα και τις επιχειρήσεις. Γιατί ένα τέτοιο αποτέλεσμα χρειάζεται τη συνεργασία όλων για να είναι θετικό. Συνήθως σε περιόδους πτώχευσης μειώνονται οι δημόσιες δαπάνες, περιορίζονται οι κοινωνικές παροχές και μειώνονται οι διάφορες επιδοτήσεις και ενισχύσεις όπως οι φοροελαφρύνσεις. Επίσης επέρχεται μείωση των μισθών, άσχετα με τις συμβάσεις οι οποίες έχουν υπογραφεί και μειώνεται αισθητά ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων. Αυξάνονται οι άμεσοι κι έμμεσοι φόροι, καθώς επίσης επιβάλλονται νέοι φόροι σε όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες της χώρας. Υποτιμάται το νόμισμα της χώρας, αυξάνεται ο πληθωρισμός μέσω των χαμηλών επιτοκίων και αυξάνεται η ποσότητα των χρημάτων στην αγορά χωρίς αντίστοιχη αύξηση του ΑΕΠ. 8
Όμως υπάρχει δυστοπία στις χώρες της Ευρωζώνης. Λόγω του γεγονότος ότι ανήκουν οι χώρες μέλη σε ένα ευρύτερο πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο είναι πολύ δύσκολη η πτώχευση ενός κράτους μέλους. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε τη δημιουργία ενός ντόμινο χρεοκοπιών στην Ευρωζώνη που ίσως οδηγούσε και στη διάλυση της, κάτι το οποίο δεν θα ήθελαν να συμβεί τα ανεπτυγμένα κράτη της Ευρώπης. Η δυσμενέστερη όλων ίσως είναι η επιβολή «καταναγκαστικών μέτρων» εκ μέρους της κυβέρνησης. Δηλαδή επιπλέον φορολογικά μέτρα από τα συνηθισμένα. Όπως για παράδειγμα οι ειδικοί φόροι εις βάρος της ατομικής περιουσίας των πολιτών, καθώς επίσης και των επιχειρήσεων. Οι φόροι αυτοί επιβάλλονται από το κράτος, χωρίς τη συμφωνία όλων και χωρίς να έχουν «προ αναγγελθεί» στον ετήσιο προϋπολογισμό. Ουσιαστικά ένα κράτος θεωρείται επίσημα χρεοκοπημένο, μόνο εάν οι πολίτες του επιδείξουν ανυπακοή. Εάν δηλαδή εμποδίσουν την εφαρμογή των καταναγκαστικών και λοιπών μέτρων που επιβάλλονται από την κυβέρνηση τους. Σε μια χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυτό γίνεται από την Κομισιόν μέσω της εθνικής κυβέρνησης. Σε περίπτωση πτώχευσης το κράτος δεν βρίσκει δανειοδοτείς και είναι σε μεγαλύτερη εξάρτηση από τα εισοδήματα του. Ακόμη η έλλειψη εμπιστοσύνης προς το ίδιο το κράτος έχει ως συνέπεια μια φυγή του κεφαλαίου από την χώρα. 9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2.1 Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΠΤΩΧΕΥΣΗΣ ΤΟΥ 1827 ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ Η αναγνώριση της ελληνικής ανεξαρτησίας ήταν προϊόν των πολεμικών επιτυχιών των ελλήνων κυρίως από το 1821 ως το 1824, του φιλελληνικού κινήματος, αλλά και του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων της εποχής. Το 1824 1825 ο Αγώνας βρίσκεται στην πιο κρίσιμη φάση, την ώρα που οι ανταγωνισμοί μεταξύ των Ελλήνων ήταν σε έξαρση. Από τη μια μεριά το «στρατιωτικό» κόμμα (Κολοκοτρώνης, Ανδρούτσος κ.ά.) και από την άλλη το «πολιτικό» κόμμα (Μαυροκορδάτος, Κουντουριώτης κ.ά.).ο Κουντουριώτης ως πρόεδρος του Εκτελεστικού Σώματος προσφεύγει στην Αγγλία, συνάπτοντας δύο δάνεια για τις ανάγκες του Αγώνα. Οι χρηματοπιστωτικοί οίκοι του Λονδίνου εκχώρησαν το 1824 και 1825 τα περιβόητα «δάνεια της ανεξαρτησίας». Ο απελευθερωτικός αγώνας του 1821 ήταν μια μοναδική ευκαιρία για τις αγγλικές τράπεζες. Το πρώτο ήταν ονομαστικής αξίας 800.000 στερλινών, από τις οποίες φτάνουν στην Ελλάδα περίπου 320.000 στερλίνες (60% υποτιμημένο). Το δεύτερο ήταν ονομαστικής αξίας 2.000.000 στερλινών και δόθηκε στην Ελλάδα υποτιμημένο κατά 45%, ήτοι 1.100.000 στερλίνες! Από αυτά κατακρατήθηκαν περαιτέρω για διάφορους λόγους (έξοδα, μεσιτείες, παραγγελίες πλοίων κ.τ.λ.) περίπου 900.000 στερλίνες και έτσι από τα δυο δάνεια έφτασαν στη χώρα μας συνολικά 200.000 στερλίνες, περίπου! Πέρα λοιπόν από τους επαχθείς όρους με τους οποίους χορηγήθηκαν τα δάνεια στους επαναστατημένους Έλληνες, ένα μόνο μικρό ποσό από τα συνολικά ποσά των δανείων δαπανήθηκε για τις ανάγκες της επανάστασης. Το μεγαλύτερο σπαταλήθηκε στην προπληρωμή τόκων και προμηθειών, στα χρηματιστήρια της Ευρώπης ή σε παραγγελίες πολεμικού υλικού, που ποτέ δεν έφτασε στην Ελλάδα! Το πιο επαχθές όμως μέτρο, που προβλέπονταν για την αποπληρωμή των δανείων, ήταν η υποθήκευση των «εθνικών κτημάτων», που είχαν εγκαταλειφθεί από τους Τούρκους ιδιοκτήτες τους. Για την διασπάθιση των «δανείων της ανεξαρτησίας» ευθύνονται ως ένα βαθμό και οι ίδιοι οι έλληνες, καθώς ένα τμήμα τους δόθηκε για την διεξαγωγή των εμφυλίων πολέμων στα χρόνια της επανάστασης. Θα πρέπει ωστόσο να αναγνωρίσουμε ότι η αποδοχή από τη μεριά τους των ληστρικών δανείων ήταν εν μέρει δικαιολογημένη με βάση τις πολεμικές συνθήκες, την διάλυση της οικονομίας και κυρίως την ανάγκη για διεθνή αναγνώριση. Η αδυναμία καταβολής των τοκοχρεολυσίων θα οδηγήσει στην πρώτη πτώχευση, νωρίτερα και από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. 10
Όταν ο Καποδίστριας αποβιβαζόταν στο Ναύπλιο στις αρχές του 1828, έφτανε σε μια ερειπωμένη χώρα. Η Πελοπόννησος, στην αγροτική παραγωγή της οποίας στηρίζονταν σε μεγάλο βαθμό τα δημόσια έσοδα ήταν σχεδόν κατεστραμμένη από τον επτάχρονο πόλεμο και τις εμφύλιες συγκρούσεις. Ειδικά οι καταστροφές που προξενήθηκαν από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ την περίοδο 1825 28 είχαν αποδιαρθρώσει κάθε παραγωγική βάση. Τα ερείπια των γκρεμισμένων σπιτιών ήταν συνηθισμένο θέαμα στις πόλεις και στα χωριά και η ανάγκη για άμεση ανοικοδόμηση ήταν επιτακτική τώρα που ο πόλεμος είχε τελειώσει, τουλάχιστον για την Πελοπόννησο. Eπιπρόσθετα, τα χρήματα των εξωτερικών δανείων (1824 και 1825) είχαν σπαταληθεί και το ταμείο της κεντρικής διοίκησης δεν μπορούσε να καλύψει ούτε τις απαραίτητες κρατικές δαπάνες. Αντιμέτωπος με την κατάσταση αυτή ο Καποδίστριας προσπάθησε από την αρχή να εξασφαλίσει δάνειο από τη γαλλική κυβέρνηση ύψους 60.000.000 φράγκων. Με τα χρήματα αυτά θα στήριζε την ανασυγκρότηση και τη λειτουργία της κρατικής διοίκησης καθώς και το πρόγραμμα της οικονομκής ανασυγκρότησης. Το δάνειο ωστόσο δε δόθηκε και έτσι ο Κυβερνήτης αναγκάστηκε να στηριχτεί σε μικρά ποσά που δίνονταν σε μηνιαία βάση από τη Ρωσία και τη Γαλλία μεταξύ του 1828 και του 1830. Με τα χρήματα αυτά καλύπτονταν η στοιχειώδης λειτουργία του κρατικού μηχανισμού και κυρίως οι μισθοί των δημόσιων υπαλλήλων και των ενόπλων δυνάμεων, απαραίτητη προϋπόθεση για τη συγκρότηση μιας ισχυρής και λειτουργικής κεντρικής διοίκησης. Ταυτόχρονα τέθηκαν για πρώτη φορά οι βάσεις μιας σύγχρονης δημοσιονομικής πολιτικής. Στην κατεύθυνση αυτή μπορούμε να αναφέρουμε την κυκλοφορία του πρώτου ελληνικού νομίσματος το 1829, του Φοίνικα, του ξεχασμένου συμβόλου της Φιλικής Εταιρείας. Την ίδια χρονιά δημιουργήθηκε η Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα, στην οποία θα επενδύονταν με σχετικά επωφελές επιτόκιο κεφάλαια από το εσωτερικό αλλά και από τους Έλληνες του εξωτερικού. Tο εγχείρημα δεν πέτυχε εξαιτίας της αντιπολιτευτικής στάσης των εύπορων προυχοντικών οικογενειών προς το καποδιστριακό σύστημα εξουσίας αλλά και λόγω της έλλειψης εμπιστοσύνης προς το νέο θεσμό. Eπίσης, δόθηκε βάρος στην ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, γεγονός στο οποίο συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό και η καταπολέμηση της πειρατείας στο Aιγαίο. Βασικός τομέας όπου εφαρμόστηκε η καποδιστριακή οικονομική πολιτική υπήρξε η γεωργία. Η αναδιάρθρωση του πρωτογεννούς τομέα και η σταδιακή επανάκαμψη στα προεπαναστατικά επίπεδα παραγωγής ήταν κάτι περισσότερο από επιτακτική. Για το σκοπό αυτό επιδιώχθηκε η ποιοτική βελτίωση των καλλιεργειών με την εισαγωγή νέων ειδών (π.χ. πατάτα) και τη χρήση νέων γεωργικών μεθόδων και εργαλείων. Έγιναν ακόμη ορισμένα αρχικά βήματα στην αγροτική εκπαίδευση με την ίδρυση του Πρότυπου Αγροτικού Αγροκηπίου στην Τύρινθα. Ωστόσο, το φιλόδοξο πρόγραμμα του Καποδίστρια δεν απέδωσε, σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας της έλλειψης των απαραίτητων πόρων για τη στήριξή του. Τέλος, σε ό,τι αφορά στο ζήτημα της διανομής των Εθνικών Κτημάτων δεν υπήρξε καμία εξέλιξη, καθώς αυτά είχαν ήδη 11
υποθηκευτεί ως εγγύηση για τη χορήγηση των εξωτερικών δανείων. Tο ζήτημα αυτό αποτέλεσε μόνιμο θέμα συζητήσεων και πηγή πολιτικών αντιπαράθεσεων και εντάσεων για αρκετές δεκαετίες μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, προκαλούσε την αντίδραση τόσο του εξαθλιωμένου λαού, που ζητούσε την αναδιανομή των «εθνικών γαιών», όσο και των προκρίτων, που αισθάνθηκαν ότι παραμερίζονται από τα κέντρα άσκησης της εξουσίας. Το αποτέλεσμα ήταν η δολοφονία του Καποδίστρια το 1831 στο Ναύπλιο και η επιβολή της βασιλείας στην Ελλάδα με πρώτο βασιλιά τον Όθωνα, στον οποίο οι Δυνάμεις έδωσαν δάνειο ύψους 60.000.000 γαλλικών φράγκων. Αλλά δεν άργησε η δεύτερη στάση πληρωμών (1843). Ο φαύλος κύκλος για την ελληνική οικονομία είχε μόλις αρχίσει. 2.2 Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΠΤΩΧΕΥΣΗΣ ΤΟΥ 1843 ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΟΘΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ 3ης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ Ο ερχομός του Όθωνα, μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, συνοδεύτηκε από την παροχή δανείου 60 εκ. γαλλικών φράγκων με την εγγύηση των τριών προστάτιδων Δυνάμεων (Γαλλία, Βρετανία, Ρωσία). Η διάσκεψη που συνήλθε στο Λονδίνο έθεσε αυστηρούς όρους για την καταβολή των ελληνικών οφειλών, όρισε επιτροπή ελέγχου της ελληνικής οικονομίας και επέβαλε την εκχώρηση όλων των εθνικών πόρων για την εξυπηρέτηση των δανείων. Μέχρι το 1833 είχαν εκχωρηθεί τα 2/3 του δανείου. Η χαώδης κατάσταση, που επικρατεί στα οικονομικά του κράτους, επέφερε την επιβολή μεγάλων φόρων και, σχεδόν, όλο το δάνειο απορροφήθηκε από εξοφλήσεις τόκων και κεφαλαίου και έξοδα για το στρατό και τη βαυαρική Διοίκηση. Παράλληλα τα «εθνικά κτήματα» συνέχιζαν να είναι υποθηκευμένα. Το 1841 ο Βρετανός πρεσβευτής στην Ελλάδα sir Edmund Lyons δηλώνει: «Μια πραγματικά ανεξάρτητη Ελλάδα είναι παραλογισμός. Η Ελλάδα μπορεί να γίνει είτε Ρωσική είτε Αγγλική. Και, αφού δεν πρέπει να γίνει ρωσική, είναι ανάγκη να γίνει Αγγλική». Η δήλωση αυτή είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο οι ξένοι αντιμετώπιζαν την ελληνική ανεξαρτησία και έμελε να περιγράψει το ιδιότυπο ημι αποικιακό καθεστώς των επόμενων δεκαετιών. Το καλοκαίρι του 1843 η Ελλάδα έπρεπε να καταβάλει στις τράπεζες της Ευρώπης τα τοκοχρεολύσια παλιότερων δανείων, που είχε πάρει η χώρα. Οι ετήσιοι τόκοι ήταν 7 εκατομμύρια δραχμές και τα έσοδα του ελληνικού κράτους έφταναν μετά βίας τα 14 εκατομμύρια ετησίως. Δυστυχώς τα λεφτά των δανείων δεν είχαν πάει σε υποδομές, που θα βοηθούσαν την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας, αλλά είχαν σπαταληθεί στους εμφυλίους της επανάστασης και σε έξοδα της Διοίκησης. Την άνοιξη του 1843 η κυβέρνηση παίρνει μέτρα λιτότητας, τα οποία όμως δεν αποδίδουν, ώστε να συγκεντρωθούν τα απαιτούμενα για την ετήσια δόση χρήματα. Έτσι τον Ιούνιο του 12
1843 η ελληνική κυβέρνηση ενημερώνει ότι αδυνατεί να καταβάλει το ποσό που χρωστάει και ζητά νέο δάνειο από τις μεγάλες δυνάμεις, ώστε να αποπληρώσει τα παλιά. Οι μεγάλες δυνάμεις (Αγγλία Γαλλία Ρωσία), αντί να εγκρίνουν νέο δάνειο, κάνουν μια διάσκεψη στο Λονδίνο για το ελληνικό χρέος και καταλήγουν σε πρωτόκολλο, με το οποίο οι πρεσβευτές τους παρουσιάζονται στην ελληνική κυβέρνηση και απαιτούν την ικανοποίησή του. Αρχίζουν διαπραγματεύσεις και μετά από ένα μήνα υπογράφουν μνημόνιο, σύμφωνα με το οποίο η Ελλάδα πρέπει να πάρει μέτρα, ώστε μέσα στους επόμενους μήνες να εξοικονομήσει το αστρονομικό ποσό των 3,6 εκατομμυρίων δραχμών για τους δανειστές της. Για να είναι μάλιστα σίγουροι ότι το μνημόνιο θα εφαρμοστεί κατά γράμμα, οι πρεσβευτές απαιτούν να παραβρίσκονται στις συνεδριάσεις του Υπουργικού Συμβουλίου, που θα εγκρίνει τα μέτρα και να παίρνουν ανά μήνα λεπτομερή κατάσταση της πορείας εφαρμογής τους Τα βασικά μέτρα για την εφαρμογή του μνημονίου του 1843 δείχνουν ότι οι οικονομικές συνταγές λιτότητας είναι σαν το παλιό καλό κρασί: Ίδιες, αιώνιες και οδυνηρές: Απολύθηκε το ένα τρίτο των Δημοσίων υπαλλήλων και μειώθηκαν 20% οι μισθοί όσων παρέμειναν. Σταμάτησε η χορήγηση συντάξεων, που τότε δεν δίνονταν στο σύνολο του πληθυσμού, αλλά σε ειδικές κατηγορίες. Μειώθηκαν κατά 60% οι στρατιωτικές δαπάνες. Ο αριθμός των στρατιωτικών μειώθηκε και αντί για μισθό έπαιρναν χωράφια. Αυξήθηκαν οι δασμοί και οι φόροι χαρτοσήμου και επιβλήθηκε προκαταβολή στην είσπραξη του φόρου εισοδήματος. Απολύθηκαν όλοι οι υπάλληλοι του εθνικού τυπογραφείου, οι δασονόμοι και οι δασικοί υπάλληλοι οι μηχανικοί του Δημοσίου και σταμάτησαν τα δημόσια έργα και οι μισοί καθηγητές πανεπιστημίου. Καταργήθηκαν εντελώς όλες οι υγειονομικές υπηρεσίες του κράτους. Νομιμοποιήθηκαν όλα τα αυθαίρετα κτίσματα με πληρωμή προστίμων νομιμοποίησης. Περαιώθηκαν συνοπτικά όλες οι εκκρεμείς φορολογικές υποθέσεις με την καταβολή εφάπαξ ποσού. Τι πέτυχαν με όλα αυτά; Η οικονομική ανάκαμψη δεν ήρθε, η χώρα αδυνατούσε να εκπληρώσει το δημόσιο χρέος της και ο Όθωνας αναγκάστηκε να κηρύξει επίσημη πτώχευση εκλιπαρώντας για νέες πιστώσεις. Ο κόσμος εξαθλιώθηκε για μεγάλο διάστημα, οι ξένοι πήραν 13
μέρος των χρημάτων τους, η χώρα είδε κι έπαθε να συνέλθει, αλλά φαλίρισε ξανά μετά από πενήντα χρόνια, με το Κύριοι, δυστυχώς επτωχεύσαμεν του Χαριλάου Τρικούπη το 1893. Πάντως το μνημόνιο του 1843 από πολλούς ιστορικούς θεωρείται μία από τις σοβαρότερες αφορμές για το ξέσπασμα της επανάστασης της 3ης Σεπτέμβρη 1843. Η οικονομική κρίση, η χρεοκοπία και μια σειρά άλλων πολιτικών παραγόντων έθεσαν τη βάση για την παρέμβαση στα πολιτικά πράγματα της χώρας ενός στρατιωτικού κινήματος, που εξελίχθηκε σε επανάσταση, γιατί είχε την υποστήριξη ή την ανοχή των πολιτικών κομμάτων και του ελληνικού λαού. Οι κινηματίες συμπύκνωσαν τα πολιτικά, οικονομικά και θεσμικά αιτήματα στην απαίτηση για παραχώρηση συντάγματος. Στις 3 Σεπτεμβρίου 1843, όταν υπογράφονταν στο Λονδίνο η συμφωνία για τις υποχρεώσεις της Ελλάδας, ο λαός στην Αθήνα περικύκλωνε το παλάτι. Κάτω από αυτό το βάρος ο Όθωνας αναγκάστηκε να αποδεχθεί τη θέσπιση συντάγματος. Το σύνταγμα ψηφίστηκε το Μάρτιο του 1844 και καθιέρωσε τη συνταγματική μοναρχία. Το 1854 ξεσπάει ο Κριμαϊκός πόλεμος ανάμεσα στην Ρωσία από τη μια και τους αγγλογάλλους από την άλλη. Η βαυαρική κυβέρνηση παρασυρμένη από ένα κλίμα εθνικισμού, που καλλιεργήθηκε από την εποχή της «Μεγάλης ιδέας» του Κωλέττη, σπεύδει να σταθεί στο πλευρό του τσάρου χωρίς να ζητήσει κανένα αντάλλαγμα εδαφικό ή οικονομικό. Η απάντηση των αγγλογάλλων είναι άμεση. Τον Μάιο της ίδιας χρονιάς στρατιωτικό σώμα αποβιβάζεται στον Πειραιά. Οι σύμμαχοι προχωρούν σε μία άνευ προηγουμένου κατοχή της χώρας, ενώ μέχρι το τέλος του πολέμου διορίζουν υπουργούς και ανεβοκατεβάζουν κυβερνήσεις. Το 1857 συγκροτούν μαζί με ρώσους εκπροσώπους μια επιτροπή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, που είχε ως στόχο την εξεύρεση τρόπων για την πληρωμή των ελληνικών δόσεων του δανείου του 1832. Η επιτροπή αποφασίζει την εκχώρηση των εσόδων του ελληνικού κράτους από τα κυβερνητικά μονοπώλια, τους φόρους του καπνού, τα έσοδα φορολόγησης και τους τελωνειακούς δασμούς. Παράλληλα, καταθέτει προτάσεις και υποδείξεις για την εξυγίανση των δημοσιονομικών και τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης. Μετά την έξωση του Όθωνα και τη μεταπολίτευση του 1862 οι δαπάνες διευρύνονται εξαιτίας των εξελίξεων στο εσωτερικό της χώρας (Κρητική επανάσταση, εσωτερικές ανωμαλίες κλπ), και ο δανεισμός αυξάνεται σε σημείο, που θα οδηγήσει στην επόμενη πτώχευση, του 1893. 2.3 Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΠΤΩΧΕΥΣΗΣ ΤΟΥ 1893 ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΑΡΙΛΑΟ ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΚΑΙ ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΟ ΓΟΥΔΙ Τα τελευταία τριάντα χρόνια του 19ου αιώνα σημαδεύτηκαν από την ισχυρή πολιτική προσωπικότητα το Χ. Τρικούπη. Από τη δεκαετία του 1860 και έπειτα, η ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας, βιομηχανίας και των τραπεζών οδηγούν στην πολιτική αφύπνιση της 14
ελληνικής αστικής τάξης. Τα νέα κοινωνικά στρώματα θα στρατευτούν πολιτικά γύρω από το κόμμα του Χαρίλαου Τρικούπη και οι παραδοσιακές κοινωνικές κάστες γύρω από τον Δηλιγιάννη. Ο Χ. Τρικούπης εξελέγη για πρώτη φορά Βουλευτής το 1865 και διορίστηκε υπουργός Εξωτερικών το 1866 στην κυβέρνηση Κουμουνδούρου, η οποία, όμως, δεν μπόρεσε να μακροημερεύσει λόγω του Κρητικού Ζητήματος. Η αστάθεια ήταν το βασικό χαρακτηριστικό του πολιτικού συστήματος με το Βασιλιά Γεώργιο να δίνει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης ακόμη και στους εκπροσώπους των μειοψηφούντων κομμάτων. Μόνο το διάστημα 1870 1875 έγιναν τέσσερις εκλογικές αναμετρήσεις και σχηματίστηκαν εννιά κυβερνήσεις. Το ίδιο χρονικό διάστημα έλαβε χώρα το τεράστιο οικονομικό και χρηματιστηριακό σκάνδαλο των μεταλλείων του Λαυρίου με θύματα πολλούς Έλληνες, οι οποίοι και έχασαν τις αποταμιεύσεις τους. Σ αυτή τη ζοφερή κατάσταση ο Τρικούπης δημοσίευσε το περίφημο άρθρο του «τις πταίει;» για τη συνεχιζόμενη κρίση της πολιτικής ζωής. Το άρθρο αυτό ξεσήκωσε μεγάλο θόρυβο και συνελήφθη ο Τρικούπης, αλλά ύστερα από τρεις ημέρες αφέθηκε ελεύθερος εν μέσω λαϊκών επευφημιών. Ο στόχος είχε επιτευχθεί: από το 1875 ο σχηματισμός της κυβέρνησης στηρίζεται στην «αρχή της δεδηλωμένης». Τα επόμενα είκοσι χρόνια ο Τρικούπης θα αποτελέσει τον ένα πόλο του δικομματικού πολιτικού συστήματος. Δυτικόφιλος, μεταρρυθμιστής, ανυπόμονος να στερεώσει την Ελλάδα και στο βάθος, υποστηρικτής της Μεγάλης Ιδέας! Ο άλλος πόλος είχε ως εκφραστή το δημαγωγό Θ. Δηλιγιάννη, οπαδό της Μεγάλης Ιδέας και αρνητή των μεταρρυθμίσεων του Τρικούπη! Έφτασε, μάλιστα, στο σημείο να δηλώσει, πως είναι εναντίον οποιουδήποτε πράγματος υποστήριζε ο αντίπαλός του! Όταν ο Τρικούπης αναλαμβάνει την πρωθυπουργία το 1881, στην Ελλάδα προσαρτάται η Θεσσαλία και η Άρτα. Το εξωτερικό χρέος μεγαλώνει λόγω και των οικονομικών αποζημιώσεων, που χρειάζεται να καταβληθούν στην Τουρκία για την παραχώρηση των περιοχών αυτών. Ο Τρικούπης έθεσε σε εφαρμογή το φιλόδοξο πρόγραμμά του με την εκτέλεση μεγάλων έργων υποδομής. Για τη χρηματοδότηση του προγράμματος αυτού εκμεταλλεύτηκε τα κρατικά μονοπώλια (αλατιού και σπίρτων), επέβαλε υψηλή φορολογία (κυρίως έμμεσους φόρους) και προέβη σε υπέρμετρο για την αντοχή της χώρας εξωτερικό δανεισμό. Ο Τρικούπης, με τη χαρακτηριστική του ευθύτητα και αδιαφορώντας για το γεγονός ότι η πολιτική της ειρηνικής διευθέτησης της κατάστασης την οποία σκόπεύε να ακολουθήσει δεν ήταν καθόλου αρεστή στο μεγαλύτερο μέρος του ενίοτε φανατισμένου ελληνικού λαού που συνήθως δεν είχε καλή ενημέρωση, προχώρησε αμέσως μετά την ανάληψη της εξουσίας σε 15
αποστράτευση και στην αποκατάσταοη των ειρηνικών σχέσεων με την Τουρκία. Με την πλειοψηφία που κατόρθωσε να εξασφαλίσει, με την προσχώρηση πολλών βουλευτών από άλλα κόμματα και ομάδες, αποφάσισε την ψήφιση πολλών και σπουδαίων νομοσχεδίων. Ανάμεσα σε αυτά ενδιαφέροντα ήταν εκείνα με τα οποία περιοριζόταν οι βουλευτές στους 150, καθιερωνόταν ευρεία εκλογική περιφέρεια με βάση το νομό και όχι την επαρχία, και υπολογιζόταν ο αριθμός των βουλευτών που θα εκλέγονταν σε κάθε νομό με τη μέθοδο του «αναλογισμού». Ο Τρικούπης πίστευε ότι με αυτό τον τρόπο Θα περιόριζε τις πελατειακές σχέσεις της στενής περιφέρειας που οδηγούσαν τους πολιτικούς στη ρουσφετολογία. Η συγκεκριμένη νομοθεσία απέρρεε από την πεποίθηση του ίδιου τουτρικούπη ότι οι πολίτες δεν έπρεπε να ψηφίζουν πρόσωπα ανάλογά με τις προσωπικές τους συμπάθειες και τα συμφέροντα, αλλά να εκλέγουν άτομα που αντιπροσωπεύουν ιδέες και πολιτικά προγράμμάτα. Την περίοδο που ήταν στην εξουσία ο Τρικούπης αγωνίστηκε πρώτα από όλα να επανορθώσει όσα κατά την προηγούμενη διακυβέρνηση, του Δηλιγιάννη, ανατράπηκαν και μετά να βελτιώσει την κατάσταση με νέες πολιτικές και οικονομικές πρωτοβουλίες. Με μια σειρά νομοθετημάτων οργάνωσε γεωργικές σχολές, ανασυγκρότησε με στόχο τη μεγαλύτερη δυνατή αποτελεσματικότατα τις δημόσιες υπηρεσίες, ιδίως τα ταχυδρομεία και τα τηλεγραφεία, ενώ ενίσχυσε τα τελωνεία της χώρας και τις λιμενικές αρχές.εγκαινιάστηκαν οι εργασίες για τη διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου, διαπλατύνθηκε ο Πορθμός του Ευρίπου και ξεκίνησε ένα πρόγραμμα κατασκευής νέων σιδηροδμομικών γραμμών. Παράλληλα, άρχισε η υλοποίηση ενός ευρίτατου Προγράμματος οδοποιίας με το συνδρομή ειδικών τεχνικών από τη Γαλλία και την Ελβετία την προσπάθεια όμως ήλεγχε το ελληνικό κράτος. Επίσης, έγιναν πολλά αντιπλημμυρικά έργα και λιμάνια.ο Τρικούπης, ο οποίος έδωσε προτεραιότητα στην ανάπτυξη οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου, με την ανάληψη των καθηκόντων του σύνηψε δάνειο οδοποιίας με την Εθνική Τράπεζα, ύψους 20.000.000. Προχώρησε στην εκτέλεση οδικών έργων στην Πελοπόννησο, στη Θεσσαλία, στη Στερεά Ελλάδα και στα νησιά, και έτσι μέσα σε δέκα χρόνια(1882 1892) το οδικό δίκτυο ξεπέρασε τα 4.000 χιλιόμετρα στο σύνολό του. Για τη συντήρηση των δρόμων και τη διατήρησή τους σε καλή κατάσταση αποφασίστηκε όσοι κινούνταν στο εθνικά οδικό δίκτυο να πληρώνουν διόδιά, με την προοπτική όμως της σταδιαικής τους κατάργησης και της αντικατάστασής τους με άλλο φόρο, κάτι που δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Το διάστημα 1879 1890 η χώρα συνήψε έξι εξωτερικά δάνεια με ληστρικούς όρους ονομαστικής αξίας 640.000.000 φράγκων. Τα δάνεια αυτά λόγω της μικρής φερεγγυότητας της χώρας ήταν υποτιμημένα μέχρι και 30% και έτσι στα ταμεία του κράτους έφτασαν 450.000.000 φράγκα! Με δεδομένο πως το 40% του προϋπολογισμού πήγαινε στην πληρωμή των τοκοχρεολυσίων και ένα μεγάλο, επίσης, μέρος στις στρατιωτικές δαπάνες, είναι ηλίου 16
φαεινότερο ότι τα έργα υποδομής χρηματοδοτούνταν, κυρίως, από τη βαριά φορολογία. Όπως ήταν επόμενο, στις εκλογές του 1890 ο λαός επανέφερε στην εξουσία το λαϊκιστή Δηλιγιάννη. Στην περίοδο 1890 1893 άλλαξαν πέντε κυβερνήσεις, που προσπάθησαν με διάφορους οικονομικούς αυτοσχεδιασμούς να δανειοδοτήσουν την καταρρέουσα οικονομία, ενώ ταυτόχρονα ελήφθησαν μέτρα για αυστηρές περικοπές στις κρατικές δαπάνες στρατιωτικές δαπάνες, δημόσια έργα και σε όλες τις κρατικές δραστηριότητες. Παράλληλα, ψηφίστηκαν νέοι φόροι και τέλη, καθώς και εκπαιδευτικά τέλη, που προκάλεσαν μεγάλες αντιδράσεις. Η κατάσταση τώρα ήταν απελπιστική. Μια καταστρεπτική πτώση της διεθνούς τιμής της σταφίδας έδειξε πόσο εύθραυστη ήταν η ελληνική οικονομία. Το 1893 οι εισαγωγές ανέρχονταν στο ποσό των 120.000.000 φράγκων και οι εξαγωγές στο ποσό των 82.000.000 φράγκων. Ο Τρικούπης έχοντας να αντιμετωπίσει και μια μεγάλη ανθελληνική εκστρατεία στο εξωτερικό εμφανίζεται στη Βουλή το Δεκέμβριο και ανακοινώνει τη χρεοκοπία με την ιστορική φράση: «Κύριοι, δυστυχώς, επτωχεύσαμεν»! Το «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του Τρικούπη στις 10 Δεκεμβρίου 1893 σηματοδοτεί ανάγλυφα τη θλιβερή κατάληξη μιας οικονομικής πολιτικής μεγάλων φιλοδοξιών και αγαθών προαιρέσεων, που ανάγκασε την Ελλάδα στην αποδοχή το 1898 του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ), ο οποίος υποχρέωσε τη χώρα σε πολιτική αυστηρότατης λιτότητας ως το 1910 τουλάχιστον, για να καταργηθεί τυπικά μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Με αυτόν τον τρόπο ο πολιτικός που παρουσίασε ένα τεράστιο έργο στις υποδομές της χώρας (900 χιλιόμετρα σιδηροδρομικών γραμμών, 1446 χιλιόμετρα αμαξιτών δρόμων, το εκτόπισμα των πλοίων υπό ελληνική σημαία ανέβηκε από 8.241 τόννους σε 144.975 τόννους, αποπερατώθηκε η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου, αποξηράνθηκε η λίμνη Κωπαϊδα προσφέροντας 130.000 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης κ.ά.) συνέδεσε το όνομά του με την πτώχευση της χώρας! Η κατάσταση όμως που διαμορφώθηκε μετά την πτώχευση στο εσωτερικό της χώρας ήταν πολύ χειρότερη. Η δραχμή κατρακύλησε σε σχέση με τον χρυσό, τα ελληνικά προϊόντα έμεναν αδιάθετα, οι επιχειρήσεις έκλειναν η μία μετά την άλλη, ενώ περισσότερο επλήγησαν οι ασθενέστερες τάξεις.η λαϊκή δυσφορία μεγάλωνε συνεχώς, ενώ υποδαυλιζόταν από την αντιπολίτευση του Δηλιγιάννη, παρόλο που ήταν ο βασικός υπαίτιος για ότι συνέβαινε.η κατάσταση η οποία δημιουργήθηκε αμέσως μετά την πτώχευση, που λίγο απείχε από το να χαρακτηριστεί υστερία,ήταν υπερβολική ως προς το εξής: Μια χώρα δεν πτωχεύει όπως μια επιχείρηση. Η επιχείρηση που πτωχεύει κλείνει και εξαφανίζεται. Η χώρα που «πτωχεύει» δεν εξαφανίζεται.προβαίνει σε μονομερείς διευθετήσεις του χρέους της και υφίσταται δύο μεγάλες συνέπειες: τον αποκλεισμό της από νέο δανεισμό και τη δέσμευση επαρκών μελλοντικών της εσόδων για την εξασφάλιση των πιστωτών της. Οι συνέπειες πλήττουν την 17
οικονομική ικανότητα του κράτους και την ευημερία των πολιτών του. Η Ελλάδα τις τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα υπέστη αυτές στις συνέπειες. Η χρεοκοπία οδήγησε στις πρώτες εργατικές κινητοποιήσεις και απεργίες με πιο σημαντική εκείνη των μεταλλωρύχων του Λαυρίου το 1896. Δεν εμπόδισε όμως να διοργανωθούν στην Αθήνα οι Ολυμπιακοί Αγώνες το 1896, που την εποχή εκείνη δεν συνεπάγονταν τεράστια έξοδα, γιατί η πτώχευση αφορούσε μόνο το εξωτερικό και όχι το εσωτερικό δημόσιο χρέος. Κυρίως όμως συνέβαλε στην έξαρση μιας εθνικιστικής υστερίας, που υποδαυλίζονταν από την «Εθνική Εταιρεία» με την ανοχή ή σύμπραξη της κυβέρνησης Δηλιγιάννη. Ως συνέπεια της χρεοκοπίας ήρθε και η ήττα του Τρικούπη από το Δηλιγιάννη το 1895 και η Ελλάδα οδηγήθηκε στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Το 1896 ξεσπάει εξέγερση στην Κρήτη εναντίον της Οθωμανικής διοίκησης. Ο πρωθυπουργός, υπό την πίεση της «Εθνικής Εταιρίας» και της κοινής γνώμης, ζητάει από το βασιλιά Γεώργιο την αποστολή ελληνικών στρατευμάτων. Τα στρατεύματα φτάνουν στο νησί τον Φεβρουάριο του 1897. Η πύλη αντιδρά οργισμένα και στέλνει τον στρατό της κατά μήκος των ελληνοτουρκικών συνόρων στη Θεσσαλία. Η Ελλάδα ανέτοιμη από κάθε άποψη και θύμα του εθνικιστικού παραληρήματος της «Εθνικής εταιρείας», που ουσιαστικά ασκούσε την εξωτερική πολιτική, και των επικίνδυνων κυβερνήσεων υπέστη στρατιωτική πανωλεθρία από τον τουρκικό στρατό τον Μάιο του 1897. Σε λίγες μέρες ο τουρκικός στρατός φτάνει έξω από τη Λαμία.! Οι μεγάλες δυνάμεις δεν συγκινούνται από τις ελληνικές απαιτήσεις. Αντίθετα αποφασίζουν τον ναυτικό αποκλεισμό της Κρήτης. Αποτέλεσμα της ήττας ήταν να αναγκαστεί η Ελλάδα να πληρώσει πολεμικές αποζημιώσεις 4 εκ. τουρκικών λιρών και να δεχθεί νέο Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο για το διογκωμένο εξωτερικό της χρέος. Ο «Έλεγχος», εκτός από τη διαχείριση όλων των οικονομικών πόρων του κράτους, ανέλαβε να καθορίζει και τη νομισματική πολιτική. Η εθνική κυριαρχία της χώρας είχε δεχθεί ακόμη ένα ισχυρό πλήγμα. Η πτώχευση του 1893 όμως είχε ως αποτέλεσμα και τη χρεοκοπία του παλιού πολιτικού συστήματος. Η ολοκληρωτική ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 επέτεινε το πολιτικό αδιέξοδο. Η δυσπιστία προς τα κόμματα κορυφώθηκε. Οι συντεχνίες και οι εργατικές ενώσεις έκαναν διαδηλώσεις ζητώντας φορολογικές ελαφρύνσεις και περιορισμό της γραφειοκρατίας. Επίκεντρο της κριτικής τους ήταν η αδυναμία του πολιτικού συστήματος να προσαρμοστεί στις εξελίξεις και στις απαιτήσεις της κοινωνίας. Όσες μεταρρυθμίσεις έγιναν μέχρι το 1909 από τις κυβερνήσεις ήταν διοικητικού χαρακτήρα (π.χ. αποκέντρωση). 18
2.4 Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΠΤΩΧΕΥΣΗΣ ΤΟΥ 1932 ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ ΚΑΙ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ Το 1909 συντελείται μια τομή στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Στις 15 Αυγούστου 1909 εκδηλώθηκε κίνημα στο Γουδί από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, μια μυστική ένωση στρατιωτικών, με αιτήματα μεταρρυθμίσεις στο στρατό, τη διοίκηση, τη δικαιοσύνη, την εκπαίδευση και τη δημοσιονομική πολιτική. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος δεν εγκαθίδρυσε δικτατορία, αλλά υπό την πίεσή του η Βουλή ψήφισε μεγάλο αριθμό νόμων, που επέφεραν ριζικές αλλαγές. Το Φεβρουάριο του 1910 η Βουλή αποφάσισε την αναθεώρηση ορισμένων άρθρων του συντάγματος και προκηρύχθηκαν εκλογές, από τις οποίες προήλθε αναθεωρητική βουλή. Στις 15 Μαρτίου 1910 ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος διαλύθηκε έχοντας επιτύχει τις επιδιώξεις του. Ο Σύνδεσμος έκανε πρόταση συνεργασίας στον κρητικό πολιτικό Ελευθέριο Βενιζέλο και με την επικράτηση του Βενιζέλου εγκαινιάζεται μια νέα περίοδος πολιτικής κυριαρχίας από το «κόμμα των Φιλελευθέρων», που επαγγέλθηκε τον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους. Οι πιο σημαντικές εξελίξεις στον τομέα της εσωτερικής πολιτικής που καταγράφηκαν την περίοδο της τετραετίας του Βενιζέλου είναι οι ακόλουθες. Η επανίδρυση έπειτα από χρόνια του Συμβουλίου της Επικρατείας. Η εκτέλεση μεγάλων αποστραγγιστικών και αντιπλημμυρικών έργων στις πεδιάδες της Θεσσαλονίκης, των Σερρών και της Δράμας. Με τις ενέργειες αυτές 3.000.000 στρέμματα γης έγιναν καλλιεργήσιμα. Η βελτίωση του υπάρχοντος οδικού δικτύου και η κατασκευή 1.700 περίπου χιλιομέτρων νέων δρόμων. Η ανέγερση 3.000 νέων σχολικών κτιρίων. Η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας, με σκοπό την τόνωση της γεωργικής παραγωγής. Η χάραξη πολιτικής για την ενίσχυση της εμπορικής ναυτιλίας, αλλά και της ακτοπλοΐας. Η ανάπτυξη της πολιτικής αεροπορίας με την κατασκευή αεροδρομίων και την αεροπορική σύνδεση της Αθήνας με μεγάλες ελληνικές πόλεις, αλλά και πόλεις του εξωτερικού. Οι αγορές καινούργιου πολεμικού υλικού για το στρατό ξηράς, η ναυπήγηση τεσσάρων αντιτορπιλικών στα ιταλικά ναυπηγεία και η αναδιοργάνωση της πολεμικής αεροπορίας. Παρά τις επιτυχίες του ωστόσο στην εξωτερική πολιτική με την προσθήκη των «νέων χωρών» ύστερα από τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912 13 και τον Α παγκόσμιο, ο Βενιζέλος στηρίχθηκε κατά κόρον στον εξωτερικό δανεισμό. Από το 1923 ως το 1932 τα συνεχή δάνεια από το εξωτερικό αυξάνουν το ανυπέρβλητο πια δημόσιο χρέος, ενώ το ισοζύγιο πληρωμών παρά τις όποιες προσπάθειες παραμένει αρνητικό. Η δεκαετία του 1920 ήταν η δεκαετία των διαρκών καταναλωτικών αγαθών. Αυτοκίνητα, ψυγεία, ηλεκτρικές σκούπες, κουζίνες, ραδιόφωνα και πλυντήρια έκαναν την εμφάνισή τους 19
ως είδη μαζικής κατανάλωσης. Η διαφήμιση άρχισε να εξελίσσεται ως επαγγελματικός κλάδος. Ο κλάδος των μηχανικών εισέβαλε στον χώρο της οικονομίας, σχεδιάζοντας καινούργια προϊόντα και αξιοποιώντας πλουτοπαραγωγικούς πόρους, που οδηγούν στη μείωση του κόστους και των τιμών. Αναπτύχθηκαν νέες μέθοδοι διύλισης πετρελαίου. Εμφανίστηκαν τα πλαστικά, τα είδη αλουμινίου, ο ξυλοπολτός και η χρήση αζώτου και παραγώγων του. Ο πάγος και η κατάψυξη έκαναν τα πρώτα τους βήματα. Στη γεωργία τα τρακτέρ αποτέλεσαν μεγάλο νεωτερισμό, ενώ και η γεωπονία συνέβαλε με βελτιώσεις και παρεμβάσεις για καλύτερη διατροφή των ζώων και ανάπτυξη νέων διασταυρώσεων. Οι Αμερικανοί επιχειρηματίες κερδίζουν τεράστια ποσά, τα οποία δανείζουν στις ευρωπαϊκές χώρες ( κυρίως στην Γερμανία και την Αγγλία), για να αποκομίσουν και νέα κέρδη. Έχοντας ως παράδειγμα τις Ηνωμένες Πολιτείες και οι ευρωπαϊκές βιομηχανίες στρέφονται προς τη μαζική τυποποιημένη παραγωγή. Ο κόσμος ταλαιπωρημένος από τα δεινά του πολέμου στρέφεται στη μαζική παραγωγή και προσπαθεί να γευθεί τα αγαθά της ειρήνης, αγοράζοντας όλο και περισσότερα καταναλωτικά αγαθά. Όμως η ευημερία αυτή είναι ασταθής. Είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν πελάτες για να αγοράσουν την τεράστια ποσότητα των βιομηχανικών προϊόντων. Οι αγρότες πωλούν φθηνά τα προϊόντα τους και διαθέτουν ελάχιστα χρήματα, ενώ η αύξηση των μισθών γίνεται με ρυθμούς μικρότερους από τους ρυθμούς αύξησης της παραγωγής. Επιπλέον μετά τη λήξη του Α παγκόσμιου Πολέμου (1914 18) βελτιώνεται βαθμιαία η οικονομία των Ευρωπαίων, καθώς εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες γύρισαν στα ειρηνικά έργα και η Ευρώπη χρειαζόταν διαρκώς λιγότερο σιτάρι να εισάγει από την Αμερική. Η μεγάλη οικονομική κρίση άρχισε μια «Μαύρη Πέμπτη» (24 Οκτ. 1929) από το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Οι τιμές έπεφταν και οι επενδυτές πουλούσαν μετοχές, που κατρακυλούσαν ασταμάτητα και ένας αληθινός πανικός δημιουργείται στο χρηματιστήριο. Από τις Ηνωμένες Πολιτείες η κρίση επεκτείνεται σε ολόκληρο τον κόσμο και επηρεάζει την Ευρώπη με πρώτες τη Γερμανία Αυστρία, που κάλυπταν ένα μέρος των υποχρεώσεών τους (πολεμικές αποζημιώσεις) με αμερικανικά χρήματα. Η «μαύρη Πέμπτη» της 24ης Οκτωβρίου 1929 θα περάσει απαρατήρητη στην Ελλάδα. Ενώ η Γουόλ Στριτ φλέγεται και παίρνουν φωτιά άλλα χρηματιστήρια, το ελληνικό ακολουθεί για αρκετό καιρό τη συνήθη πορεία του. Τα πρώτα τηλεγραφήματα των ξένων πρακτορείων περί πανικού χρηματιστηριακού θα δημοσιευτούν στον ελληνικό Τύπο σχεδόν μία εβδομάδα μετά τη θυελλώδη έναρξη του κραχ. Το γεγονός από μόνο του δείχνει το επίπεδο ενημέρωσης, αλλά και τη γενική «καθυστέρηση» της χώρας. 20