ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Ι. Δημόπουλος, Καθηγητής, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Οργανισμών-ΤΕΙ Πελοποννήσου
Κάποιοι ορισμοί Επιστημονική εργασία είναι η παραγωγή και επεξεργασία πληροφοριών που περιγράφουν πλήρως και ερμηνεύουν τεκμηριωμένα ένα σύνολο συναφών και συναρτημένων φαινομένων της φυσικής ή κοινωνικής πραγματικότητας. Ως φαινόμενα ορίζουμε υλικά στοιχεία, αποτελέσματα ανθρώπινων ενεργειών, γεγονότα, υλικές και κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Σημείωση: υλικό για τις σημειώσεις αυτές έχει αντληθεί από τις σημειώσεις του Δρ. Τσέκου Θ. «Μεθοδολογία Εκπόνησης Επιστημονικής Εργασίας», Τμήμα Τ.Α., ΣΔΟ, ΤΕΙ Καλαμάτας, 2006.
Ως καταγραφή φαινομένων νοείται η λεπτομερής περιγραφή των στοιχείων που τα συγκροτούν με βάση εμπειρικό αποδεικτικό υλικό (εργαστηριακά ευρήματα, απαντήσεις ερωτηματολογίων, ποσοτικά δεδομένα, αποτελέσματα παρατήρησης κλπ.) Ως ερμηνεία φαινομένων ορίζεται γενικά ο προσδιορισμός σχέσεων μεταξύ των στοιχείων τους ή/και μεταξύ αυτών και άλλων ευρύτερων φαινομένων. Δηλαδή με την ερμηνεία δίνεται απάντηση στα ερωτήματα «γιατί αυτό συμβαίνει;» αλλά και «τι συνέπειες προκαλεί αυτό που συμβαίνει στο ευρύτερο πεδίο μέσα στο οποίο εμφανίζεται;».
Επιστημονική έρευνα Διαδικασία Εκπόνηση επιστημονικής εργασίας Αποτύπωση (Συγγραφή)
Επίπεδα επιστημονικής εργασίας Ακαδημαϊκό επίπεδο Πτυχιακή εργασία Κατανόηση ενός συγκεκριμένου υπο-συνόλου ενός φυσικού ή κοινωνικού φαινομένου. Περιγραφή του υποσυνόλου στις λεπτομέρειές του (π.χ. η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας), Κατάδειξη των σχέσεών του με τις λοιπές διαστάσεις του ευρύτερου φαινομένου στο οποίο εντάσσεται (π.χ. η σημασία της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας στη γενικότερη λειτουργία των φορέων προσφοράς υπηρεσιών υγείας) Ερμηνεία της λειτουργίας του και οι επιπτώσεις του σε ένα ευρύτερο πεδίο συναφών φαινομένων (π.χ. επιπτώσεις της λειτουργίας των υπηρεσιών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας στην ευρύτερη άσκηση υγειονομικής πολιτικής στη χώρα, σχέση της πρωτοβάθμιας φροντίδα υγείας με το επίπεδο υγείας του πληθυσμού κλπ). Η πτυχιακή εργασία πρέπει να συνδέει μια γενικότερη μεθοδολογία ανάλυσης και ερμηνείας (θεωρητικό πλαίσιο π.χ. τι είναι υγειονομική πολιτική;) με ένα συγκεκριμένο πεδίο πρακτικής εφαρμογής (π.χ. η πρωτοβάθμια φροντίδα στο νομό τάδε).
Μεταπτυχιακή εργασία Ισχύουν τα παραπάνω με τη διαφορά ότι το υπο-σύνολο του φαινομένου που διερευνάται είναι ευρύτερο και συνθετότερο, το θεωρητικό πλαίσιο πιο πλούσιο, πιο αναλυτικό, η πρακτική έρευνα πιο σύνθετη και απαιτητική ενώ συχνά πρέπει να έχει συγκριτικό χαρακτήρα. Έμφαση δίνεται στην κριτική αξιολόγηση των ευρημάτων της πρακτικής έρευνας και σε αρκετές περιπτώσεις στην επεξεργασία πρακτικής πρότασης βελτίωσης της υφιστάμενης κατάστασης.
Διδακτορική διατριβή Παρουσιάζει σημαντικές ποιοτικές και ποσοτικές διαφορές σε σχέση με τους προηγούμενους τύπους εργασιών. Το μελετώμενο υποσύνολο είναι ακόμη πιο ευρύ και σύνθετο στο βαθμό που μπορεί να αγκαλιάζει ένα φαινόμενο σε όλες του τις διαστάσεις (π.χ. Η εκπαίδευση προσωπικού στην Ελληνική Δημόσια Διοίκηση). Η μεθοδολογική ανάλυση πρέπει να είναι εξαντλητική παρουσιάζοντας κατά το δυνατόν ότι έχει γραφεί σχετικά με το θέμα σε διεθνές επίπεδο. Η πρακτική έρευνα μπορεί μεν να έχει και εστιασμένο χαρακτήρα (π.χ. η επιμόρφωση των υπαλλήλων του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης), αλλά σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να συνδυάζεται με συγκριτικά στοιχεία (π.χ. από αντίστοιχη επιμόρφωση σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες) έτσι ώστε από την ανάλυση να προκύπτουν συμπεράσματα με γενικότερη (χρονική, χωρική, μεθοδολογική) ισχύ στο συγκεκριμένο πεδίο.
. Το βασικότερο όμως στοιχείο που διαφοροποιεί τη διδακτορική διατριβή από τα προηγούμενα (χαμηλότερα) επίπεδα επιστημονικών απαιτήσεων είναι η υποχρέωση παραγωγής καινοτόμου γνώσης στο συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο. Μια διδακτορική διατριβή πρέπει να προσθέτει καινούργια γνώση δηλ. στοιχεία, ερμηνείες, μεθοδολογίες ανάλυσης που δεν υπήρχαν πριν την εκπόνησή της και προκύπτουν από την εργασία του ερευνητή.
Συμπερασματικά Παρ όλες τις σημαντικές διαφορές στοχεύσεων και απαιτήσεων των επιστημονικών εργασιών αυτές υπακούουν σε κάποιες ελάχιστες κοινές προϋποθέσεις οι οποίες: διασφαλίζουν τον επιστημονικό χαρακτήρα τους, τις διαφοροποιούν από τη δοκιμιακή, δημοσιογραφική και λογοτεχνική γραφή
Κάποιες διακρίσεις της έρευνας Καθαρή ή βασική έρευνα Εφαρμοσμένη έρευνα
Κάποιες διακρίσεις της έρευνας Πρωτογενής έρευνα Συγκέντρωση μη επεξεργασμένου υλικού (συνεντεύξεις, ερωτηματολόγια, παρατήρηση γεγονότων, καταστάσεων και συμπεριφορών, αρχειακό υλικό κλπ), ταξινόμηση, συνδυαστική ανάλυση και ερμηνεία με τη χρήση κατάλληλων μεθοδολογιών. Διακρίνεται σε ποσοτική και ποιοτική. Η ποσοτική έρευνα βασίζεται στη συγκέντρωση πληροφοριών που προκύπτουν από μετρήσεις δεδομένων (με τη μορφή ποσοτικών ή ποιοτικών μεταβλητών) και στην ανάλυσή τους με στατιστικές τεχνικές. Η ποιοτική έρευνα βασίζεται σε συνεντεύξεις, ανάλυση κειμένων, παρατήρηση, ανάλυση αρχειακού υλικού κλπ, τεχνικές που δεν βασίζονται σε μαζικές καταγραφές και σε ποσοτικά δεδομένα.
Δευτερογενής έρευνα Η διερεύνηση ήδη επεξεργασμένου υλικού. Συνηθέστερη μέθοδος δευτερογενούς έρευνας είναι η βιβλιογραφική έρευνα που συνίσταται σε εντοπισμό, μελέτη, ανάλυση, κριτική παρουσίαση θέσεων και δεδομένων από δημοσιευμένα κείμενα
Δημοσιευμένα κείμενα Τα Επιστημονικά άρθρα Τα άρθρα για να μπορούν να χαρακτηριστούν επιστημονικά πρέπει να είναι δημοσιευμένα σε : Επιστημονικά περιοδικά με κριτές (peer reviewing). Τα υποψήφια προς δημοσίευση άρθρα αποστέλλονται από το περιοδικό ανωνύμως και κρίνονται από, αγνώστους στους συγγραφείς, έγκυρους επιστήμονες του επιστημονικού πεδίου. Συλλογικούς τόμους με επιστημονικούς επιμελητές (editors). Ο επιμελητής/τές που είναι συνήθως διαπρεπείς επιστήμονες του πεδίου επιλέγουν τους συγγραφείς του τόμου. Οι συγγραφείς των άρθρων καλύπτουν επί μέρους πλευρές του γενικότερου θέματος που διαπραγματεύεται ο συλλογικός τόμος. Πρακτικά συνεδρίων με επιλογή κατόπιν κρίσεως από επιστημονική επιτροπή. Οι ανακοινώσεις υποβάλλονται και κρίνονται είτε με το σύστημα των κριτών (peer reviewing), είτε από την επιστημονική επιτροπή του συνεδρίου που απαρτίζεται από επιστήμονες του επιστημονικού πεδίου.
Δημοσιευμένα κείμενα Μονογραφίες. Αναλύουν εκτενώς ένα συγκεκριμένο ζήτημα, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα επιστημονικά άρθρα, αλλά σε μεγαλύτερη έκταση. Σε κάποιες περιπτώσεις οι μονογραφίες αποτελούν μια συνθετική παρουσίαση δημοσιευμένων επιστημονικών άρθρων του ερευνητή σε ένα συγκεκριμένο ερευνητικό αντικείμενο. Βιβλία Καλύπτουν συνοπτικά όλες τις διαστάσεις ενός ευρύτερου επιστημονικού πεδίου (π.χ. Μικροοικονομία). Τα εγχειρίδια συνήθως γράφονται για να εισαγάγουν προπτυχιακούς φοιτητές σε μια συγκεκριμένη θεματολογία και δεν παραπέμπονται ως τεκμηρίωση επιστημονικών θέσεων παρά μόνο σε πολύ ειδικές περιπτώσεις (π.χ. όταν αναφέρονται σε μια γενική εικόνα ενός ζητήματος που είναι συμπληρωματικό και δευτερεύον στον ειδικότερο προβληματισμό μιας επιστημονικής εργασίας).
Άλλες βιβλιογραφικού χαρακτήρα πηγές Εκθέσεις επιτροπών (π.χ. για την αναμόρφωση του εθνικού συστήματος υγείας) Συμβουλευτικές εκθέσεις (π.χ. μελέτες οργάνωσης συγκεκριμένων υπηρεσιών) Έρευνες κοινής γνώμης (π.χ. μελέτες διερεύνησης των απόψεων, των στάσεων ή και της ενημέρωσης κάποιας πληθυσμιακής ομάδας για κάποιο θέμα)
Ημερήσιος και περιοδικός τύπος Η άντληση στοιχείων από εφημερίδες και περιοδικά βρίσκεται στα όρια της δευτερογενούς με την πρωτογενή έρευνα. Η συστηματική αποδελτίωση μιας εφημερίδας ή μιας κατηγορίας θεματικών δημοσιευμάτων σε διάφορα έντυπα και για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα είναι πρωτογενής έρευνα, δηλαδή παραγωγή νέας πληροφορίας από ανεπεξέργαστο υλικό. Η παραπομπή σε απόψεις που δημοσιεύονται με μορφή άρθρου ή συνέντευξης αποτελεί μεν δευτερογενές υλικό με ιδιαίτερο όμως χαρακτήρα σε σχέση με τα επιστημονικά κείμενα.
Κατ αρχήν οι δημοσιογραφικές απόψεις δεν συνιστούν έγκυρη πηγή τεκμηρίωσης μιας θέσης. Δημοσιογραφικές έρευνες και ρεπορτάζ που αναφέρονται σε γεγονότα μπορούν να αποτελέσουν συμπληρωματικές πηγές τεκμηρίωσης, πρέπει, όμως, να χρησιμοποιούνται με προσοχή και επιφύλαξη. Άρθρα επιστημόνων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο ή περιοδικό τύπο δεν έχουν την επιστημονική ισχύ άρθρων που δημοσιεύονται σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά.
Επιστημονικότητα μιας δημοσίευσης Κατάλογος Επιστημονικών παραπομπών-citation Index Περιλαμβάνει μερικές χιλιάδες (>15000) διεθνή περιοδικά που πληρούν τις προϋποθέσεις επιστημονικότητας. Παράγοντας Επίδρασης (Impact Factor) των δημοσιευμένων άρθρων Τα δημοσιευμένα στα περιοδικά αυτά άρθρα σταθμίζονται με βάση τον παράγοντα επίδρασης (impact factor): Διαίρεση του αριθμού των αναφορών που γίνονται μέσα σε ένα έτος από άλλα περιοδικά του Καταλόγου σε άρθρα δημοσιευμένα σε συγκεκριμένο περιοδικό, επί του συνόλου των άρθρων που δημοσίευσε το δεδομένο περιοδικό την προηγούμενη διετία. Ο impact factor, κυρίως χάρη στον μεγάλο αριθμό των αναλυόμενων περιοδικών, αποτελεί μια ένδειξη αναγνώρισης της βαρύτητας των θέσεων που διατυπώνει κάποιος συγγραφέας από την αντίστοιχη επιστημονική κοινότητα, άρα και ένδειξη τεκμηρίωσης της επιστημονικής ποιότητας της δουλειάς του.
Βασικά στάδια της ερευνητικής διαδικασίας Εντοπισμός του ερευνητικού προβλήματος Διεξαγωγή της έρευνας Συγγραφή της ερευνητικής εργασίας (έκθεσης)
Ο εντοπισμός του ερευνητικού προβλήματος δεν είναι μια εύκολη διαδικασία Παράδειγμα «Αξιολόγηση της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας» Κατ αρχάς κάποια στοιχεία που θα πρέπει να διευκρινιστούν: Του ιδιωτικού ή/και του δημόσιου τομέα; Γενικά ή κάποιων συγκεκριμένων νοσοκομείων; Πως ορίζεται η ποιότητα υπηρεσιών υγείας;..
Αξιολόγηση με τι κριτήρια; Κριτήρια δομικά; (εγκαταστάσεις, προσωπικό,...) Κριτήρια διαδικασιών; (π.χ. οι ενέργειες που έγιναν για έναν ασθενή ήταν ενδεδειγμένες και πλήρεις, από τη στιγμή που ήρθε σε επαφή με το υγειονομικό σύστημα μέχρι την έξοδό του από αυτό;) Κριτήρια αποτελεσμάτων; (π.χ. τα αποτελέσματα που είχαν οι ιατρικές φροντίδες που παρασχέθηκαν σε έναν ασθενή άμεσα ή μεταγενέστερα στη βελτίωση ή επιδείνωση της κατάστασης της υγείας του)
Εντοπισμός ερευνητικού προβλήματος Ανασκόπηση βιβλιογραφίας Εντοπισμός πλαισίου έρευνας με βάση την υπάρχουσα γνώση Καθορισμός συγκεκριμένου ερευνητικού προβλήματος
Η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας βοηθά Δηλαδή στην απάντηση ερωτημάτων: στην οριοθέτηση του ερευνητικού προβλήματος Έχει πραγματοποιηθεί άλλη έρευνα με το ίδιο πρόβλημα; Αν, ναι τι αποτελέσματα προέκυψαν; Τι περισσότερο μπορώ να προσφέρω στην υπάρχουσα γνώση; Ποιες μεθόδους σκοπεύω να χρησιμοποιήσω; Είναι καλύτερες από αυτές που χρησιμοποίησαν άλλοι ερευνητές; Είναι σημαντικό το ερευνητικό πρόβλημα που σκοπεύω να επιλέξω; Μήπως υπάρχει κάποιο άλλο πιο σημαντικό;
Η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας επιτρέπει Τον προσδιορισμό κενών στην έρευνα ενός συγκεκριμένου προβλήματος. Τον εντοπισμό παλιών και νέων τάσεων στην έρευνα σε ένα συγκεκριμένο τομέα. Τον εντοπισμό εργασιών με νέες ερευνητικές προτάσεις. Τον εντοπισμό εργασιών για επανάληψη ή/και επέκταση.
Ανασκόπηση βιβλιογραφίας Επιστημονικά περιοδικά και βιβλία. Διαδικτυακές βάσεις δεδομένων Αναζήτηση συναφών ερευνών με με λέξεις-κλειδιά
Σχηματική παρουσίαση της ερευνητικής διαδικασίας ΣΚΟΠΟΣ-ΣΤΟΧΟΣ ΘΕΩΡΙΑ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ερευνητικά ερωτήματα ΣΥΛΛΟΓΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑΣ - ΠΕΙΡΑΜΑ (Πριν, μετά, ) - ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ (άμεση, έμεση, με συμετοχή, συστηματική,.) -ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ (Δομημένη, μη δομημένη, επαναλαμβανόμενη, κλινική, ) -... ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Απαντήσεις στα ερευνητικά ερωτήματα Επιβεβαίωση ή απόρριψη υποθέσεων εργασίας
Συγγραφή εργασιών Κάθε γραπτή εργασία για να έχει την απαιτούμενη ακαδημαϊκή δομή πρέπει απαραιτήτως να περιλαμβάνει τα εξής: Εισαγωγή Κυρίως σώμα της εργασίας Συμπεράσματα Βιβλιογραφία
Εισαγωγή Θέτει το ερευνητικό πρόβλημα Επεξηγεί πως η ερευνητική πρόταση θεμελιώνεται πάνω στην βιβλιογραφία Επεξηγεί την πιθανή συμβολή της έρευνας στην υπάρχουσα γνώση Καταγράφει τις υποθέσεις, ερωτήσεις ή στόχους τις οποίες η έρευνα έχει σχεδιαστεί να διερευνήσει Αναφέρει πώς θα ανταποκριθεί στα ζητούμενά της, καθώς και ποια μεθοδολογία θα ακολουθηθεί Αναφέρει πώς πρόκειται να διαρθρωθεί η εργασία
Κυρίως σώμα της εργασίας Πρόκειται για κείμενα που δεν είναι περιγραφικά, αλλά αναλυτικά και συνθετικά. Περιλαμβάνει : Βιβλιογραφική ανασκόπηση το ερευνητικό πρόβλημα και η ερευνητική μεθοδολογία πρέπει να θεμελιώνονται στην σε βάθος κατανόηση της υπάρχουσας γνώσης, όπως αυτή είναι καταγραμμένη στην διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία. (π.χ. άλλες έρευνες σχετικές με το θέμα που πραγματεύεται η εργασία, ιστορική αναδρομή ή/και θεωρητικό πλαίσιο εξέτασης και ανάλυσης) Πρέπει οπωσδήποτε να αναδεικνύεται η σύνδεση μεταξύ των εργασιών στις οποίες γίνεται η ανασκόπηση και της καινούργιας έρευνας.
Μεθοδολογία έρευνας Περιλαμβάνει το σκοπό και τους στόχους της έρευνας, τα ερευνητικά ερωτήματα-υποθέσεις, την μεθοδολογία και τον τρόπο συλλογής δεδομένων, τις ενέργειες διασφάλισης εγκυρότητας και αξιοπιστίας, τον τρόπο ανάλυσης δεδομένων, τις τυχόν δυσκολίες που αντιμετωπίστηκαν κοκ.
Αποτελέσματα Ο καλύτερος ίσως τρόπος παρουσίασης των αποτελεσμάτων είναι αυτά να οργανωθούν με βάση τις υποθέσεις, τα ερωτήματα ή τους στόχους της έρευνας. Χρησιμοποίηση πινάκων ή διαγραμμάτων, όπου αυτό είναι δυνατό, διευκολύνει την κατανόηση και συμβάλλει στην οικονομία του κειμένου. Δεν πρέπει να γίνεται εκτενής σχολιασμός κάθε σημείου ενός διαγράμματος/πίνακα. Δίνεται έμφαση στα σημαντικά σημεία.
Συζήτηση αποτελεσμάτων Βασικό σημείο είναι ο εντοπισμός και ερμηνεία των πιο σημαντικών αποτελεσμάτων της έρευνάς. Πρέπει να τίθενται ερωτήματα όπως: Είναι σημαντικό αυτό το αποτέλεσμά; Είναι σε συμφωνία με τα αποτελέσματα προηγούμενων ερευνών; Αν όχι, γιατί; Υπάρχουν εναλλακτικές εξηγήσεις του αποτελέσματος αυτού; Αξίζει περαιτέρω διερεύνησης το συγκεκριμένο αποτέλεσμα;.
.. Η ερμηνεία των αποτελεσμάτων θα πρέπει να γίνεται σε σχέση με το θεωρητικό πλαίσιο και την βιβλιογραφική ανασκόπηση. Είναι σκόπιμο να αναφέρονται τυχόν περιορισμοί/ μεθοδολογικά προβλήματα της έρευνας, σε σχέση με την ερμηνεία των αποτελεσμάτων σας (π.χ. αν τα αποτελέσματα σας δεν συνάδουν με τις προβλέψεις που έγιναν με βάση την βιβλιογραφία, θα πρέπει να διερευνηθεί μήπως αυτό οφείλεται σε τυχόν μεθοδολογικές αδυναμίες της εργασίας).
Συμπεράσματα Πολύ συνοπτική αποτίμηση της έρευνας σε σχέση με τα σημαντικότερα αποτελέσματά της. Μπορούν να τονιστούν τυχόν περιορισμοί αλλά και επιπτώσεις/δυνατότητες αξιοποίησης της ερευνάς σε πρακτικό επίπεδο και να αναφερθούν τυχόν ερωτήματα τα οποία χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση.
Bιβλιογραφικές παραπομπές Κατά τη συγγραφή μιας εργασίας χρησιμοποιούνται ποικίλες βιβλιογραφικές πηγές (βιβλία, επιστημονικά περιοδικά, διδακτορικές διατριβές, ανακοινώσεις σε συνέδρια, κλπ.). Οι κανόνες επιστημονικής δεοντολογίας επιβάλλουν την παράθεση - εκ μέρους του συγγραφέα - όλων των απαραίτητων πληροφοριών ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να εντοπίσει την πηγή και να τη συμβουλευτεί. Τα στοιχεία ταυτότητας των βιβλιογραφικών πηγών δίνονται στο τέλος της εργασίας.
Bιβλιογραφικές παραπομπές μέσα στο κείμενο Όταν θα πρέπει να γίνει παράθεση μιας βιβλιογραφικής παραπομπής μέσα στο κείμενο, οι απαραίτητες πληροφορίες που χρειάζεται ο αναγνώστης είναι το επώνυμο του συγγραφέα της ερευνητικής δουλειάς που παραθέτουμε, καθώς και η χρονολογία στην οποία δημοσιεύτηκε αυτή η εργασία: Στην περίπτωση ενός συγγραφέα: "...σε σχετική μελέτη (Βαλάσση Ε., 2001) επισημαίνεται ότι..." ή όπως έδειξε η Βαλάσση Ε. (2001)... Στην περίπτωση δύο (2) συγγραφέων: «Σύμφωνα με προηγούμενες έρευνες (Σουλιώτης & Λιονής, 2003), πιο εφικτή πρόταση... Στην περίπτωση πολλών συγγραφέων: Αναφέρεται το όνομα του πρώτου συγγραφέα, ως εξής: "οι Τσιάντου Β. (2007) κ.ά." ή "οι Τσιάντου Β. (2007) et al."
Προσοχή: στο τέλος της εργασίας, στην "Βιβλιογραφία" αναφέρονται πλήρως οι εργασίες που χρησιμοποιήθηκαν στο κείμενο, ως εξής: Βαλάσση Ε. (2001). Κλινική εκτίμηση της ποιότητας ζωής, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 18(3), σσ. 216-217 (ή 18(3): 216-217) Σουλιώτης Κ., Λιονής Χ., (2003), Λειτουργική ανασυγκρότηση της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας: Μια πρόταση για την άρση του αδιεξόδου, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 20(5), σσ. 466-476 Τσιάντου Β, Μαρκάκη Α, Δόλγερας Α, Λιονής Χ, Κυριόπουλος Γ. (2007). Ανοικτά Δίκτυα Προστασίας της Υγείας: μια πρόταση για τη θέση της αυτοδιοίκησης στην εθνική υγειονομική πολιτική. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας,19(4),σσ. 178-186
Άρθρα σε ηλεκτρονικά περιοδικά-διαδίκτυο Καπανίδης, Ν. Η Κλειστή Περίθαλψη στο Νεοελληνικό Κράτος (1909 1940). Διδακτορική Διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη 1988. Ανάκτηση από http://thesis.ekt.gr/content/index.jsp?id=1037&lang=el, ημερομηνία πρόσβασης (ή ανάκτησης)../../20..