Κάπνισμα και περιβαλλοντική έκθεση στους χώρους εργασίας
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όλοι έχουν το στοιχειώδες δικαίωμα να ζουν σε ένα υγιές περιβάλλον και να αναπνέουν καθαρό αέρα. Εντούτοις, στις αρχές του εικοστού αιώνα, η απαγόρευση της χρήσης καπνού στους χώρους εργασίας σε κάποιες χώρες είχε ως βασικό στόχο την πρόληψη πρόκλησης πυρκαγιών και εκρήξεων κι όχι τόσο την επίτευξη υγιεινών συνθηκών εργασίας. Αργότερα, από τη δεκαετία του 1950 ως τη δεκαετία του 1980, η απαγόρευση του καπνίσματος στους χώρους εργασίας είχε σα σκοπό την προστασία της υγείας κάποιων ευάλωτων εργαζόμενων, ειδικά σε τομείς εργασίας όπως η υγεία και η εκπαίδευση. Στις μέρες μας, η ολοένα αυξανόμενη ευαισθητοποίηση σχετικά με την επίδραση του παθητικού καπνίσματος στην ανθρώπινη υγεία (ή η περιβαλλοντική έκθεση στον καπνό του τσιγάρου) έχει οδηγήσει στην προστασία περισσότερων εργαζόμενων, με τη βοήθεια νομοθεσιών και πολιτικών απαγόρευσης του καπνίσματος στους χώρους εργασίας. Ο αυξανόμενος όγκος αποδεικτικών στοιχείων για τις επιπτώσεις στην υγεία από την έκθεση στον καπνό του τσιγάρου καταδεικνύει την αναγκαιότητα μεγαλύτερης προστασίας, τόσο των μη καπνιστών, όσο και των καπνιστών από την τοξική επίδραση του καπνού, δεδομένου ότι δεν υπάρχει ασφαλές όριο περιβαλλοντικής έκθεσης σε αυτόν τον παράγοντα. Η εφαρμογή Στοιχεία για το κάπνισμα Η χρήση καπνού αποτελεί επιβαρυντικό παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση νοσημάτων που προκαλούν τις έξι από τις οκτώ συνηθέστερες αιτίες θνησιμότητας στο σύγχρονο κόσμο, δηλαδή τα καρδιαγγειακά νοσήματα, τις νεοπλασίες, τη χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια (ΧΑΠ), τις λοιμώξεις του κατώτερου αναπνευστικού συστήματος και τη φυματίωση. Η χρήση καπνού έχει λάβει επιδημικές διαστάσεις. Μέσα στον 20 ο αιώνα, η χρήση καπνού έχει προκαλέσει το θάνατο σε τουλάχιστον 100 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο. Ήδη σε ετήσια βάση καταγράφονται 5,4 εκατομμύρια θάνατοι λόγω εμφάνισης καρκίνου του πνεύμονα, καρδιαγγειακών νοσημάτων και άλλων ασθενειών. Σε μερικές δεκαετίες εκτιμάται ότι αυτός ο αριθμός θα ανέλθει στα οκτώ εκατομμύρια. Αν δεν ληφθούν επείγοντα μέτρα δράσης, η χρήση καπνού ενδεχομένως να προκαλέσει ένα δισεκατομμύριο απώλειες ανθρώπινων ζωών μέσα στον 21 ο αιώνα. Μέχρι το 2030 εκτιμάται ότι το 80% των θανάτων που σχετίζονται με τη χρήση καπνού θα αφορούν άτομα των αναπτυσσόμενων χωρών. Η έκθεση στον καπνό του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα αποτελεί ένα σημαντικό κίνδυνο για την υγεία. Τουλάχιστον 200.000 εργαζόμενοι χάνουν ετησίως τη ζωή τους λόγω του παθητικού καπνίσματος, ενώ πολυάριθμες μελέτες σε διάφορες χώρες του κόσμου έχουν καταγράψει τις καταστροφικές συνέπειες της έκθεσης αυτής στην ώ ί νομοθεσίας απαγόρευσης του καπνίσματος στους δημόσιους χώρους και τα εργασιακά περιβάλλοντα αποτελεί μονόδρομο για την προστασία της υγείας των ανθρώπων. 2
Μία μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2005 στο ιατρικό περιοδικό British Medical Journal ανακοίνωσε ότι η έκθεση στον καπνό του εργασιακού περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα αποτελεί επιβαρυντικό παράγοντα για το 20% των θανατηφόρων περιστατικών καρκίνου ατόμων ηλικίας 20-45 ετών στο γενικό πληθυσμό και για το 50% των αντίστοιχων περιπτώσεων εργαζόμενων που απασχολούνται στον τομέα εστίασης (Jamrozik, 2005). Η ανάπτυξη και εφαρμογή στρατηγικών για την προαγωγή χώρων εργασίας απαλλαγμένων από τον καπνό και την παροχή βοήθειας για τη διακοπή του καπνίσματος, θα μπορούσε να οδηγήσει στην αποφυγή σημαντικών απωλειών ανθρώπινης ζωής. Πράγματι, 168 χώρες έχουν επικαιροποιήσει τη Σύμβαση Πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τον Έλεγχο του Καπνού (FCTC) το 2010, με την οποία νόμιμα υποχρεούνται να προστατεύουν τους πολίτες τους από την έκθεση στον καπνό του τσιγάρου διαμέσου του παθητικού καπνίσματος μέσα από την εφαρμογή κατάλληλης απαγορευτικής νομοθεσίας η ο οποία περιλαμβάνει τους χώρους εργασίας 1. Δεδομένου ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού καταναλώνει τον περισσότερο χρόνο του στο εργασιακό περιβάλλον, ο χώρος εργασίας μπορεί να γίνει πρόσφορο μέρος για την ενημέρωση και εκπαίδευση των εργαζόμενων σχετικά με τους κινδύνους που ενέχει το παθητικό κάπνισμα για την υγεία τους. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, επτά στους δέκα καπνιστές θέλουν να διακόψουν αυτή την συνήθεια και παραδέχονται ότι η απαγόρευση του καπνίσματος στους χώρους εργασίας μπορεί να δράσει υποστηρικτικά για τα άτομα τα οποία βρίσκονται σε προσπάθεια διακοπής. 1 Αφορά τις συμβαλλόμενες χώρες στη Συνθήκη Πλαίσιο για τον Έλεγχο του Καπνού του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, η οποία υπεγράφη το 2005 3
2. ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗ ΣΥΝΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΚΑΠΝΟΥ Οι επιδράσεις του καπνίσματος στην υγεία Ο καπνός είναι φυτό του οποίου τα φύλλα στεγνώνονται και χρησιμοποιούνται με πολλούς τρόπους. Εξυπηρετώντας τους σκοπούς αυτού του κεφαλαίου, θα κάνουμε την παραδοχή ότι η χρήση καπνού αφορά το κάπνισμα τσιγάρων, λαμβάνοντας υπόψη την ύπαρξη και άλλων χημικών ουσιών που περιλαμβάνονται στην παρασκευή των τσιγάρων. Το κάπνισμα είναι μία κακή για την υγεία συνήθεια και επηρεάζει τόσο τους καπνιστές όσο και τις οικογένειες και τους συναδέλφους τους. Ένα μεγάλο ποσοστό καπνιστών νοσεί και κάποιοι απ αυτούς πεθαίνουν σε ηλικίες μεταξύ 50 και 60 ετών. Οι θάνατοι από το κάπνισμα είναι περισσότεροι από αυτούς που προκαλούνται συνολικά από την HIV/AIDS λοίμωξη, τη χρήση νόμιμων και παράνομα διακινούμενων ουσιών, τα οδικά ατυχήματα, τις αυτοκτονίες και τις δολοφονίες 2. Ποιοι είναι οι κίνδυνοι για την υγεία που σχετίζονται με το κάπνισμα τσιγάρων; Μείωση ή εξάλειψη των αισθήσεων της όσφρησης και γεύσης Εμφάνιση συχνών κρυολογημάτων Βήχας του καπνιστή Έλκη στομάχου Χρόνια βρογχίτιδα Αύξηση της καρδιακής συχνότητας και της αρτηριακής πιέσεως Επιτάχυνση της γήρανσης του δέρματος Εμφύσημα Καρδιακή νόσος Αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια Καρκίνος του στόματος, λάρυγγα, φάρυγγα, οισοφάγου, πνευμόνων, παγκρέατος, τραχήλου της μήτρας, έσω γεννητικών οργάνων και της ουροδόχου κύστεως Παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι καπνιστές θεωρούν ότι η χρήση τσιγάρων ηρεμεί το νευρικό σύστημα, το κάπνισμα έχει αποδειχθεί ότι απελευθερώνει επινεφρίνη, μία ορμόνη 2 «O Παγκόσμιος Άτλαντας του Καπνού», Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ), 2002. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.who.int/tobacco/resources/publications/tobacco_atlas/en/ 4
των επινεφριδίων η οποία εκκρίνεται υπό καταστάσεις φυσιολογικού στρες, η οποία βέβαια δεν προκαλεί χαλάρωση στον οργανισμό. Η εθιστική ποιότητα της νικοτίνης του καπνού προκαλεί στον καπνιστή την αίσθηση ότι πρέπει να καπνίζει ολοένα και περισσότερο προκειμένου να χαλαρώσει, ενώ στην ουσία η συνήθεια αυτή υποβάλλει τον οργανισμό του σε μία κατάσταση στρες και αναστάτωσης. Η χρήση καπνού προκαλεί εθισμό στον άνθρωπο. Οι περισσότεροι καπνιστές αναπτύσσουν σταδιακά ανοχή στην νικοτίνη και έχουν ανάγκη χρήσης μεγαλύτερων ποσοτήτων προκειμένου να εξασφαλίζουν το επιθυμητό γι αυτούς αποτέλεσμα. Οι καπνιστές αποκτούν σωματική και ψυχολογική εξάρτηση από την νικοτίνη και υποφέρουν από συμπτώματα στέρησης όταν διακόπτουν τη χρήση της. Τα σωματικά συμπτώματα της στέρησης της νικοτίνης περιλαμβάνουν τα εξής: Αλλαγές στη θερμοκρασία του σώματος και στον καρδιακό ρυθμό Δυσπεπτικά ενοχλήματα Απώλεια του τόνου των μυών Αλλαγές στην όρεξη και την πρόσληψη φαγητού Τα ψυχολογικά συμπτώματα περιλαμβάνουν τα παρακάτω: Ευερεθιστότητα Άγχος Νευρικότητα Διαταραχές ύπνου Πονοκέφαλο Αίσθημα κόπωσης Ναυτία Έντονη επιθυμία για την χρήση καπνού, η οποία παύει συνήθως σύντομα, μπορεί όπως να διαρκέσει εβδομάδες, μήνες, χρόνια ή ακόμα και μία ολόκληρη ζωή 3. Το κάπνισμα μας επηρεάζει όλους Όταν κάποιος βρίσκεται στον ίδιο χώρο με έναν καπνιστή, η ατμόσφαιρα του περιβάλλοντος χώρου μολύνεται από τον καπνό του τσιγάρου (Environmental Tobacco Smoke). Αυτός ο καπνός είναι συνδυασμός του καπνού που παράγεται κατά την καύση του τσιγάρου και αυτού που εκπνέεται από τον καπνιστή. Η έκθεση λοιπόν στον καπνό του 3 Προσαρμοσμένο από το : Straight Facts About Drugs and Alcohol 1996-2010, At Health, Inc. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση : http://www.athealth.cοm/consumer/disorders/substanceabuse.html 5
τσιγάρου σημαίνει ότι όλα τα παρευρισκόμενα στους χώρους άτομα εκτίθενται στις ίδιες τοξικές ουσίες με τους καπνιστές, σαν να κάπνιζαν τα ίδια. Οι μη καπνιστές που αναπνέουν τον καπνό του τσιγάρου στον περιβάλλοντα χώρο μπορεί να παρουσιάσουν στο μέλλον τα ίδια νοσήματα με τους καπνιστές. Με άλλα λόγια, διατρέχουν παρόμοιο κίνδυνο με τους καπνιστές για την εμφάνιση ορισμένων μορφών καρκίνου, καρδιολογικών και αναπνευστικών παθήσεων. Ο καπνός του τσιγάρου που οφείλεται στο κάπνισμα αποτελεί μείγμα χιλιάδων χημικών ουσιών, εκ των οποίων 50 τουλάχιστον έχουν αναγνωριστεί ως καρκινογόνες για τον άνθρωπο 4, εισέρχονται στο σώμα δια της αναπνευστικής οδού και στη συνέχεια ακολουθούν την κυκλοφορία του αίματος. Ο καπνός αυτός περιέχει επίσης υψηλά ποσοστά μονοξειδίου του άνθρακα, ενός αερίου το οποίο αναστέλλει τη δυνατότητα των ερυθρών αιμοσφαιρίων του αίματος να μεταφέρουν και να αποδίδουν οξυγόνο σε ζωτικά όργανα (πχ. εγκέφαλο, καρδιά) και σε ιστούς του σώματος, καθώς και άλλες ουσίες οι οποίες συμβάλλουν στην ανάπτυξη καρδιαγγειακών νοσημάτων (π.χ. στεφανιαίας νόσου, αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων). Γιατί καπνίζουμε; Ένας λόγος για τον οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι καπνίζουν ενώ γνωρίζουν τις βλαπτικές επιδράσεις αυτής της συνήθειας, είναι το γεγονός ότι δυσκολεύονται να το διακόψουν λόγω της εξάρτησης τους από την νικοτίνη, η οποία έχει επέλθει με την μακροχρόνια χρήση καπνού. Σε μερικές χώρες το κάπνισμα αποτελεί μέρος της πολιτισμικής κληρονομιάς των ανθρώπων, δηλαδή θεωρείται απόλυτα φυσιολογική συνήθεια. Τα τσιγάρα διακινούνται με ελκυστικούς τρόπους προς τα νεαρά άτομα, τα οποία, επιζητώντας να αντιγράψουν τα πρότυπα που προβάλλονται και να φαίνονται μεγαλύτερα, ωριμότερα και «άνετα», αρχίζουν το κάπνισμα. Τέλος το κάπνισμα θεωρείται από πολλούς ως ένας τρόπος να ανταπεξέλθουν στις αγχογόνες καταστάσεις της καθημερινότητας και τα προβλήματα στο σπίτι ή στην εργασία. Κάπνισμα και γυναικείο φύλο Στις περισσότερες χώρες του κόσμου, τα ποσοστά γυναικών-καπνιστριών αυξάνονται διαρκώς. Στις χώρες όπου οι γυναίκες ξεκίνησαν να καπνίζουν μέσα στην δεκαετία του 1950, όπως για παράδειγμα σε κάποιες χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, τα τσιγάρα μοιάζουν ελκυστικά στις γυναίκες (ειδικά στις νέες), λόγω της αντίληψης ότι το κάπνισμα βοηθά στο αδυνάτισμα. Σε κάποιες άλλες χώρες όπου μέχρι πρόσφατα το κάπνισμα θεωρούνταν απαγορευτικό για τις γυναίκες λόγω προκαταλήψεων, οι καπνοβιομηχανίες κατάφεραν να προωθήσουν τα προϊόντα τους προβάλλοντάς τα ως σύμβολα εκσυγχρονισμού, απελευθέρωσης και χειραφέτησης της γυναίκας. Το κάπνισμα έχει ιδιαίτερα δυσμενείς επιδράσεις στις έγκυες γυναίκες γιατί μπορεί να προκαλέσει τη γέννηση νεογνών χαμηλού σωματικού βάρους. Επιπλέον, εξαιρετικά σημαντική είναι η προστασία των εγκύων από το παθητικό κάπνισμα και η ενημέρωση τους σχετικά με τους κινδύνους που ενέχει ο καπνός για το μωρό που κυοφορούν. Τα παιδιά 4 http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs339/en/index.html 6
πρέπει επίσης να προστατεύονται από τον καπνό του τσιγάρου γιατί είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στην εμφάνιση ασθενειών όπως το άσθμα και οι λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος, καθώς επίσης και οι συχνές ωτίτιδες. Παρόλο που η αντικαπνιστική νομοθεσία βελτιώθηκε κατά τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο, μόνο μια μειοψηφία των εργαζομένων προστατεύεται από τις δυσμενείς επιδράσεις του παθητικού καπνίσματος στους χώρους εργασίας. Είναι παράδοξο επίσης το γεγονός ότι σε ένα εργασιακό περιβάλλον που επιτρέπεται το κάπνισμα παρατηρούνται, σε υψηλότερα από το ελάχιστο επιτρεπτό επίπεδο, καρκινογόνες ουσίες που μετρώνται συστηματικά σε άλλους εργασιακούς χώρους σε χαμηλά επίπεδα. Σε κάποια κράτη, η έκθεση σε τέτοια επίπεδα ουσιών αντιβαίνει την ισχύουσα νομοθεσία για την ασφάλεια και υγεία στην εργασία. Ο πρωταρχικός σκοπός της αντικαπνιστικής νομοθεσίας είναι η προστασία του συνόλου του πληθυσμού (καπνιστών και μη-καπνιστών), από τις επιβλαβείς συνέπειες του παθητικού καπνίσματος. Γυναίκες και Κάπνισμα: Επιδράσεις στην Υγεία και Θνησιμότητα Ο καπνός του τσιγάρου εκτιμάται ότι προκαλεί το θάνατο 178.000 γυναικών ετησίως στις Η.Π.Α.. Οι τρείς συχνότερες αιτίες θανάτου που σχετίζονται με το κάπνισμα στο γυναικείο φύλο είναι ο καρκίνος του πνεύμονα (45.000), τα καρδιολογικά νοσήματα (40.000) και οι χρόνιες ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος (42.000). Το 90% του συνόλου των θανάτων από καρκίνο του πνεύμονα στις γυναίκες καπνίστριες αποδίδεται στην χρήση καπνού. Από το 1950 μέχρι σήμερα έχει σημειωθεί αύξηση των θανάτων από αυτήν την αιτία κατά 600% μεταξύ των γυναικών. Επίσης, από το 1987 ο καρκίνος του πνεύμονα καταγράφεται ως η πρωταρχική αιτία θανάτου από νεοπλασίες, ξεπερνώντας στις γυναίκες ακόμα και τον καρκίνο του μαστού. Οι καπνίστριες παρουσιάζουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης άλλων τύπων καρκίνου όπως ο καρκίνος του στόματος, φάρυγγα, λάρυγγα, οισοφάγου, παγκρέατος, νεφρών, ουροδόχου κύστεως και τραχήλου της μήτρας, ενώ έχουν τις διπλάσιες πιθανότητες να αναπτύξουν στεφανιαία νόσο και δεκαπλάσιες πιθανότητες να νοσήσουν από χρόνια νοσήματα του αναπνευστικού συστήματος. Το κάπνισμα τσιγάρων συσχετίζεται με υπογονιμότητα, πρόωρους τοκετούς, γεννήσεις νεκρών εμβρύων και ελλιποβαρών νεογνών καθώς και με το σύνδρομο αιφνιδίου θανάτου νεογνών. Οι καπνίστριες μετά την εμμηνόπαυση παρουσιάζουν χαμηλότερη οστική πυκνότητα συγκριτικά με τις συνομήλικες τους που δεν έχουν καπνίσει ποτέ. Έτσι οι καπνίστριες έχουν αυξημένο κίνδυνο κατάγματος του ισχίου συγκριτικά με τις μη καπνίστριες. Πηγή: Κέντρο Ελέγχου Πρόληψης Νοσημάτων ΗΠΑ (CDC), Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.healthwellnc.com/tupcheritagetoolkit/march/1fact%20s 7 heets/cdc%20fact%20sheet%20women%20and%20tobacco.pdf
Κάπνισμα και εργασιακός χώρος Εκτός των βλαβερών επιδράσεων του τσιγάρου στην υγεία των καπνιστών, το παθητικό κάπνισμα μπορεί να προκαλέσει σοβαρές ασθένειες στις οικογένειες και τους συνεργάτες τους. Επίσης το κάπνισμα μπορεί να προκαλέσει πυρκαγιές, εκρήξεις και ατυχήματα σε κάποιους χώρους εργασίας, ενώ σε άλλους αποτελεί αίτιο δημιουργίας εντάσεων, οι οποίες μεταφέρονται μετέπειτα από τους εργαζόμενους στις οικογένειες τους και στον κοινωνικό τους περίγυρο. Διατηρώντας χώρους εργασίας ελεύθερους από το κάπνισμα, οι εργοδότες αποδεικνύουν με τον τρόπο τους ότι νοιάζονται για την υγεία όλων των εργαζόμενων (καπνιστών και μη) αλλά και των οικογενειών τους. Επίσης η πρακτική αυτή μεταφέρει μία θετική για την επιχείρηση εικόνα προς τους πελάτες και τον περιβάλλοντα κοινωνικό χώρο. Στους χώρους εργασίας Στη Σουηδία, οι καπνιστές απουσιάζουν από την εργασία τους κατά 9,7 ημέρες περισσότερες από τους μη καπνιστές Ένας καπνιστής ο οποίος χρειάζεται να κάνει καθημερινά εννέα δεκάλεπτα διαλλείματα κατά τη διάρκεια του ωραρίου του, ξοδεύει περίπου 1 ημέρα την εβδομάδα καπνίζοντας Η βιβλιογραφία σχετικά με την ψυχολογική αλληλεπίδραση των ομάδων καπνιστών/μη-καπνιστών στους χώρους εργασίας έχει καταδείξει ότι η μία ομάδα μπορεί να είναι αρνητικά προδιατεθειμένη για την άλλη, οπότε να δημιουργούνται προστριβές και να επηρεάζονται οι εργασιακές τους επιδόσεις Πηγές: Lundborg,, 2007;Gibson, 1997 Οι κίνδυνοι του παθητικού καπνίσματος για την υγεία το καθιστούν σημαντικό ως ζήτημα υγείας, τόσο στους χώρους εργασίας όσο και στο οικογενειακό περιβάλλον, όπου υπάρχουν ευάλωτα άτομα τα οποία μπορεί να πάσχουν από άσθμα ή αλλεργίες, ή παιδιά και έγκυες. Περίπου το 40% των παιδιών έχει τουλάχιστον έναν γονέα ο οποίος καπνίζει, όπως εκτιμάται σε παγκόσμιο επίπεδο από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ, Ενημερωτικό Δελτίο, 2010 ). Μία έρευνα η οποία διεξήχθη το 1995 στο Χονγκ Κονγκ μεταξύ υπαλλήλων της αστυνομίας, κατέδειξε ότι από τους 5.142 ερωτηθέντες που δεν είχαν καπνίσει ποτέ, το 22% δήλωσε ότι εκτίθεται στο παθητικό κάπνισμα στο οικογενειακό του περιβάλλον και το 77,9% στην εργασία, ενώ το 58,6% δήλωσε ότι εκτίθεται μόνο στον εργασιακό χώρο. Μία μελέτη 239 ασθματικών Φιλανδών που δεν κάπνισαν ποτέ, η οποία πραγματοποιήθηκε κατά τα έτη 1997-2000, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο κίνδυνος εμφάνισης της ασθένειας αυξάνεται παράλληλα με την έκθεση στον καπνό του τσιγάρου στον περιβάλλοντα χώρο. Σε ένα εργασιακό περιβάλλον όπου καπνίζονται δέκα τσιγάρα την ημέρα, ο κίνδυνος εμφάνισης άσθματος αυξάνεται κατά 44%. Πηγές: McGhee και συν.,2000; Jaakola και συν., 2003 8
3. ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΚΑΠΝΟΥ Σε κάποιες χώρες του κόσμου, η χρήση καπνού παρουσιάζει αυτή τη στιγμή αυξητική τάση, είτε γιατί οι άνθρωποι έχουν την οικονομική δυνατότητα να υποστηρίζουν αυτή την συνήθεια τους, είτε γιατί το κάπνισμα γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλές. Στις χώρες όπου εφαρμόζονται εκτεταμένες αντικαπνιστικές εκστρατείες, ο ρυθμός αύξησης των καπνιστών στο γενικό πληθυσμό είναι μικρότερος. Οι αντικαπνιστικές εκστρατείες, σε κάποιες περιπτώσεις, περιλαμβάνουν την δια νόμου απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους, την απαγόρευση της διαφήμισης των προϊόντων καπνού και την αυξημένη φορολόγηση τους, καθώς και την οργάνωση εκστρατειών ευαισθητοποίησης για τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος. Η χρήση καπνού πλήττει παρόμοια τις αναπτυγμένες και τις αναπτυσσόμενες χώρες, όμως στις τελευταίες υπολογίζεται ότι μέχρι το 2030 ο αριθμός θανάτων από το κάπνισμα θα διπλασιαστεί. Αν και τα τσιγάρα αποτελούν τα πλέον χρησιμοποιούμενα προϊόντα καπνού, υπάρχουν διάφορα άλλα είδη προϊόντων καπνού (όπως τα bidis που είναι συνηθισμένα στην Ινδία, η shisha ναργιλές σε χώρες της Μ. Ανατολής) τα οποία γίνονται ολοένα δημοφιλέστερα, κυρίως λόγο της λανθασμένης αντίληψης ότι δεν έχουν επιβλαβείς συνέπειες για την υγεία. Παρόλα αυτά, όλες οι μορφές προϊόντων καπνού μπορεί να προκαλέσουν νόσο και απώλεια ζωής. Το κάπνισμα προκαλεί νόσο και σε κάποιες περιπτώσεις θάνατο, όχι μόνο στους χρήστες καπνού, αλλά και στους μη-καπνιστές οι οποίοι αναπνέουν τον καπνό που εκλύεται κατά το κάπνισμα. Για παράδειγμα, στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής το παθητικό κάπνισμα ευθύνεται για την πρόκληση 3.400 θανάτων από καρκίνο πνεύμονα και 46.000 από καρδιαγγειακά νοσήματα ανά έτος. Επίσης εκτιμάται ότι είναι η αιτία 430 περιπτώσεων αιφνιδίων θανάτων βρεφών, 24.500 γεννήσεων ελλιποβαρών νεογνών, 71.900 πρόωρων τοκετών και 202.300 επεισοδίων ασθματικών κρίσεων σε παιδιά ετησίως. Πέρα από τις συνέπειες στην υγεία των ανθρώπων σημειώνονται επίσης τεράστιες απώλειες οικονομικών πόρων σε ετήσια βάση (Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος της Καλιφόρνια, 2005). Άλλο ένα παράδειγμα το οποίο προέρχεται από την διοικητική γεωγραφική περιοχή του Χονγκ Κονγκ στην Κίνα, είναι ότι το άμεσο κόστος της ιατρικής περίθαλψης, της φροντίδας των μακροχρόνιων ασθενειών και της απώλειας παραγωγικότητας λόγω του παθητικού καπνίσματος εκτιμάται ότι προσεγγίζει το ποσό των 156.000.000 δολαρίων ανά έτος (McGhee και συν.,2006). 9
Συχνές ερωτήσεις σχετικά με το παθητικό κάπνισμα 5 Πώς δημιουργείται ο καπνός του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα τσιγάρου και ποια είναι τα συστατικά του; Ο καπνός του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα δημιουργείται από τον εκπνεόμενο από τον καπνιστή καπνό κεντρικής ροής και από τον καπνό περιφερικής ροής που παράγεται από το αναμμένο άκρο του προϊόντος. Το παθητικό κάπνισμα (ΠΚ) ή ακούσιο κάπνισμα ή η έκθεση στον καπνό του περιβάλλοντος χώρου ο οποίος οφείλεται στο κάπνισμα είναι όροι οι οποίοι αναφέρονται στο φαινόμενο της εισπνοής του καπνού που παράγεται κατά το κάπνισμα προϊόντων καπνού από άλλους. Ο καπνός του περιβάλλοντος χώρου ο οποίος οφείλεται στο κάπνισμα είναι ένα μείγμα από τον εκπνεόμενο καπνό κεντρικής ροής, τον καπνό περιφερικής ροής που εκλύεται από την σιγανή καύση του προϊόντος μεταξύ των εισπνοών των καπνιστών, τις ρυπογόνους ουσίες που αναδίδονται στον αέρα κατά τις ρουφηξιές τους και εκείνες που διαχέονται μέσα από το χαρτί του τσιγάρου και την αναπνευστική οδό των καπνιστών κατά το διάστημα της εισπνοής του καπνού. Πρόκειται για έναν περίπλοκο συνδυασμό χιλιάδων χημικών ουσιών με τη μορφή αερίων και μικροσωματιδίων. Σύμφωνα με επίσημη έκθεση για τη Δημόσια Υγεία (U.S. Surgeon General Report) στις Η.Π.Α. ανακοινώθηκε το 2006 ότι τουλάχιστον 250 από τις χημικές ουσίες οι οποίες περιέχονται στον καπνό του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα είναι ουσίες τοξικές ή καρκινογόνες για τον άνθρωπο 6. Ο καπνός του τσιγάρου στον περιβάλλοντα χώρο περιέχει ερεθιστικές και δηλητηριώδεις ουσίες όπως το υδροκυάνιο, διοξείδιο του θείου, μονοξείδιο του άνθρακα, αμμωνία και φορμαλδεΰδη. Επίσης περιέχει καρκινογόνα και μεταλλαξιογόνα όπως το χρώμιο, το αρσενικό, οι νιτροζαμίνες και το βενζοπυρένιο. Κάποιες από τις χημικές ουσίες που περιέχονται στον καπνό που παράγεται από τα τσιγάρα όπως η νικοτίνη, το κάδμιο και το μονοξείδιο του άνθρακα επηρεάζουν την αναπαραγωγική διαδικασία. Ο καπνός του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα του τσιγάρου αποτελεί μία από τις κυριότερες ρυπαντικές ουσίες εσωτερικών χώρων και έχει χαρακτηριστεί από την Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος των Η.Π.Α. ως ουσία που ανήκει στην Κατηγορία Α ή αλλιώς ως καρκινογόνο για το οποίο δεν υπάρχει ασφαλές όριο έκθεσης 7. 5 Προσαρμοσμένο από το υλικό της Παγκόσμιας Ημέρας κατά του Καπνίσματος του ΠΟΥ 31 Μαΐου 2001: Second-hand smoke kills. Let's clear the air, Pan American Health Organization/ World Health Organization. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://www.paho.org/english/ad/sde/ra/wntd-factsheet1.doc 6 Από την έκθεση σχετικά με τις επιδράσεις του παθητικού καπνίσματος: US Surgeon General (2006). The health consequences of involuntary exposure to tobacco smoke: a report of the Surgeon General. Atlanta GA, US Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, Coordinating Center for Health Promotion, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office on Smoking and Health. 7 Environmental Protection Agency: Setting the Record Straight: Secondhand Smoke is a Preventable Health Risk. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.epa.gov/smokefree/pubs/strsfs.html 10
Πώς επηρεάζει την ανθρώπινη υγεία το παθητικό κάπνισμα ή η έκθεση στον καπνό του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα; Οι μη καπνιστές που εκτίθενται σε παθητικό κάπνισμα παρουσιάζουν παρόμοιες ασθένειες με αυτές που εμφανίζουν οι καπνιστές. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει πλέον αιτιολογική συσχέτιση της εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων και του καρκίνου των πνευμόνων και ρινικών κοιλοτήτων με την έκθεση στον καπνό του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα. Το παθητικό κάπνισμα επιδρά επίσης στην υγεία των παιδιών, προκαλώντας τους λοιμώξεις όπως βρογχίτιδα, πνευμονία και οξεία μέση ωτίτιδα -η τελευταία αποτελεί το συχνότερο αίτιο μείωσης της ακουστικής οξύτητας τους, καθώς και την εμφάνιση και τις εξάρσεις άσθματος. Η έκθεση των μη καπνιστριών εγκύων στον καπνό του παθητικού καπνίσματος κατά τη διάρκεια της κύησης προκαλεί μειωμένη εμβρυική ανάπτυξη, ενώ η μετά τη γέννηση έκθεση των νεογνών στον καπνό του τσιγάρου συνδέεται με το Σύνδρομο Αιφνίδιου Βρεφικού Θανάτου. Ο καπνός του τσιγάρου επίσης έχει άμεσες επιδράσεις προκαλώντας οφθαλμικούς και ρινικούς ερεθισμούς, κεφαλαλγίες, πονόλαιμο, ζάλη, ναυτία, βήχα και αναπνευστικά προβλήματα. Παθητικό κάπνισμα και εργασιακοί χώροι Ο καπνός του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα αποτελεί απειλή για την υγεία των εργαζόμενων. Οι τοξικές ουσίες που περιέχονται στον καπνό που εκλύεται κατά τη διαδικασία του καπνίσματος μεταδίδονται γρήγορα μέσα στα γραφεία, τα ξενοδοχεία, τα εστιατόρια και άλλους εσωτερικούς χώρους εργασίας. Οι περισσότεροι από τους εργαζόμενους δεν έχουν την δυνατότητα να αλλάξουν εργασιακό περιβάλλον, ή θέση εργασίας προκειμένου να προστατέψουν την υγεία τους. Σε πολλές περιπτώσεις που δεν διασφαλίζεται η απαγόρευση του καπνίσματος στον εργασιακό χώρο, οι εργαζόμενοι αναγκάζονται να βρίσκονται μέσα σε ανθυγιεινές συνθήκες το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας τους. Στις περιπτώσεις των υπαλλήλων στον τομέα της εστίασης, ο παρακάτω πίνακας είναι ενδεικτικός αναφορικά με την ποικιλία των εισπνεόμενων χημικών ουσιών, μέσα σ ένα χώρο 300 τετραγωνικών μέτρων κατά τη διάρκεια μίας οκτάωρης βάρδιας. Στον πίνακα που αναπτύσσεται παρακάτω, τα χημικά με τα έντονα γράμματα αποτελούν γνωστές καρκινογόνους ουσίες. Μέσα σε αυτόν αναφέρονται επιπλέον ερεθιστικές, τοξικές, μεταλλαξιογόνες ουσίες καθώς και χημικές ενώσεις οι οποίες αυξάνουν την αρτηριακή πίεση, επηρεάζουν το κεντρικό νευρικό σύστημα, προκαλούν βλάβες σε πνεύμονες και νεφρούς και ενδεχομένως ογκογένεση. Ο καπνός του περιβάλλοντος χώρου που οφείλεται στο κάπνισμα αποτελεί αποδεδειγμένα απειλή για την υγεία των ατόμων όλων των ηλικιών, είτε η έκθεση πραγματοποιείται στην εργασία, είτε στο σπίτι, το σχολείο, τους χώρους εστίασης και ψυχαγωγίας και σε όλες τις χώρες του κόσμου. 11
Χημική ουσία Ποσότητα (ug) Χημική ουσία Ποσότητα(ug) Μονοξείδιο άνθρακα 5606 Βενζοπυρένιο 18 Πίσσα 3128 Προπιοναλδεΰδη 17 Νικοτίνη 678 Ρητίνες φορμαλδεΰδης 15 Ακεταλδεΰδη 207 Υδροκυάνιο 14 Μονοξείδιο του αζώτου 190 Στυρόλιο 13 Ισοπρένιο 151 Βουτυραλδεύδη 12 Ρεσορκινόλη 123 Ακρυλονιτρίλιο 11 Ακετόνη 121 Κροτωναλδεΰδη 10 Τολουένιο 66 Κάδμιο 9,7 Φορμαλδεΰδη 54 1-Ναφθυλαμίνη 8,5 Φαινόλη 44 Χρώμιο 7,1 Ακρολεΐνη 40 Μόλυβδος 6,0 Βενζόλιο 36 2-Ναφθυλαμίνη 5,2 Πυριδίνη 33 Νικέλιο 4,2 1,3-Βουταδιένιο 25 3- αμινο-διφαινύλιο 2,4 Υδροκινόνη 24 Διφαινυλαμίνη 1,4 Μεθυλοαιθυλοκετόνη 23 Κινολίνη 1,3 Κατεχόλη 22 12
Ποια είναι η έκταση του προβλήματος του παθητικού καπνίσματος; Το πρόβλημα της έκθεσης στον καπνό του περιβάλλοντος ο οποίος οφείλεται στο κάπνισμα είναι εκτεταμένο και παρατηρείται σε πολλές χώρες του κόσμου και μεταξύ ατόμων με διαφορετική κουλτούρα. Συνήθως η έκθεση στο παθητικό κάπνισμα συμβαίνει σε πολλές διαφορετικές συνθήκες της καθημερινής ζωής: στο οικιακό περιβάλλον, στους εργασιακούς χώρους, στο σχολείο, στις παιδικές χαρές και τα μέσα μαζικής μεταφοράς, σε εστιατόρια και μπαρ-κυριολεκτικά όπου υπάρχουν και κυκλοφορούν οι άνθρωποι. Οι μελέτες που έχουν διεξαχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν στοιχειοθετήσει ότι η έκθεση των ανθρώπων στο παθητικό κάπνισμα είναι συνηθισμένη. Μία μελέτη έχει εκτιμήσει ότι περίπου το 79% των Ευρωπαίων πολιτών άνω των 15 έχει εκτεθεί στο παθητικό κάπνισμα, ενώ μία δεύτερη η οποία ανακοινώθηκε στις ΗΠΑ υποστηρίζει ότι στο 88% του συνόλου των μη-καπνιστών καταγράφεται έκθεση στο παθητικό κάπνισμα. Πρόσφατα στοιχεία από την Νότια Αφρική καταδεικνύουν ότι το 64% των παιδιών κάτω των 5 ετών από την περιοχή του Soweto αναφέρεται ότι ζουν στο ίδιο σπίτι με τουλάχιστον έναν καπνιστή. Η Αντικαρκινική Εταιρία της Νέας Ζηλανδίας επίσης ανακοίνωσε ότι ο καπνός του περιβάλλοντος ο οποίος οφείλεται στο κάπνισμα προκαλεί σημαντικό αριθμό θανάτων στη χώρα, μετά τη χρήση προϊόντων καπνού και αλκοόλ. Η ύπαρξη καλά εξαεριζόμενων χώρων όπου απαγορεύεται το κάπνισμα λύνει το πρόβλημα; Όχι. Αν και ο καλός εξαερισμός του χώρου βοηθά στη μείωση των ερεθισμών από τον καπνό, δεν απομακρύνει πολλά από τα επιβλαβή συστατικά του. Όταν οι χώροι καπνίσματος χρησιμοποιούν το ίδιο σύστημα εξαερισμού με τις περιοχές όπου απαγορεύεται το κάπνισμα, ο καπνός εξαπλώνεται σε όλα τα σημεία του κτιρίου. Οι χώροι καπνίσματος προστατεύουν τους μη καπνιστές, μόνο στην περίπτωση που είναι περιορισμένοι και κλειστοί, έχουν δικό τους κύκλωμα εξαερισμού το οποίο επικοινωνεί απευθείας με το εξωτερικό περιβάλλον, χωρίς να ανακυκλώνει τον αέρα σε υπόλοιπα τμήματα του κτιρίου και εφόσον δεν είναι αναγκαία η διέλευση άλλων εργαζόμενων μέσα από αυτούς. Πώς είναι δυνατή λοιπόν η προστασία των ανθρώπων από τον καπνό του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα του τσιγάρου; Οι κυβερνήσεις των κρατών πρέπει να νομοθετούν και να επιβάλουν κανόνες σχετικούς με την απαγόρευση του καπνίσματος στους δημόσιους χώρους, να ενημερώνουν και να εκπαιδεύουν τους πολίτες τους σχετικά με τους κινδύνους του παθητικού καπνίσματος και να παρέχουν υποστήριξη στα άτομα τα οποία θέλουν να διακόψουν αυτήν τη συνήθεια. Παρόμοια, οι εργοδότες μπορούν να αναλάβουν την πρωτοβουλία να απαγορεύουν το κάπνισμα στους χώρους εργασίας. Οι γονείς είναι σωστό να σταματήσουν το κάπνισμα μέσα στους χώρους του σπιτιού και του αυτοκινήτου, ειδικά αν παρευρίσκονται τα παιδιά τους και να προτρέπουν και τους επισκέπτες τους να κάνουν το ίδιο. 13
Επίσης μπορούν να βεβαιώνονται ότι οι χώροι ημερήσιας φροντίδας των παιδιών, τα σχολεία και οι χώροι των εξωσχολικών τους δραστηριοτήτων είναι χώροι ελεύθεροι καπνίσματος. Ο καθένας ξεχωριστά μπορεί γενικά να ενημερώνει το οικογενειακό, φιλικό ή εργασιακό του περιβάλλον ότι ενοχλείται όταν καπνίζουν στους κοινούς χώρους όπου παρευρίσκεται ο ίδιος. Σας παροτρύνουμε να συνεργαστείτε με τοπικές οργανώσεις προκειμένου να σχεδιάσετε και να ενεργοποιήσετε δράσεις σχετικά με την ενημέρωση για το παθητικό κάπνισμα. Είναι δύσκολο να εφαρμοστούν οι απαγορεύσεις για το κάπνισμα στους δημόσιους χώρους; Γενικά η πλειοψηφία των ατόμων, ακόμα και των καπνιστών, υποστηρίζουν την ύπαρξη δημόσιων χώρων ελεύθερων καπνίσματος. Η απαγόρευση του καπνίσματος στους εργασιακούς ή στους κοινόχρηστους χώρους είναι πετυχημένη όταν έχει προηγηθεί σωστή ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των ατόμων. Το κοινό πρέπει να είναι ενημερωμένο, τόσο για την πολιτική απαγόρευσης του καπνίσματος στους χώρους που βρίσκεται, όσο και για τους λόγους προστασίας της υγείας για τους οποίους αυτή πραγματοποιείται. Η σωστή εκπαίδευση και η έγκαιρη πρόβλεψη συμβάλλουν στην αυτοπειθαρχία και στην επιτυχία εφαρμογής των περιορισμών του καπνίσματος. Οι απαγορεύσεις του καπνίσματος μπορούν να επηρεάσουν την δραστηριότητα μίας επιχείρησης; Όχι. Οι περισσότεροι εργοδότες μετά την εφαρμογή της απαγόρευσης του καπνίσματος στην επιχείρηση τους παρατήρησαν αύξηση της παραγωγικότητας και μείωση του κόστους καθαρισμού και συντήρησης των χώρων εργασίας. Σε έρευνες που έχουν διεξαχθεί στις ΗΠΑ πριν και μετά την απαγόρευση του καπνίσματος αποδείχθηκε, μέσα από την μελέτη των αποδείξεων είσπραξης των καταστημάτων, ότι δεν επηρεάστηκαν οι πωλήσεις των επιχειρήσεων και ότι σε κάποιες περιπτώσεις αυξήθηκαν μετά τις απαγορεύσεις. Για ποιους λόγους λοιπόν δεν έχει εδραιωθεί η απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους; Τα στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (International Labour Organization- ILO) αναφέρουν ότι οι καπνοβιομηχανίες ξοδεύουν πολλούς πόρους προκειμένου να αποενοχοποιήσουν το παθητικό κάπνισμα. Επιστήμονες και σύμβουλοι προσλαμβάνονται, όχι μόνο για να δημιουργούν σύγχυση στο κοινό σχετικά με την αξιοπιστία των επιστημονικών δεδομένων, αλλά και για να προβάλλουν τις αμφιβολίες τους σχετικά με τους επιστήμονες οι οποίοι διεξάγουν τις μελέτες ή και για την ίδια την επιστήμη. Εκτός από την αμφισβήτηση επίσημα αποδεκτών μελετών, προάγονται και χρηματοδοτούνται εικονικά ερευνητικά προγράμματα τα οποία υποβαθμίζουν την σοβαρότητα των αποτελεσμάτων του παθητικού καπνίσματος για την ανθρώπινη υγεία. Αν και τα στοιχεία καταδεικνύουν ότι ο εξαερισμός των χώρων δεν είναι επαρκές μέτρο για την επίλυση του προβλήματος του καπνού του τσιγάρου στον περιβάλλοντα χώρο, οι 14
βιομηχανίες συνεχίζουν να πιέζουν προς αυτές τις λύσεις, δημιουργώντας «εταιρίες βιτρίνες» για τη συμβουλευτική σχετικά με την ποιότητα του αέρα εσωτερικών χώρων, για να υποβαθμίσουν τους κινδύνους του παθητικού καπνίσματος. Σε παγκόσμιο επίπεδο έχει διοργανωθεί μία εκστρατεία προαγωγής της ευγενικής παραχώρησης της επιλογής του καπνίσματος σαν εναλλακτική της απαγόρευσης του σε δημόσιους χώρους. Αυτό βέβαια υπονοεί ότι το σοβαρότατο πρόβλημα της έκθεσης των ανθρώπων στον καπνό του περιβάλλοντος που προέρχεται από το κάπνισμα μπορεί να επιλυθεί εάν οι καπνιστές ζητήσουν εκ των προτέρων και λάβουν την άδεια για να ανάψουν τα τσιγάρα τους ή αν υπάρχουν διαφορετικά τμήματα καπνιστών και μη καπνιστών στους χώρους εργασίας. Με αυτό τον τρόπο δίδεται στο παθητικό κάπνισμα μία εικόνα απλής ενόχλησης για τους μη καπνιστές, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για μία απειλή για τη δημόσια υγεία. Επίσης οι καπνοβιομηχανίες χρηματοδοτούν στο εξωτερικό κινήματα των δικαιωμάτων των καπνιστών τα οποία αντιπολιτεύονται τις απαγορεύσεις καπνίσματος. Η χρήση καπνού δεν προκαλεί ασθένειες και θανάτους μόνο σε όσους καπνίζουν. Ο καπνός του περιβάλλοντος που οφείλεται στο κάπνισμα έχει τεράστιες συνέπειες για την υγεία όλων όσων εκτίθενται σε αυτόν. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ υπολογίζεται ότι το παθητικό κάπνισμα προκαλεί περίπου 3.400 θανάτους από καρκίνο του πνεύμονα και 46.000 από καρδιαγγειακά νοσήματα ετησίως. Επίσης εκτιμάται ότι συνδέεται με 430 περιπτώσεις αιφνιδίων θανάτων βρεφών, 24.500 γεννήσεις ελλιποβαρών νεογνών, 71.900 πρόωρους τοκετούς και 202.300 επεισόδια ασθματικών κρίσεων σε παιδιά ετησίως. Πέρα από τις συνέπειες στην υγεία των ανθρώπων σημειώνονται επίσης τεράστιες απώλειες οικονομικών πόρων σε ετήσια βάση (Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος της Καλιφόρνια, 2005). Το κάπνισμα έχει υψηλό κόστος Αν και το κόστος πώλησης τσιγάρων είναι αυξημένο σε πολλές χώρες του κόσμου, η πλειοψηφία των καπνιστών είναι εργαζόμενοι με χαμηλά εισοδήματα ή άνεργοι. Τα πράγματα γίνονται ακόμα χειρότερα στον αναπτυσσόμενο κόσμο, όπου φαίνεται πως αυτή η συνήθεια εξαπλώνεται μεταξύ των φτωχότερων χωρών και μεταξύ των ατόμων με χαμηλότερα εισοδήματα. Στο Μπαγκλαντές, τα άτομα από οικονομικά ασθενέστερα Απαιτούμενος χρόνος εργασίας (λεπτά) για την αγορά πακέτου τσιγάρων, σε διαφορετικές πόλεις του κόσμου Κοπεγχάγη, Δανία 23 Τζακάρτα, Ινδονησία 62 Βομβάη, Ινδία 102 Ναϊρόμπι, Κένυα 158 Σαντιάγκο, Χιλή 38 νοικοκυριά έχουν διπλάσιες πιθανότητες να καπνίζουν συγκριτικά με άτομα πλουσιότερων νοικοκυριών (McGhee et al, 2006). Ανάμεσα στις επιπρόσθετες δαπάνες των καπνιστών περιλαμβάνονται το υψηλότερο κόστος ιατρικών εξόδων και το χαμηλότερο εισόδημα λόγω ασθένειας και λιγότερων ετών παραγωγικότητας. Άρα, η διακοπή ή η ελάττωση του 15
καπνίσματος μπορεί να εξοικονομήσει πόρους όχι μόνο στους εργαζόμενους και τις οικογένειες τους αλλά και στο κοινωνικό σύστημα στο σύνολό του (Efroymson et al, 2001). Το κάπνισμα είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο σε συνδυασμό με κάποιες εργασίες Σε μερικά επαγγέλματα, το κάπνισμα αλληλεπιδρά με άλλα επικίνδυνα υλικά, όπως για παράδειγμα: άνθρακα, άλλα μικροσωματίδια και κόκκους, πυρίτιο, αμίαντο, πετροχημικά, αρωματικές αμίνες, παρασιτοκτόνα, σκόνη βάμβακος αλλά και ιοντίζουσα ακτινοβολία. Οι καπνιστές εργαζόμενοι σε οικοδομές ή εργασίες με αμίαντο παρουσιάζουν πολύ υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του πνεύμονος και χρόνιων αναπνευστικών νοσημάτων συγκριτικά με τους μη καπνιστές. Ένας εργαζόμενος σε βιομηχανία αμιάντου που καπνίζει διατρέχει 50 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου πνεύμονα συγκριτικά με έναν μη καπνιστή που εργάζεται αλλού. Πηγή: Wallace, 2008 Οι καπνιστές εργαζόμενοι σε ορυχεία ουρανίου ή σε άλλα περιβάλλοντα υψηλής εκπομπής ιοντίζουσας ακτινοβολίας, π.χ. από ραδόνιο, διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο ανάπτυξης Οι πυρκαγιές που ξέσπασαν καρκίνου του πνεύμονα συγκριτικά με τους μη λόγω του τσιγάρου: καπνιστές. Επιπλέον, το κάπνισμα αποτελεί μία από ευθύνονται για το 10% του τις κυριότερες αιτίες πρόκλησης πυρκαγιάς και συνόλου των απωλειών ζωής εκρήξεων, ειδικά παρουσία εύφλεκτων και από φωτιά εκρηκτικών χημικών υλικών. Τα προϊόντα καπνού μπορεί να προξενήσουν εγκαύματα και να μειώσουν την ορατότητα, ενώ το άναμμα των τσιγάρων μπορεί να είναι επικίνδυνο κατά τη διάρκεια της οδήγησης και να αποτελέσει αιτία οδικών ατυχημάτων γενικότερα. κόστισαν συνολικά 27 δισ. δολάρια Πηγή Tobacco Atlas, economic costs, 2007 16
4. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Οι εργοδότες μπορούν εξοικονομήσουν πόρους εφαρμόζοντας μία στρατηγική απαγόρευσης του καπνίσματος στους χώρους εργασίας. Ένα εργατικό δυναμικό που δεν περιλαμβάνει καπνιστές ωφελεί επιχειρήσεις και κράτος, αφού μεταφράζεται σε λιγότερες ημέρες απουσίας από την εργασία λόγω ασθενειών, σε χαμηλότερο κόστος υγειονομικής περίθαλψης και ασφάλισης υγείας και ζωής, μικρότερο κόστος συντήρησης και καθαρισμού κτιρίων και χαμηλότερο κίνδυνο πρόκλησης πυρκαγιάς. Επίσης, η απαγόρευση του τσιγάρου στους χώρους εργασίας σημαίνει μικρότερες πιθανότητες ανάγκης αποζημίωσης εργαζόμενων οι οποίοι εμφανίζουν προβλήματα υγείας λόγω έκθεσης τους στο παθητικό κάπνισμα. Μία έρευνα η οποία διεξήχθη το 1996 σε 156 χώρους εργασίας στην Σκωτία ανέδειξε ότι το εκτιμώμενο κόστος των απουσιών λόγω ασθένειας που οφείλεται στο κάπνισμα ανερχόταν στις 827 εκατ. στερλίνες λίρες ανά έτος. Επιπρόσθετα, η μελέτη εκτίμησε ότι το ύψος των επιπλέον δαπανών αποκατάστασης μετά από πυρκαγιές ανερχόταν στις 74 εκατ. λίρες ανά έτος, συμπεριλαμβανομένων των δαπανών των σχετικών με απώλεια ζωής και αποκατάσταση ζημιών στον περιβάλλοντα χώρο. Προ Πηγή: Parrott και συν., 2000 Προγράμματα βοήθειας Η ύπαρξη προγραμμάτων στήριξης για τη διακοπή του καπνίσματος είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους καπνιστές. Η διοίκηση ενός οργανισμού πρέπει να γνωρίζει κατά πόσο και με ποιους τρόπους μπορούν να βοηθηθούν οι εργαζόμενοι της επιχείρησης. Σε αυτή τη διαδικασία είναι αναγκαία η τήρηση των αρχών της μη διάκρισης και της εμπιστευτικότητας. Ο εξαερισμός μπορεί να επιλύσει το πρόβλημα του παθητικού καπνίσματος; Δεν υπάρχει γνωστό ασφαλές όριο έκθεσης στον καπνό του περιβάλλοντος χώρου που οφείλεται στο κάπνισμα. Για το λόγο αυτό, ο εξαερισμός δεν είναι η προτεινόμενη λύση στο πρόβλημα του καπνίσματος στους χώρους εργασίας. Μία απλή λύση χαμηλού κόστους είναι η διαμόρφωση εξωτερικών χώρων ειδικών για τους καπνιστές. Οι χώροι αυτοί πρέπει να είναι άνετοι και ασφαλείς, να παρέχουν σταχτοδοχεία, καθίσματα, προφύλαξη από την κακοκαιρία και ενδεχομένως και θέρμανση τους κρύους μήνες του χρόνου, αλλά να βρίσκονται ταυτόχρονα μακριά από εισόδους και παράθυρα του κτιρίου, ώστε να αποφεύγεται η είσοδος του καπνού μέσα σε αυτό. Τι μπορεί να γίνει; Ενημέρωση και εκπαίδευση: Η ευαισθητοποίηση του κοινού αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία θα στηριχθεί οποιαδήποτε στρατηγική σχετικά με την απαγόρευση του καπνίσματος στους χώρους εργασίας. Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της, θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη η εκτίμηση των συνηθειών και των συμπεριφορών των εργαζόμενων μίας επιχείρησης ή ενός οργανισμού, σχετικά με 17
το κάπνισμα. Κατά την φάση αυτή, είναι εφικτή και η πραγματοποίηση μίας εκστρατείας ευαισθητοποίησης σχετικά με τις επιδράσεις του καπνίσματος στην υγεία των εργαζόμενων και τα οφέλη της εφαρμογής μίας πολιτικής απαγόρευσής του στους χώρους εργασίας. Όσο αναπτύσσεται η στρατηγική αυτή και ενσωματώνεται στην πολιτική της εταιρίας για τους εργασιακούς χώρους, όλοι οι εργαζόμενοι θα πρέπει να ενημερωθούν σχετικά με τις αλλαγές που πρόκειται να συμβούν και τις λεπτομέρειες της πολιτικής του οργανισμού για τους επιτρεπόμενους χώρους καπνίσματος, τα διαλείμματα για κάπνισμα και τη βοήθεια που παρέχεται σε όσους επιθυμούν να μπουν στην διαδικασία διακοπής του καπνίσματος. Εφαρμογή καθολικής πολιτικής για χώρους εργασίας ελεύθερους από το κάπνισμα: Όλοι οι εργαζόμενοι πρέπει να προστατεύονται από τον κίνδυνο του παθητικού καπνίσματος, σε όλους τους χώρους εργασίας αλλά και σε κοινόχρηστους χώρους (διάδρομους), χώρους διαλείμματος κυλικεία, τουαλέτες και ανελκυστήρες. Το κάπνισμα θα πρέπει να επιτρέπεται σε ασφαλείς εξωτερικούς χώρους, ή ειδικούς εσωτερικούς χώρους οι οποίοι είναι χωρισμένοι και εξαεριζόμενοι με τέτοιο τρόπο ώστε ο καπνός των τσιγάρων δεν θα διαχέεται σταδιακά στο γειτονικό εργασιακό περιβάλλον. Πρόληψη των διακρίσεων: Ένας τρόπος αποφυγής του στιγματισμού των καπνιστών σε ένα περιβάλλον εργασίας που απαγορεύει το κάπνισμα είναι η έμφαση που θα δίνεται στο γεγονός ότι ο καπνός του τσιγάρου αποτελεί το πρόβλημα για τους υπόλοιπους και όχι τα άτομα που καπνίζουν. Η αλλαγή της πολιτικής της εταιρίας σχετικά με το κάπνισμα στον εργασιακό χώρο πρέπει επίσης να παρουσιαστεί ως θετικό βήμα προς τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας, κι όχι ως αρνητική αντιμετώπιση των καπνιστών. Δεν πρέπει να σημειώνονται φαινόμενα διακρίσεων ή στιγματισμού των καπνιστών κατά τη διαδικασία της πρόσληψης τους ή κατά τη διάρκεια της εργασίας τους, αλλά ούτε και των μη καπνιστών που απαιτούν με κάθε τρόπο ένα υγιές εργασιακό περιβάλλον. Περιλαμβάνοντας άτομα και από τις δύο ομάδες εργαζόμενων στην ανάπτυξη της στρατηγικής της εταιρίας για την απαλλαγή των χώρων εργασίας από το κάπνισμα, παρέχοντας πληροφόρηση για τις επιδράσεις του καπνίσματος και στήριξη προς τα άτομα που επιθυμούν να διακόψουν τη συνήθεια αυτή, οι εντάσεις και οι διενέξεις καπνιστών και μη καπνιστών στον εργασιακό χώρο αναμένεται να ελαχιστοποιηθούν. Ενθάρρυνση: Για την ελαχιστοποίηση ενδεχόμενων εντάσεων που δημιουργούνται κατά τη μετάβαση σε ελεύθερους από το κάπνισμα χώρους εργασίας, μπορούν να οργανωθούν κάποιες θετικές δράσεις, οι οποίες θα συνδεθούν με την έναρξη της νέας πολιτικής της εταιρίας ή του οργανισμού. Για παράδειγμα, μπορεί να διοργανωθεί ένας διαγωνισμός διακοπής καπνίσματος για όσους καπνιστές θέλουν να συμμετέχουν ή να ανακοινωθεί η πολιτική της εταιρίας για ελεύθερους από το κάπνισμα χώρους εργασίας παράλληλα με την επίσημη κυκλοφορία ενός προϊόντος της στην αγορά. Η διακοπή του καπνίσματος γίνεται ευκολότερη όταν κάποιος ταυτόχρονα γυμνάζεται και δεν αισθάνεται άγχος. Μία εκστρατεία διακοπής του 18
καπνίσματος μπορεί να πραγματοποιηθεί σε συνδυασμό με μία γενικότερη εκστρατεία για την προαγωγή της υγείας και την προώθηση της σωματικής και ψυχικής ευεξίας. 19
5. ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Το διεθνές νομικό πλαίσιο αρωγός στη δημιουργία χώρων εργασίας χωρίς κάπνισμα Η Σύμβαση-Πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για τον Έλεγχο του Καπνού (WHO FCTC) είναι μία πολυμερής συνθήκη, η οποία έχει υπογραφεί το 2010 από 171 χώρες του κόσμου. Η σύμβαση αποτελεί ένα επίτευγμα της Δημόσιας Υγείας αφού βασίζεται σε τεκμήρια και επιβεβαιώνει το δικαίωμα όλων των ανθρώπων για το ανώτατο επίπεδο υγείας, παρέχοντας νέες νομικές διαδικασίες για συνεργασία στον έλεγχο του καπνίσματος. Τα μέλη τα οποία επικύρωσαν τη Σύμβαση Πλαίσιο για τον Έλεγχο του Καπνού δεσμεύθηκαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους στον αγώνα κατά της εξάπλωσης της καταστροφικής συνήθειας του καπνίσματος. Το άρθρο 8 της Σύμβασης μεταξύ άλλων αναφέρει ότι: «Κάθε Συμβαλλόμενο Μέρος θα υιοθετήσει και θα εφαρμόσει σε τομείς υπάρχουσας εθνικής δικαιοδοσίας που καθορίζει το εθνικό δίκαιο και θα προωθήσει ενεργά σε άλλα επίπεδα δικαιοδοσίας την υιοθέτηση και εφαρμογή αποτελεσματικών νομοθετικών, εκτελεστικών, διοικητικών ή/και άλλων μέτρων, τα οποία θα προβλέπουν την προστασία από την έκθεση σε καπνό σε εσωτερικούς χώρους εργασίας, στις δημόσιες μεταφορές, στους εσωτερικούς δημόσιους χώρους και, αν είναι απαραίτητο, σε άλλους δημόσιους χώρους». Η Συνδιάσκεψη των Μελών της WHO FCTC η οποία δημιουργήθηκε το 2006, υιοθέτησε υπό το πνεύμα της συνθήκης τις «Κατευθυντήριες οδηγίες για την προστασία από την έκθεση στον καπνό του τσιγάρου», έτσι ώστε να παρέχει καθοδήγηση στα Συμβαλλόμενα Μέλη για την εφαρμογή του Άρθρου 8 της Σύμβασης. Οι κατευθυντήριες οδηγίες παρέχουν αρχές και ορισμούς σχετικών όρων καθώς και ένα πλαίσιο εφαρμογής μέτρων για τον έλεγχο του καπνού από τα Συμβαλλόμενα Μέρη σε εθνικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο με σκοπό την προστασία από τον καπνό του παθητικού καπνίσματος, βάσει των υποχρεώσεων που περιγράφονται από τη Σύμβαση. Οι κατευθυντήριες οδηγίες βασίστηκαν σε επιστημονικές αποδείξεις σχετικά με τις επιδράσεις του καπνού στην ανθρώπινη υγεία οι οποίες παρουσιάστηκαν και στις «Συστάσεις του ΠΟΥ για την προστασία από την έκθεση στον καπνό του τσιγάρου που οφείλεται στο κάπνισμα». Υπό το φώς των επιστημονικών αποδείξεων και των καλών πρακτικών, ο ΠΟΥ συστήνει ότι, προκειμένου να προστατευθούν οι εργαζόμενοι και το κοινό από τον καπνό του τσιγάρου στον περιβάλλοντα χώρο, πρέπει να «εξαλειφθεί η ρυπογόνος ουσία (καπνός τσιγάρου) για να δημιουργηθεί ένα 100% υγιές περιβάλλον». Όπως περιγράφεται στις κατευθυντήριες οδηγίες του άρθρου 8 της Σύμβασης καθώς και στις συστάσεις του ΠΟΥ: Το παθητικό κάπνισμα προκαλεί ασθένειες, θανάτους και χαμηλό επίπεδο υγείας ακόμη και στους μη καπνιστές. 20
Τα αποτελεσματικά μέτρα προστασίας από την έκθεση στον καπνό του τσιγάρου απαιτούν την πλήρη κατάργηση του καπνίσματος σε έναν συγκεκριμένο χώρο ή περιβάλλον Είναι αποδεδειγμένα αναποτελεσματικές άλλες προσεγγίσεις και λύσεις εκτός από αυτές που εξασφαλίζουν εργασιακούς χώρους 100% χωρίς καπνό, δηλαδή ο εξαερισμός, η διήθηση του αέρα και η χρήση καθορισμένων χώρων καπνίσματος (με ξεχωριστά συστήματα εξαερισμού ή όχι) Η θέσπιση νομοθεσίας είναι αναγκαία για την προστασία των ανθρώπων από την έκθεση στον καπνό, τουλάχιστον στους εσωτερικούς χώρους. Οι εθελοντικές πολιτικές απαγόρευσης του καπνίσματος δεν παρέχουν επαρκή προστασία και είναι λιγότερο αποτελεσματικές. Πολυάριθμες διεθνείς οργανώσεις προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων στην υγεία και τη διαβίωση σε υγιή περιβάλλοντα έχουν υποστηρίξει την πολιτική του ΠΟΥ και την Σύμβαση Πλαίσιο για τον Έλεγχο του Καπνού. Πέρα από την προστασία της ανθρώπινης υγείας, η εφαρμογή της νομοθεσίας απαγόρευσης του καπνίσματος παρουσιάζει συμπληρωματικά πλεονεκτήματα για τα κράτη και τους πολίτες, όπως τη μείωση της χρήσης των προϊόντων καπνού και του οικονομικού κόστους που συνεπάγεται το κάπνισμα. Επιπτώσεις της εφαρμογής της αντικαπνιστικής νομοθεσίας Παραδείγματα διαφορετικών χωρών του κόσμου που υιοθέτησαν τη νομοθεσία απαγόρευσης του καπνίσματος σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο αποδεικνύουν ότι είναι δυνατή η εφαρμογή της και ότι τελικά αυτή οδηγεί στην μείωση της έκθεσης των εργαζομένων στο παθητικό κάπνισμα, συγκριτικά με τις περιπτώσεις χωρών που έχουν περιορισμένες ή καθόλου απαγορεύσεις για το κάπνισμα. Μετά την εφαρμογή της αντικαπνιστικής νομοθεσίας στη Φινλανδία άλλαξε η στάση των καπνιστών υπέρ του περιορισμού της χρήσης καπνού. Οι έρευνες που διεξήχθησαν επίσης κατέδειξαν ότι η νομοθεσία οδήγησε σε μείωση του ενεργητικού καπνίσματος, γεγονός που ωφέλησε γενικότερα τη δημόσια υγεία. Στην Ιρλανδία, η εφαρμογή εθνικής νομοθεσίας απαγόρευσης του καπνίσματος συνοδεύτηκε από μείωση της εμφάνισης αναπνευστικών συμπτωμάτων όπως βήχα και παραγωγής φλέγματος. Άλλες σχετικές παρατηρήσεις που έγιναν μετά την επιβολή απαγόρευσης του καπνίσματος στους δημόσιους χώρους ήταν ότι μειώθηκε η συχνότητα εμφάνισης ερεθισμών των ματιών και του φάρυγγα. Η Πολιτεία της Καλιφόρνια στις Η.Π.Α. εφάρμοσε από το 1998 ένα εκτεταμένο πρόγραμμα ελέγχου του καπνίσματος στους δημόσιους χώρους. Μία μελέτη η οποία διεξήχθη μεταξύ υπαλλήλων νυκτερινών κέντρων, ένα μήνα πριν και ένα μήνα μετά την επιβολή της απαγόρευσης του καπνίσματος στους χώρους αυτούς, κατέδειξε ότι υπήρχε στατιστικά σημαντική μείωση της εμφάνισης συμπτωμάτων, τόσο από το ανώτερο αναπνευστικό 21
σύστημα (ρινοφάρυγγας), όσο και από το κατώτερο αναπνευστικό (όπως δύσπνοια, αναπνευστικό συριγμό, βήχα και φλέγμα). Επιπρόσθετα, η μελέτη ανακοίνωσε ότι μετά την απαγόρευση του καπνίσματος, οι μετρήσεις της Δυναμικής Ζωτικής Χωρητικότητας (Forced Vital Capacity- FVC) των εργαζόμενων που δέχθηκαν να συμμετέχουν εμφανίζονταν βελτιωμένες 8. 8 Δυναμική ζωτική χωρητικότητα (Forced Vital Capacity), είναι ο όγκος του αέρα που αποβάλλεται σε μια δυναμική εκπνευστική προσπάθεια ύστερα από τη μέγιστη εισπνοή, η οποία μετράται σε λίτρα. Η FVC είναι η βασικότερη μέτρηση στην εξέταση της σπιρομέτρησης η οποία εκτιμά την λειτουργία του αναπνευστικού συστήματος. 22
6. ΑΛΛΗΛΟΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ Κάπνισμα και τρόπος ζωής Οι πρωτοβουλίες προώθησης της υγείας και ευεξίας οι οποίες προάγουν την συστηματική άσκηση, την ισορροπημένη διατροφή και ύπνο είναι ιδιαίτερα ωφέλιμες για τους καπνιστές. Ένας υγιεινότερος τρόπος ζωής μειώνει το άγχος, γεγονός το οποίο καθιστά ευκολότερη τη διαδικασία διακοπής του καπνίσματος. Για τα άτομα που ασκούνται, η μείωση ή η διακοπή του καπνίσματος θεωρείται επιβεβλημένη αφού ο καπνός του τσιγάρου επιδρά στους πνεύμονες και την καρδιακή λειτουργία. Ένας καπνιστής λαχανιάζει ευκολότερα κατά τη διάρκεια της άσκησης και συνήθως έχει και άλλες ανθυγιεινές συνήθειες, όπως για παράδειγμα κάποιες από τις παρακάτω: Σε μία μελέτη όπου συμμετείχαν 16.534 άνδρες και 26.197 γυναίκες, εγγεγραμμένοι σε συγκεκριμένο ιδιωτικό πρόγραμμα υγείας στην Βόρεια Καλιφορνία μεταξύ 1979 και 1985, ανακοινώθηκε ότι τα άτομα τα οποία ήταν περισσότερο εκτεθειμένα στο παθητικό κάπνισμα συνήθως ήταν νεότερης ηλικίας, χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου, κατανάλωναν τουλάχιστον τρία αλκοολούχα ποτά σε καθημερινή βάση, είχαν καθιστική καθημερινή εργασία και ήταν πιθανότερο να αναφέρουν έκθεση σε διάφορους άλλους επαγγελματικούς κινδύνους. Πηγή: Irriraben και συν, Ουσιοεξαρτήσεις και κάπνισμα Οι μελέτες έχουν αποδείξει ως τώρα ότι τα άτομα τα οποία καπνίζουν είναι πιθανότερο να χρησιμοποιήσουν κάποια στιγμή της ζωής τους και άλλες εξαρτησιογόνες ουσίες, συγκριτικά με τους μη καπνιστές. Η μελέτη η οποία υλοποιήθηκε από τη Διεύθυνση Υγείας και Κοινωνικών Υπηρεσιών στις ΗΠΑ επιβεβαιώνει αυτήν την θεωρία. Η έρευνα που έγινε κατά το 1997-1998 κατέδειξε ότι μεταξύ των μαθητριών της τρίτης λυκείου (ηλικίας τουλάχιστον 16 ετών) οι οποίες δεν κάπνισαν ποτέ τους, μόλις 20% κατανάλωνε αλκοόλ και 5% είχε κάνει χρήση μαριχουάνας, συγκριτικά με σχεδόν 80% και 40% των μαθητριών που κάπνιζαν αντίστοιχα. Πηγή: Διεύθυνση Υγείας και Κοινωνικών Υπηρεσιών ΗΠΑ, 2001 Η χρήση αλκοόλ συνδέεται στενά με τη συνήθεια του καπνίσματος: σε πάρτυ, καφετέριες και μπαρ, άτομα που αναγνωρίζονται ως περιστασιακοί καπνιστές έχουν την τάση να καπνίζουν μόνο παράλληλα με τη λήψη αλκοολούχων ποτών. Όταν μία επιχείρηση απαγορεύσει την πώληση αλκοολούχων ποτών στο κυλικείο της, δεν περιορίζεται μόνο η λήψη αλκοόλ στους χώρους εργασίας αλλά και το κάπνισμα. Απαγορεύοντας την πώληση 23
καπνού και αλκοολούχων ποτών στο εργασιακό περιβάλλον, η διοίκηση ενός μίας επιχείρησης αποδεικνύει τη δέσμευση της για τη διατήρηση του επιπέδου υγείας του εργατικού δυναμικού της, αφού οι εργαζόμενοι της είναι λιγότερο εκτεθειμένοι στον πειρασμό της χρήσης καπνού, αλκοόλ και εξαρτησιογόνων ουσιών κατά τις ώρες εργασίας. Άγχος και κάπνισμα Σύμφωνα με κάποιες έρευνες, οι εργαζόμενοι οι οποίοι βιώνουν εργασιακό άγχος είναι πολύ πιθανό να καπνίζουν ολοένα αυξανόμενο αριθμό τσιγάρων. Μία τέτοια μελέτη από τη Σουηδία η οποία συμπεριέλαβε 2.584 άνδρες και 2.836 γυναίκες διαφορετικών επαγγελμάτων περιγράφεται παρακάτω. Στα επαγγέλματα με υψηλά ποσοστά νυκτερινής εργασίας ή εργασίας σε βάρδιες, όπως για παράδειγμα οι οδηγοί, καταγράφονται ταυτόχρονα υψηλά ποσοστά ατόμων που καπνίζουν. Σε πολλές περιπτώσεις οι εργαζόμενοι σε βάρδιες καπνίζουν προκειμένου να κρατηθούν ξύπνιοι, ενώ στις νυκτερινές εργασίες επειδή δεν υπάρχει ενεργητική επίβλεψη και προκειμένου να κατανικήσουν την ανία ενός βαρετού καθήκοντος. Πηγή: Knutsson και συν., 1998 Κάπνισμα και βία Η ένταση που επικρατεί κάποιες φορές ανάμεσα σε καπνιστές και μη καπνιστές στους εργασιακούς χώρους, σε συνδυασμό με το αίσθημα αδικίας που προξενούν οι ενδεχόμενες διακρίσεις ή ο στιγματισμός, μπορούν να οδηγήσουν σε επιθετικότητα. Η ψυχολογική βία μπορεί να λάβει τη μορφή απειλών ή άμεσων συγκρούσεων, αλλά μπορεί να εκδηλώνεται ως αποκλεισμό και περιθωριοποίηση. 24