Μαστιχόδενδρο ή σχίνος Ταξινόμηση και ποικιλίες Καλλιεργούμενα είδη Pistacia lentiscus var. Chia Οικ. Anacardaceae 1 2 Καλλιέργεια του σχίνου Ελλάδα (Χίος) 20.000 στρ. 2.500.000 δένδρα 4.500 αγροτικές οικογένειες. Χωριά Άγ. Γεώργιος Συκούσης, Αρμόλια, Βαβύλοι, Βέσσ α, Βουνό, Ελάτα, Έξω Δίδυμα, Θολοποτάμι, Θυμιανά, Καλ αμωτή, Καλλιμασιά, Καταράκτης, Κ οινή, Λιθί, Μέσα Διδύμα, Μεστά, Μυργήγκι, Νένητα, Νεχώρι, Ολύμποι, Παγίδα, Πατρικά, Πυργί, Φλάτσια 3 Βοτανική Περιγραφή Θάμνος αειθαλής ύψους 2-3 μέτρων που αναπτύσσεται αργά και φτάνει την πλήρη ανάπτυξή του μετά από 40-50 χρόνια. Διάρκεια ζωής πάνω από 100 χρόνια. Η παραγωγή της μαστίχας δεν είναι δυνατή παρά μόνο μετά τον 5ο χρόνο από την φύτευσή του. 4 Βλαστικό μέρος Ταξικαρπίες 5 6 1
Οικολογικές απαιτήσεις Είναι ευαίσθητο στον παγετό. Ευδοκιμεί σε πετρώδη, μη γόνιμα και φτωχά εδάφη. Έχει ελάχιστες απαιτήσεις σε θρεπτικά στοιχεία. Απαντάται σε όλες τις παραμεσόγειες χώρες, αλλά μόνο στην Χίο σχηματίζει μαστίχα. Οι σχίνοι υπάρχουν σε όλο το νησί, άλλα η παραγωγή της μαστίχας γίνεται μόνο στο νότιο τμήμα της Χίου και συγκεκριμένα στα Μαστιχοχώρια. Υπάρχει η εκδοχή ότι το όνομα Χίος είναι φοινικικής προέλευσης και σημαίνει «μαστίχα». 7 Γίνεται με : Μοσχεύματα Παραφυάδες Καταβολάδες Πολλαπλασιασμός 8 Πολλαπλασιασμός Μεγάλα μοσχεύματα κόβονται και φυτεύονται στην οριστική τους θέση σε βάθος 40-50 εκατοστά με κάποια σχετική κλίση κατά το τέλος του φθινοπώρου ή κατά τους μήνες Φεβρουάριο Φβ και Μάρτιο. Η φύτευση πρέπει να γίνεται σε γραμμές. Για να υπάρχει ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης η επέκταση της καλλιέργειας ρυθμίζεται με ειδικό νόμο. 9 Πολλαπλασιασμός 10 Εποχή και τρόπος φυτεύσεως Φύτευση κατά τις ισοϋψείς Εποχή φύτευσης φθινόπωρο ή άνοιξη Τα δέντρα φυτεύονται σε σειρές και απέχουν 2-3 μέτρα μεταξύ τους. 11 12 2
Καλλιεργητικές περιποιήσεις Προετοιμασία του αγρού Όργωμα και σβάρνισμα πριν το φύτεμα Καταπολέμηση ζιζανίων Σκαλίσματα ή ζιζανιοκτόνα κυρίως τα πρώτα χρόνια ΚΛΑΔΕΜΑ Το κλάδεμα του δέντρου ξεκινά από το 3 ο έτος Κάθε χρόνο γίνεται ένα μικρό κλάδεμα των δέντρων και καθάρισμα από τα ξερά κλαδιά. Κάθε 5-6 χρόνια γίνεται ένα συστηματικό κλάδεμα για να αποκτήσει το δέντρο το επιθυμητό σχήμα. ευνοείται ο αερισμός και η καλύτερη εκμετάλλευση της ηλιακής ακτινοβολίας. διευκολύνονται οι διάφορες καλλιεργητικές εργασίες όπως σκάλισμα, λίπανση κ.λπ. Μετά από κάθε κλάδεμα το κομμένο μέρος του δέντρου πρέπει να απολυμαίνεται με φυτοπροστατευτική ουσία (κατράμι) για να μη δημιουργούνται εστίες μόλυνσης. 13 14 ΛΙΠΑΝΣΗ Το μαστιχόδεντρο ευδοκιμεί σε πετρώδη, άγονα και φτωχά εδάφη και έχει ελάχιστες απαιτήσεις σε θρεπτικά στοιχεία. Παρόλα αυτά η συστηματική λίπανση προάγει σημαντικά την ανάπτυξη και την απόδοσή του. Η λίπανση γίνεται κάθε χρόνο τον Ιανουάριο ή Φεβρουάριο και η ποσότητα για κάθε δέντρο κυμαίνεται από 0,5 έως 1 κιλό θειικής αμμωνίας (21-0-0). Μια εναλλακτική μορφή λίπανσης είναι η «χλωρή λίπανση» με ψυχανθή που σπέρνονται τον Οκτώβριο και ενσωματώνονται όταν ανθίσουν. 15 ΠΟΤΙΣΜΑΤΑ Τα νεαρά φυτά έχουν απαιτήσεις σε νερό ειδικότερα το καλοκαίρι της πρώτης χρονιάς, όπου επιβάλλονται 2-4 αρδεύσεις ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες. Το καλοκαίρι της 2ης ή 3ης χρονιάς από το φύτεμα οι αρδεύσεις εγγυώνται καλύτερα αποτελέσματα. Τα μεγάλα μαστιχόδεντρα έχουν μικρότερες απαιτήσεις σε νερό. Η υπερβολική υγρασία είναι ανεπιθύμητη επειδή προκαλεί μερική ξήρανση του δέντρου και υποβαθμίζει την ποιότητα της μαστίχας άλλα και αυξάνει τον κίνδυνο προσβολών από ασθένειες. 16 Καλλιεργητικές φροντίδες Μαστίχα Χίου Ιανουάριο και Φεβρουάριο γίνεται το κλάδεμα των χαμηλών κλαδιών Μάρτιος-Απρίλιος γίνεται το σκάλισμα και μέχρι το τέλος της άνοιξης έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες περιποίησης του φυτού. Το καλοκαίρι είναι η εποχή της παραγωγής και συλλογής της μαστίχας, που ξεκινά με την προετοιμασία του εδάφους τον Ιούνιο. 17 Η μαστίχα είναι μια αρωματική και ρητινώδης ουσία που εκκρίνεται από τον κορμό και τα κυριότερα κλαδιά του μαστιχόδενδρου Η έκκριση αυτή υποβοηθιέται με χάραξη του κορμού ή των κλαδιών με αιχμηρό εργαλείο. Η λέξη μαστίχα προέρχεται από το ρήμα μασσώ ή από την αρχαία λέξη μάστιξ (μαστίγιο) επειδή παλαιότερα το μαστιχόδενδρο (σχίνος) αντί κεντήματος, μαστιγωνόταν. 18 3
Συγκομιδή - Επεξεργασία Η συγκομιδή της μαστίχας γίνεται από τον Ιούνιο έως το Σεπτέμβριο (Οκτώβριο μερικές φορές) Οι εργασίες χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες: α) εργασίες πριν από το συγκομιδή, β) συγκομιδή, γ) πρώτη επεξεργασία από τους παραγωγούς δ) εμπορική επεξεργασία στο εργοστάσιο της Ένωσης των Μαστιχοπαραγωγών. 19 Συγκομιδή Μαστίχας Χίου ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ Από τα μέσα Ιουνίου μέχρι και την αρχή Ιουλίου καθαρίζεται ο χώρος κάτω από το σχίνο και ισοπεδώνεται. Καθαρίζονται οι σχίνοι (κορμός και βασικά κλαδιά). Σκουπίζεται η καθαρισμένη περιοχή. Ακολουθεί το ασπροχωμάτισμα, δηλαδή κάλυψη του καθαρισμένου τμήματος με κοσκινισμένο λευκό έδαφος που συλλέγεται από κοντινές περιοχές. Το ασπρόχωμα στρώνεται και πιέζεται καλά για να γίνει λείο. Όταν η μαστίχα πέφτει πάνω σ αυτό αποκτά λαμπρότητα και στεγνώνει ευκολότερα. Γίνεται το πρώτο κέντημα στα δένδρα. Δηλαδή χαράσσεται ο κορμός με τομές μήκους 10-15 mm και βάθους 4-5 mm. Το κέντημα αρχίζει από τη βάση του κορμού προς τα κλαδιά. Αυτό γίνεται δύο φορές την εβδομάδα και διαρκεί 5-6 εβδομάδες. Μετά το κέντημα η μαστίχα αρχίζει να εκκρίνεται και μετά από 10-20 μέρες έχει στερεοποιηθεί. Αρχίζει η πρώτη συγκομιδή συνήθως μετά το Δεκαπενταύγουστο. 20 ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ ΜΑΖΕΜΑ Κέντημα 21 22 Συγκομιδή Η πρώτη συγκομιδή γίνεται με ειδικό εργαλείο γνωστό ως τιμητήρι. Η μαστίχα μεταφέρεται από τους αγρούς στα σπίτια και αποθηκεύεται σε δροσερούς χώρους. Ακολουθεί δεύτερο κέντημα κατά το οποίο κάθε δέντρο πρέπει να χαραχθεί 10 με 12 φορές. Μετά από 15-20 μέρες, αφού πάλι έχει στερεοποιηθεί η μαστίχα, γίνεται η δεύτερη και τελική συγκομιδή, όπου οι παραγωγοί συλλέγουν όλα τα εκκρίματα - δάκρυα της μαστίχας από τον κορμό και από το έδαφος. Συλλογή 23 24 4
Συγκομιδή ΠΡΩΤΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΓΩΓΟΥΣ Μετά την τελική συγκομιδή ο κάθε παραγωγός συγκεντρώνει τη μαστίχα, την οποία στη συνέχεια καθαρίζει από τα φύλλα και τα χώματα. Ο καθαρισμός της μαστίχας γίνεται με διάλυμα νερού και σαπουνιού αρκετές φορές. Στησυνέχεια η μαστίχα απλώνεται μέσα στο σπίτι σε σκιερούς χώρους για να στεγνώσει. Μετά το στέγνωμα ακολουθεί το καθάρισμα της μαστίχας από ξένες ύλες. Συγκεκριμένα, οι γυναίκες συγγενικών οικογενειών σε βραδινές συντροφιές εφαρμόζουν το τσίμπημα (δηλαδή ξεκολλούν κάθε ξένη ύλη πάνω από τους κόκκους της μαστίχας). Μετά το καθάρισμα της μαστίχας, ο κάθε παραγωγός παραδίδει την παραγωγή του στο συνεταιρισμό, ο οποίος στη συνέχεια την μεταφέρει στο εργοστάσιο της Ένωσης 25 Μαστιχοπαραγωγών Χίου. Καθάρισμα 26 ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Ιδιότητες Στο εργοστάσιο της Ένωσης η μαστίχα πλένεται εκ νέου πολλές φορές και ακολούθως απλώνεται για να στεγνώσει. Μετά το στέγνωμα, η μαστίχα απλώνεται σε τραπέζια ταβάδες, όπου γίνεται το δεύτερο τσίμπημα, δηλαδή εκ νέου καθάρισμα της μαστίχας με σουγιαδάκι. Η καθαρή μαστίχα χωρίζεται με μηχανικό τρόπο σε κατηγορίες: χονδρή, ψιλή, υποπροϊόντα και σκόνη. Μετά από διάφορες επεξεργασίες η μαστίχα καθαρισμένη είτε συσκευάζεται ανάλογα με τον τύπο της είτε χρησιμοποιείται για την παρασκευή τσίκλας, μαστιχέλαιου και των λοιπών προϊόντων της. 27 Φαρμακευτικές Χρησιμοποιείται κατά των: ελικοβακτήριο του πυλωρού, ζαχαρώδη διαβήτη, χοληστερίνη, τριγλυκερίδια, εγκαύματα, κρυοπαγήματα, δερματικές παθήσεις. Χρησιμοποιείται για την παρασκευή εμπλάστρων, χειρουργικών ραμμάτων (τα ράμματα αυτά απορροφώνται από τον οργανισμό και δεν χρειάζεται επέμβαση κοπής), επικόλληση επιδέσμων. Χρησιμοποιείται για σφράγισμα δοντιών και την κάλυψη κοιλοτήτων. 28 Χρήσεις Χρησιμοποιείται για την παρασκευή μαστιχέλαιου. το οποίο αποτελεί βασικό συστατικό αρώματος και σταθεροποιητής άλλων αρωμάτων. Χρησιμοποιείται ως βασικό στοιχείο στις κρέμες προσώπου λόγω της ιδιότητας του να καθαρίζει το πρόσωπο και να του δίνει λαμπερότερο χρώμα. Χρησιμοποιείται για την παρασκευή του ποτού Μαστίχα που πίνετε ως απεριτίφ. Χρησιμοποιείται για την παραγωγή του Λικέρ μαστίχα και άλλων ποτών. Η μαστίχα, ως γλυκό κουταλιού, σερβίρεται μέσα σε νερό ή χρησιμοποιείται για διάφορα άλλα παρασκευάσματα ζαχαροπλαστικής (λουκούμια, 29 καραμέλες, γλασάρισμα γλυκισμάτων) Αιθέριο έλαιο (2 %) Δραστικές ουσίες 30 5
Εχθροί και ασθένειες Το Μαστιχόδεντρο δεν προσβάλλεται από πολλές ασθένειες και εχθρούς Ασθένειες Polyporus spp. (ίσκα) (Ο μύκητας αυτός πολλαπλασιάζεται με σπόρους και προκαλεί ζημιές στους βλαστούς και τις ρίζες.) Eutyra armeniaca (προκαλεί ολική ξήρανση των μαστιχόδεντρων, το οποία μετά την προσβολή θα πρέπει να εκριζώνονται και να καίγονται) Εχθροί Κοκκοειδή (Coccidae). Κάμπια της λιπαρίδας (Liraris dispar οικ. Liparidae) (προσβάλλει τα νεαρά φύλλα) Αφίδες (Aploneura lentisci) Ημίπτερο Agonoscena cistiputon της οικογένειας Psyllidae και το παράσιτο κολεόπτερο Sinoxylon sexdentatum της οικογένειας Bostrichidae (απομυζούν τα φύλλα) 31 Polyporus spp Eutyra armeniaca Κοκκοειδή Κάμπια της λιπαρίδας (Liraris dispar οικ. Liparidae) Sinoxylon sexdentatum 6