ήµητρα Κογκίδου Κοινωνικός Αποκλεισµός και Οικογένεια.

Κογκίδου,. (1998). Κοινωνικός Αποκλεισµός και Οικογένεια. Στο Οικογένεια - Ευρώπη - 21 ος αιώνας: Όραµα και Θεσµοί. Πρακτικά από το Ευρωπαϊκό Φόρουµ για την Οικογένεια. Ίδρυµα για το Παιδί και την Οικογένεια, σσ. 268-273. Αθήνα: Νέα Σύνορα - Λιβάνης. (Υπάρχει και αγγλόφωνη έκδοση του τόµου) ήµητρα Κογκίδου Κοινωνικός Αποκλεισµός και Οικογένεια. Κοινωνικός αποκλεισµός: αποσαφήνιση του όρου Η δυσκολία ορισµού παλαιότερα της φτώχειας και τώρα του κοινωνικού αποκλεισµού αποτελεί ένα συνηθισµένο φαινόµενο στον ακαδηµαϊκό χώρο και ταυτοχρόνως στο χώρο της πολιτικής και στην καθηµερινή γλώσσα. Το γεγονός, λοιπόν, ότι ο όρος κοινωνικός αποκλεισµός υποδηλώνει διαφορετικό περιεχόµενο για τους διαφορετικούς χρήστες και χρήστριές του µε υποχρεώνει να διασαφηνίσω το ότι εγώ εννοώ αναφέροντας τον όρο κοινωνικός αποκλεισµός. Χρησιµοποιώ έναν ορισµό που χαρακτηρίζεται από σχετική σαφήνεια και χρηστική αξία (γεγονός που δεν διακρίνεται στα επίσηµα κείµενα κοινωνικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ενωσης τα οποία και διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους, όπως το Πράσινο Βιβλίο και οι εκθέσεις του Παρατηρητηρίου για το κοινωνικό αποκλεισµό 1 1 Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισµού εισήχθη επίσηµα από τον πρόεδρο της Κοινότητας J. DELORS το 1993 (βλ. CEC, European Social Policy Options for the Union (Green Paper), Brussels 1993). Οπως αναφέρεται όµως από τον BRUTO DA COSTA (1994), «πριν ακόµη εισαχθεί η έννοια του κοινωνικού απποκλεισµού, ο αποκλεισµός ήταν µια από τις έννοιες του προγράµµατος καθώς η επίλυση των προβληµάτων που επρόκειτο να επιχειρηθεί ήταν µέσα από τη διαδικασία της ένταξης (η οποία είναι το αντίθετο του αποκλεισµού)». Οι εµπειρογνώµονες του Παρατηρητηρίου για τον κοινωνικό αποκλεισµό (βλ. European Community Observatory on national policies to combat social exclusion, 1991) ορίζουν πρωτίστως τον κοινωνικό αποκλεισµό σε σχέση µε τα κοινωνικά δικαιώµατα των πολιτών, δηλαδή ότι κάθε πολίτης έχει 1

και µπορεί να αποτελέσει σηµαντικό εργαλείο για την κατανόηση, την ερµηνεία και την πρόγνωση φαινοµένων φτώχειας και περιθωριοποίησης - και επιπλέον για το σχεδιασµό πολιτικής στον τοµέα αυτό 2. Πρόκειται για έναν ορισµό του κοινωνικού αποκλεισµού που επηρέασε τον προβληµατισµό και τον σχεδιασµό του προγράµµατος "ΦΤΩΧΕΙΑ 3" - Πρόγραµµα οικονοµικής και κοινωνικής ένταξης των λιγότερο ευνοηµένων οµάδων στη υτική Θεσσαλονίκη από το 1990 και καθορίζει τη δουλειά µας έως σήµερα 3. Κοινωνικός αποκλεισµός ως παρεµπόδιση στην απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου «Κοινωνικός αποκλεισµός» µε τον ορισµό αυτό είναι µια διαφορετική έννοια από εκείνη της φτώχειας και της περιθωριοποίησης. Κοινωνικός αποκλεισµός είναι η παρεµπόδιση απορρόφησης κοινωνικών και δηµόσιων αγαθών 4 που προσφέρονται σε σηµαντικούς τοµείς της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως η εργασία, η εκπαίδευση, η υγεία, η ψυχαγωγία, οι κοινωνικές σχέσεις, οι πολιτιστικές δραστηριότητες κ.α., η έλλειψη των οποίων οδηγεί συνήθως και στην οικονοµική ανέχεια και περιθωριοποίηση. Ο όρος «κοινωνικός αποκλεισµός» χαρακτηρίζει, δηλαδή, τόσο µια κατάσταση όσο και µια διαδικασία 5. Τι είναι η απορρόφηση δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών; δικαίωµα σ ένα συγκεκριµένο βιοτικό επίπεδο και να συµµετέχει στους κύριους κοινωνικούς και εργασιακούς θεσµούς στην κοινωνία. 2 Σχετικά µε το πλαίσιο αποσαφήνισης της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισµού βλ. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ, 1998. Επίσης, σχετικά µε την αξία επιλογής ενός θεωρητικού µοντέλου και του ορισµού µιας έννοιας για το σχεδιασµό πρακτικών παρεµβάσεων βλ. τον προβληµατισµό που αναπτύσσεται στο KONGIDOU/ TSIAKALOS 1992. 3 Βλ. σχετικά ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ και ΚΟΓΚΙ ΟΥ, 1991 4 «ηµόσια και κοινωνικά αγαθά» πρέπει να διαβαστούν ως µια έννοια. Πρόκειται, δηλαδή, για αγαθά που είναι ταυτοχρόνως δηµόσια και κοινωνικά. «ηµόσια» χαρακτηρίζονται τα αγαθά στα οποία θεωρητικά έχουν πρόσβαση όλοι οι άνθρωποι και «κοινωνικά» εκείνα τα οποία χρηµατοδοτούνται και παρέχονται από την οργανωµένη κοινωνία. 5 Για το συγκεκριµένο ορισµό βλ. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ 1998. 2

Για µια ανθρώπινη διαβίωση οι άνθρωποι έχουν στη διάθεσή τους πέρα από το προσωπικό τους εισόδηµα και δηµόσιο και κοινωνικό πλούτο, του οποίου κάνουν χρήση σε διαφορετικό βαθµό. Ετσι, για παράδειγµα, όποια παιδιά έχουν φοιτήσει µόνο στην υποχρεωτική εκπαίδευση έχουν χρησιµοποιήσει από το δηµόσιο πλούτο ένα συγκεκριµένο ποσό - που µπορούµε σε κάθε χώρα να το υπολογίσουµε ακριβώςενώ αν ολοκλήρωναν τις πανεπιστηµιακές σπουδές τότε θα απορροφούσαν από το δηµόσιο πλούτο ένα πολύ µεγαλύτερο ποσό. Το ίδιο συµβαίνει και σε µια σειρά από άλλες δραστηριότητες. Σηµαντικό είναι το εξής: όσο λιγότερο δηµόσιο και κοινωνικό πλούτο απορροφά ένας άνθρωπος τόσο µεγαλύτερη η πιθανότητα να διολισθήσει σε συνθήκες κοινωνικού αποκλεισµού. Ποιες είναι οι κοινωνικά αποκλεισµένες οικογένειες ιερευνώντας το περιεχόµενο της κατηγορίας "κοινωνικά αποκλεισµένες οικογένειες" ή "οικογένειες που απειλούνται από αυτόν", να δούµε καταρχήν ποιες οικογένειες ταυτίζουµε συνειρµικά µε τις κοινωνικά αποκλεισµένες. Ο όρος δεν παράγει σε όλους τους ανθρώπους τις ίδιες αναπαραστάσεις. Για ορισµένα άτοµα µπορεί να σηµαίνει οικογένειες µεταναστών, προσφύγων και λαθροµεταναστών, ή να σηµαίνει οικογένειες που ανήκουν σε µειονότητες. Για άλλα άτοµα σηµαίνει µονογονεϊκές οικογένειες ή οικογένειες που έχουν ως µέλη άτοµο µε ειδικές ανάγκες ή µε ΑΙDS κ.ά. Αν κατανοήσουµε το φαινόµενο του κοινωνικού αποκλεισµού ως παρεµπόδιση στην απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου, τότε η απάντηση στο ερώτηµα ποιες είναι οι κοινωνικά αποκλεισµένες οικογένειες είναι σχετικά απλή. Είναι αυτές που δεν µπορούν να έχουν και δεν µπορούν να απορροφήσουν αγαθά και υπηρεσίες που παρέχονται στο κοινωνικό σύνολο (για παράδειγµα, κατά πόσον µπορεί το παιδί µιας µονογονεϊκής οικογένειας να έχει πρόσβαση σ όλο το φάσµα της εκπαίδευσης). 3

Να γίνω πιο συγκεκριµένη χρησιµοποιώντας ως παράδειγµα τις µονογονεϊκές οικογένειες 6. Η διερεύνηση του κοινωνικού αποκλεισµού των µονογονεϊκών οικογενειών - εκτός από τη µελέτη τους ως συγκεκριµένης κατηγορίας - εµπεριέχει και το κατά πόσο µια µονογονεϊκή οικογένεια µπορεί να έχει και να καταναλώσει αγαθά και υπηρεσίες που προσφέρονται στο κοινωνικό σύνολο (π.χ. κατά πόσο µπορούν τα παιδιά αυτών των οικογενειών να έχουν πρόσβαση σ όλο το φάσµα της εκπαίδευσης). ηλαδή, πέραν της καταγραφής των διαστάσεων του κοινωνικού αποκλεισµού των µονογονεϊκών οικογενειών, απαιτείται: 1) καταγραφή των κοινωνικών τους δικαιωµάτων όσον αφορά στην εργασία, στην εκπαίδευση, στη φροντίδα υγείας, στη στέγαση, κ.α., 2) αξιολόγηση της αποτελεσµατικότητας της εθνικής πολιτικής στη διασφάλιση αυτών των δικαιωµάτων και 3) εντοπισµός των εµποδίων και των διαδικασιών µέσα από τις οποίες οι µονογονεϊκές οικογένειες αποκλείονται από αυτά τα αγαθά και υπηρεσίες που χαρακτηρίζονται ως κοινωνικά επιθυµητές έτσι ώστε να καταπολεµηθούν οι παράγοντες που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισµό. Να σηµειώσουµε ότι η ύπαρξη και αναπαραγωγή του κοινωνικού αποκλεισµού δεν συντελείται τυχαία. Οπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Τσιάκαλος (1998), «είναι αποτέλεσµα κυρίως ισχυρών δογµάτων και ιδεολογιών, τα οποία διαιωνίζουν τον αποκλεισµό οµάδων από την ισότιµη απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου και επιπλέον είναι αποτέλεσµα της έλλειψης πολιτικής βούλησης για αναγκαίες µεταρρυθµίσεις. Η δυσκολία αντιµετώπισης αυτών των αρνητικών παραγόντων έγκειται στο γεγονός ότι συνήθως όλοι όσοι πλήττονται από κοινωνικό αποκλεισµό αποκλείονται ταυτοχρόνως, σε πολύ µεγάλο βαθµό και από το σηµαντικότερο αγαθό δηµόσιου πλούτου, εκείνο της ισότιµης συµµετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι». Υποστήριξα παραπάνω ότι ο βαθµός απορρόφησης δηµόσιου πλούτου δεν είναι τυχαίο γεγονός. Ετσι ορισµένες οµάδες ανθρώπων, ορισµένες κατηγορίες 6 Για εκτενή ανάλυση βλ. ΚΟΓΚΙ ΟΥ ΗΜΗΤΡΑ, Μονογονεϊκές οικογένειες - Πραγµατικότητα - Προοπτικές - Κοινωνική πολιτική, «Νέα Σύνορα» - Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ, ΑΘΗΝΑ 1995. Σχετικές αναφορές υπάρχουν, επίσης στα: «Εκθεση ραστηριοτήτων Α Περιόδου του προγράµµατος «ΦΤΩΧΕΙΑ 3» (Τσιάκαλος, 1990) και έκθεση για τις «Μονογονεϊκές Οικογένειες: ανάγκες, δυνατότητες και περιορισµοί» (Κογκίδου., Πανταζής Π., 1990). 4

οικογενειών, έχουν περισσότερες δυνατότητες και άλλες λιγότερες. Ετσι, ορισµένες κατηγορίες αποκλείονται δια νόµου (π.χ. πρόσβαση σε ορισµένους τοµείς του δηµόσιου πλούτου δεν έχουν οικογένειες προσφύγων και µεταναστών), ορισµένες κατηγορίες αποκλείονται εµµέσως (π.χ. παιδιά οικογενειών που ανήκουν σε µειονότητες υποχρεώνονται να φοιτήσουν - αν φοιτήσουν - σ ένα εκπαιδευτικό σύστηµα που δεν παίρνει υπόψη τις ιδιαιτερότητές τους ή σ ένα χαµηλότερης ποιότητας), και ορισµένες κατηγορίες έχουν περιορισµένη δυνατότητα να απορροφήσουν δηµόσιο πλούτο επειδή η ύπαρξη άλλων παραγόντων λειτουργεί αποτρεπτικά (π.χ. ένα άτοµο µε ειδικές ανάγκες). Αν συνεχίσουµε την καταγραφή παραδειγµάτων θα µπορούσαµε να σχεδιάσουµε το χάρτη του κοινωνικού αποκλεισµού, δηλαδή των οικογενειών που αποκλείονται, και τον χάρτη των µηχανισµών αποκλεισµού καταγράφοντας τα δηµόσια και κοινωνικά αγαθά από τα οποία αποκλείονται. Τα παιδιά των κοινωνικά αποκλεισµένων οικογενειών Οποιες και αν είναι οι οµάδες των κοινωνικά αποκλεισµένων που οι άνθρωποι έχουν στο µυαλό τους, σε όλες ανήκουν και παιδιά και ο κοινωνικός αποκλεισµός των γονέων ή του µόνου:γονιού έχει συνήθως αρνητικές επιπτώσεις στο µέλλον τους. Ας πάρουµε για παράδειγµα το σχολείο: ο κοινωνικός αποκλεισµός του/ των γονιών σηµαίνει συνήθως παιδιά χωρίς ίσες ευκαιρίες επιτυχίας στο σχολείο ή, χειρότερα, παιδιά χωρίς οποιαδήποτε πιθανότητα επιτυχίας στο σχολείο ή, ακόµη χειρότερα, παιδιά χωρίς οποιαδήποτε δυνατότητα να φοιτήσουν σε σχολεία. Οµως παιδιά που δεν µπορούν να κάνουν πλήρως χρήση του δηµόσιου και κοινωνικού αγαθού που ονοµάζεται εκπαίδευση, είναι οι κοινωνικά αποκλεισµένοι του αύριο. Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο: η ελλιπής απορρόφηση βασικών δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών οδηγεί στην αδυναµία ισότιµης συµµετοχής στη διαµόρφωση πολιτικών αποφάσεων, γεγονός που εµποδίζει την αποφασιστική καταπολέµηση των αρνητικών για την κοινωνική ένταξη παραγόντων, γεγονός που µε τη σειρά του 5

οδηγεί στην ελλιπή απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο κύκλος ολοκληρώνεται και επαναλαµβάνεται 7. Οικογένειες και κοινωνικός αποκλεισµός: πλαίσιο αποσαφήνισης της σχέσης Η ενασχόληση µε τις οικογένειες που βιώνουν κοινωνικό αποκλεισµό ή απειλούνται από αυτόν πραγµατοποιείται, σήµερα, σε συνθήκες: - φθίνουσας αλληλεγγύης µε τους φτωχούς και κοινωνικά αποκλεισµένους - περιορισµού στο δηµόσιο χαρακτήρα κάποιων αγαθών µέσω των περικοπών στο κοινωνικό τους χαρακτήρα - αλλαγών στη δοµή και τη σύνθεση των οικογενειών, όπου οι οικογένειες µε ένα γονιό, κυρίως µητέρα, αποτελούν µια πραγµατικότητα η οποία στατιστικά γίνεται όλο και πιο ορατή και κοινωνικά αποκτά όλο και µεγαλύτερη σηµασία. - αύξησης της µετακίνησης του πληθυσµού - ραγδαίων εξελίξεων στην αγορά εργασίας - παγίωσης ορισµένων διαδικασιών αποκλεισµού και γενικά αύξησης του αποκλεισµού ο οποίος είναι ένα πολυδιάστατο φαινόµενο - αδυναµίας των παραδοσιακών τρόπων άσκησης κοινωνικής πολιτικής να εναρµονισθούν επαρκώς µε τις µεταβαλλόµενες συνθήκες οικογενειακής οργάνωσης και την πρόκληση του κοινωνικού αποκλεισµού. Ο ρόλος των αρνητικών κοινωνικών αντιλήψεων στον κοινωνικό αποκλεισµό οικογενειών. Συνήθως υπάρχει µια τάση ενοχοποίησης της οικογένειας και ιδιαίτερα των µητέρων για τη µη απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου - ιδιαίτερα όσον αφορά 7 Για µια διερεύνηση της σχέσης του κοινωνικού αποκλεισµού µε το φαινόµενο της χρήσης µιας άλλης από την επίσηµη γλώσσα στην καθηµερινή ζωή και της αρνητικής επίδρασης του κοινωνικού αποκλεισµού στη σχολική επιτυχία δίγλωσσων παιδιών βλ. ΚΟΓΚΙ ΟΥ., ΤΡΕΣΣΟΥ-ΜΥΛΩΝΑ Ε., ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., «Κοινωνικός αποκλεισµός και εκπαίδευση. Η περίπτωση γλωσσικών µειονοτήτων στη υτική Θεσσαλονίκη» στο Ε. Σκούρτου (Επιµ.), Θέµατα ιγλωσσίας και Εκπαίδευσης, Νήσος, Αθήνα, 1997. 6

στην εκπαίδευση των παιδιών. Οι αντιλήψεις αυτές διαφοροποιούνται σηµαντικά ανάλογα µε τη µορφή οικογενειακής οργάνωσης, µε πολιτισµικές, φυλετικές και άλλες παραµέτρους. Ετσι, συχνά αποδίδονται οι δυσκολίες στην απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου στις οικογένειες µε ιδιαίτερα πολιτισµικά χαρακτηριστικά (π.χ. οικογένειες ROM) ή στις οικογένειες που δεν ανήκουν στο κυρίαρχο και περισσότερο κοινωνικά αποδεκτό µοντέλο οικογενειακής οργάνωσης (π.χ. µονογονεϊκές οικογένειες µε µονο-γονιό µητέρα). Οι κοινωνικές αντιλήψεις - για παράδειγµα, αυτές για τις µόνες µητέρες - αποτελούν έναν ισχυρό παράγοντα εναντίον των οικογενειών στην προσπάθειά τους να δηµιουργήσουν ένα δίκτυο στήριξης για τα µέλη τους (Mc Langhan, 1983). Οι αρνητικές προσδοκίες για την ικανότητα των γυναικών να είναι µόνοι γονείς, για τη λειτουργικότητα αυτών των οικογενειών δεν βοηθά στην αναγνώριση των αναγκών που είναι σχετικές µε την επίτευξη των στόχων των οικογενειών. Στη διαµόρφωση αυτής της αρνητικής αντίληψης συνέβαλαν και παλαιότερες µελέτες που θεωρούσαν τη δοµή της οικογένειας υπεύθυνη για τις επιπτώσεις της φτώχειας, της διάκρισης και άλλων µορφών κοινωνικής παθολογίας (Lupenitz, 1988). Μια ολιστική προσέγγιση της οικογένειας αναγνωρίζει σήµερα την πολλαπλότητα των παραγόντων που δηµιουργούν "λειτουργικές" οικογενειακές µονάδες και επηρεάζουν την ευεξία των µελών της (Kissman and Allen, 1993). εν είναι τυχαίο λοιπόν ότι η προσοχή και το ενδιαφέρον στρέφεται κυρίως στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των οικογενειών που βιώνουν κοινωνικό αποκλεισµό και όχι στην ανάπτυξη πολιτικών έτσι ώστε να γίνει εφικτή η όσο το δυνατόν µεγαλύτερη απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου απ όλες τις οικογένειες. Το δικαίωµα επιλογής διαφορετικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης Το να θεωρούµε τους φτωχούς υπεύθυνους για τη φτώχεια τους ή να ενοχοποιούµε τις µητέρες, ή να αµφισβητείται η αποτελεσµατικότητα των µονογονεϊκών οικογενειών να καλύψουν τις βασικές τους λειτουργίες, δεν είναι νέα ζητήµατα. 7

Παρατηρούµε τελευταία ότι οι γυναίκες µε χαµηλά εισοδήµατα - κυρίως οι µόνες µητέρες - να βρίσκονται στο επίκεντρο των επιθέσεων (π.χ. στην Αγγλία) 8. Είναι κυρίως η δική τους εξάρτηση µε επιδόµατα από το δηµόσιο, ή η µη ανεξαρτησία τους µέσω της εργασίας, που θεωρείται ως ένα από τα σοβαρά προβλήµατα της κοινωνικής πολιτικής σήµερα (Gottschalk et al, 1994) 9. Αν και πολλές προσπάθειες αλλαγών στον τοµέα αυτό γίνονται γιατί τα προγράµµατα κοινωνικής πρόνοιας θεωρήθηκαν ως «παγίδες φτώχειας», πολλοί και πολλές επιστήµονες υποστηρίζουν ότι πρόκειται για µια «φιλική επίθεση» στο γυναικείο κίνηµα και ότι κρύβουν µια προσπάθεια επαναφοράς των γυναικών σε πιο παραδοσιακούς ρόλους και όχι µια µεταρρύθµιση ή βελτίωση του κράτους πρόνοιας (βλ., ενδεικτικά, Axinn and Hirsch, 1993). Πρόκειται, δηλαδή, ουσιαστικά για προσπάθεια επαναφοράς των γυναικών στο θεσµό του γάµου, «την κανονική και σταθερή οικογένεια», για στροφή από τη δηµόσια εξάρτηση που θεωρείται επικίνδυνη στην ιδιωτική οικονοµική εξάρτηση από τον άνδρα. Πολλά από τα µέτρα κοινωνικής πολιτικής στον τοµέα αυτό καθώς και οι αναθεωρήσεις που εµπεριέχουν περικοπές δαπανών, µειώνουν τη δυνατότητα των γυναικών να µεγαλώνουν παιδιά ως µόνες µητέρες και το δικαίωµα επιλογής διαφορετικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης. Αυτό γίνεται περισσότερο σαφές όταν ταυτόχρονα δεν συµπεριλαµβάνονται αλλαγές ή άµεσα και αποτελεσµατικά µέτρα για τους άνδρες που δεν πληρώνουν διατροφές για τα παιδιά, ενώ υπάρχουν συγκεκριµένοι περιορισµοί στις γυναίκες όταν εξαρτώνται από την πρόνοια. Οπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Axinn and Hirsch (1993), µέσα από την εφαρµοζόµενη 8 Πρόσφατο παράδειγµα αποτελούν οι περικοπές των επιδοµάτων στους µόνους-γονείς και στα άτοµα µε ειδικές ανάγκες στην Αγγλία και η ένταξή τους στη στρατηγική της πολιτικής «από την πρόνοια στην εργασία». 9 Ιδεώδη, όπως η παροχή αντισταθµιστικών µέτρων για το άτοµο που παρέχει φροντίδα ανταγωνίζεται µε αξίες όπως η διατήρηση της ανεξάρτητης συζυγικής οικογένειας, η µεγάλη αξία που δίνεται στην εργασία και µε αντιλήψεις για υποστήριξη άλλων µη ευνοηµένων οµάδων, όπως οι ηλικιωµένοι (Kissman, 1991). Η επιλογή της προτεραιότητας προϋποθέτει και στηρίζεται στην επικράτηση ορισµένων θεµελιακών αξιών για κάθε κουλτούρα. Επιπλέον, εξαρτάται από το εισοδηµατικό επίπεδο της οικογένειας και πως αυτό επηρεάζει το µέλλον των παιδιών, πόσο αποτελεσµατικά είναι τα µέτρα για τη στήριξη των οικογενειών και σε ποιο βαθµό µπορεί να οδηγήσει στην αύξηση της εξάρτησης και του ποσοστού τους. 8

κοινωνική πολιτική ο γάµος προβάλλεται ουσιαστικά ως το προσφορότερο µέτρο για την καταπολέµηση της φτώχειας των γυναικών (είτε γιατί οι άνδρες κερδίζουν περισσότερα χρήµατα από τις γυναίκες, είτε γιατί υπάρχουν - δυνητικά - δυο φορείς εισοδήµατος στην οικογένεια). Εξαιτίας των πρόσφατων µεταβολών στις µορφές οικογενειακής οργάνωσης το ζήτηµα της εναρµόνισης της οικογένειας και της εργασίας αποκτά ιδιαίτερη σηµασία. Σήµερα η ανάγκη για διερεύνηση των επιδράσεων των διαφορετικών µορφών οργάνωσης της εργασίας στην οικογενειακή και κοινωνική ζωή γίνεται όλο και πιο επιτακτική καθώς χρειάζεται να προσδιορίσουµε νέες στρατηγικές έτσι ώστε αυτές οι πολιτικές να ανταποκρίνονται στον προβαλλόµενο στόχο τους, ο οποίος είναι η υγιής ισορροπία ανάµεσα στην εργασία και τη ζωή στο πλαίσιο της οικογένειας. Το ερώτηµα που προκύπτει δεν είναι µόνον αν τα µέτρα κοινωνικής πολιτικής τα οποία αφορούν, άµεσα, την οικογένεια ως θεσµό και φορέα παροχής φροντίδας και, έµµεσα, µέσω των ρυθµίσεων που αφορούν στα µέλη της ικανοποιούν τις υπάρχουσες ανάγκες καθώς εναρµονίζονται επαρκώς µε τις µεταβαλλόµενες συνθήκες οικογενειακής οργάνωσης ή αντανακλούν και προωθούν τη συµβατική µορφή οικογένειας. Το ερώτηµα που προκύπτει είναι κυρίως αν η κοινωνική πολιτική δηµιουργεί ανισότητες που αποβαίνουν εις βάρος ορισµένων οικογενειών, αν σέβεται το δικαίωµα των ατόµων να επιλέγουν τη µορφή οικογενειακής οργάνωσης την οποία επιθυµούν και αν ανταποκρίνεται στους µεταβαλλόµενους ρόλους των γυναικών ως, ενδεχόµενα, µοναδικών φορέων εισοδήµατος και παιδικής φροντίδας και κατά συνέπεια προσφέρει περισσότερες δυνατότητες και ευελιξία στις οικογένειες - ιδιαίτερα όταν περνούν από µια µορφή οικογενειακής οργάνωσης σε άλλη. Η απάντηση σ αυτό το ερώτηµα είναι σηµαντική γιατί οι πολιτικές αυτές όχι µόνον προδιαγράφουν, ως ένα βαθµό, το µέλλον και την προοπτική των µη συµβατικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης, αλλά, κυρίως, επηρεάζουν τη ζωή στις οικογένειες, εάν δηλαδή θα ζήσουν σε συνθήκες κοινωνικού αποκλεισµού 10. 10 Ενα ζήτηµα, που µπορεί να έχει µεγάλη επίδραση στην ποιότητα ζωής των εργαζοµένων µητέρων είναι η ίση κατανοµή των οικιακών και γονικών ευθυνών στο πλαίσιο κάθε µορφής οικογενειακής οργάνωσης. Η ίση κατανοµή των γονικών ευθυνών απαιτεί όµως ιδεολογικές ανακατατάξεις και 9

Οι πολιτικές αυτές έχουν επιπτώσεις στις γυναίκες καθώς ένα µεγάλο ποσοστό του πληθυσµού που ζει σε συνθήκες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισµού είναι µόνες µητέρες µε τα παιδιά τους. Επίσης, δηµιουργούν ιδεολογίες που νοµιµοποιούν την ανισότητα των φύλων. Η δυνατότητα ελεύθερης επιλογής της µορφής οικογενειακής οργάνωσης είναι σηµαντικό δικαίωµα κάθε πολίτη. Μια κοινωνία µε ανθρώπινο πρόσωπο πρέπει να διασφαλίσει αυτή την αυτονοµία των ατόµων, καθώς, η στέρηση αυτού του δικαιώµατος εµπεριέχει στοιχεία κοινωνικού αποκλεισµού. Κατά συνέπεια, επιδιωκόµενος στόχος θα πρέπει να είναι η στήριξη όλων των οικογενειών κατά τέτοιο τρόπο ώστε να µη µειωθούν τα ατοµικά κίνητρα και η δυνατότητα ατοµικών επιλογών, ενώ ταυτόχρονα να δοθεί η δυνατότητα εγκαθίδρυσης ενός δικτύου που να είναι αποτέλεσµα της ατοµικής αλλά και της δηµόσιας προσπάθειας 11. Από την κατανόηση του φαινοµένου του κοινωνικού αποκλεισµού και των οικογενειών που κινδυνεύουν από κοινωνικό αποκλεισµό στο σχεδιασµό πολυδιάστατης στρατηγικής. Η κατανόηση του φαινοµένου του κοινωνικού αποκλεισµού ως παρεµπόδιση στην απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου καθορίζει την επιλογή των επιµέρους στρατηγικών παρέµβασης στις διαφορετικές κατηγορίες οικογενειών. Ετσι, καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού των οικογενειών σηµαίνει ενδυνάµωση της δυνατότητας πρόσβασης και συµµετοχής τους στη διανοµή δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών. Αυτή η αντίληψη κατευθύνει τη δράση όχι µόνο προς τις οικογένειες αλλά και προς την κοινωνία γενικά και τους θεσµούς της σε όλους τους τοµείς (π.χ. στην εκπαίδευση, στην υγεία, στη ψυχαγωγία) που καλούνται να εξασφαλίσουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τη διασφάλιση των κοινωνικών, αστικών και πολιτικών δικαιωµάτων των οικογενειών και τον µη αποκλεισµό τους (µε σκόπιµο ή µη περιορισµό στην πρόσβαση) από τη διανοµή αυτών των δηµόσιων και κοινωνικών αγαθών. διαδικασίες που είναι µακρόχρονες και περισσότερο δύσκολες από τις νοµοθετικές ρυθµίσεις και τα άλλα µέτρα κοινωνικής πολιτικής που ανταποκρίνονται στις ανάγκες όλων των µητέρων. 11 Το ζήτηµα, όµως, της υιοθέτησης συνδυασµένων πολιτκών που να οδηγούν σε µια δίκαιη κοινωνία δραστήριων, αυτόνοµων αλλά και προστατευόµενων ατόµων είναι ένα ευρύτερο ζήτηµα. 10

Από την παραπάνω ανάλυση προκύπτουν οι στόχοι παρέµβασης για κάθε κοινωνική κατηγορία οικογένειας και οι συγκεκριµένες δράσεις που θα πρέπει να συναποτελούν ένα πολυδιάστατο σχέδιο παρέµβασης. Οπως αναφέρεται στο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τις πολιτικές για την οικογένεια (1996) καθώς προσεγγίζουµε το τέλος του αιώνα είναι σηµαντικό να σχεδιαστεί ένα νέο Ευρωπαϊκό συµβόλαιο προς το συµφέρον των οικογενειών. Ενα συµβόλαιο που θα προστατεύει τα δικαιώµατα των µελών της οικογένειας και θα εξειδικεύει τα συστατικά της "καλής ζωής", που όλοι οι πολίτες θα πρέπει να απολαµβάνουν (αγάπη, στήριξη, υγεία και ένα ικανοποιητικό εισόδηµα που θα επιτρέψει την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναµικού) και το οποίο θα εκφράζει ευκρινώς το καθήκον των κυβερνήσεων σ' όλα τα επίπεδα για την επίτευξή του. Ολες οι οικογένειες µπορούν να επιτελέσουν το έργο τους µε τον καλλίτερο δυνατό τρόπο εφόσον η κοινωνία διαµορφώσει τις προϋποθέσεις - και όπου χρειάζεται µε στρατηγικές ενδυνάµωσης οικογενειών 12 που ανήκουν σε συγκεκριµένες κατηγορίες και µε πρακτικές που λαµβάνουν υπόψη τον παράγοντα φύλο 13 - για την απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου. Ζητούµενο λοιπόν είναι ο σχεδιασµός και υλοποίηση µιας κοινωνικά δίκαιης πολιτικής που θα προωθεί το νέο όραµα για την οικογένεια του 21ου αιώνα - µε όλο τον πλουραλισµό ως προς τις µορφές της - θα κάνει δυνατή την ισότιµη και αξιοπρεπή διαβίωση όλων των οικογενειών και όλων των µελών τους και θα προωθεί την κοινωνική δικαιοσύνη στις σχέσεις των δύο φύλων. 12 Η ενδυνάµωση είναι µια διαδικασία απόκτησης πόρων - συµπεριλαµβανοµένων και των προσωπικών - που επιτρέπει στα άτοµα να πετύχουν τις προσδοκίες τους και να ελέγχουν το περιβάλλον τους (Hasenfeld, 1987). Πολλά προγράµµατα και πολιτικές βασίζονται στην έννοια της ενδυνάµωσης, η οποία µπορεί να λειτουργήσει σε διαφορετικά επίπεδα (σε ατοµικό επίπεδο, σε επίπεδο οργανισµού, κοινότητας κ.ά.) 13 Οι πρακτικές που λαµβάνουν υπόψη τον παράγοντα φύλο (gender-sensitive practices) βασίζονται στην άποψη ότι το περιβάλλον επηρεάζει την ποιότητα ζωής των γυναικών και έχουν ως στόχο την µείωση ή εξάλειψη της κυριαρχίας και καταπίεσης µέσω της ενδυνάµωσης των ατόµων που βρίσκονται συνήθως στην κατώτερη θέση στην ιεραρχία της εξουσίας (Kissman and Allen, 1993) Οι ευαίσθητες ως προς το φύλο πρακτικές βασίζονται σε µια ολιστική πολυδιάστατη άποψη για τις οικογένειες µέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της κοινωνίας. Αυτή η προσέγγιση δίνει έµφαση στη διαπλοκή µεταξύ ατοµικής και πολιτικής εµπειρίας των γυναικών και το status τους µέσα στην οικογένεια και στην κοινωνία. 11

Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση AXINN M. J. & HIRSCH E.A., " Welfare and the 'Reform' of Women", Families in Society, vol. 74, No 9, 1993, pp. 563-572. BRUTO DA COSTA (ed), Definitions of Poverty, Exclusion and integration, Working paper. E.E.I.G. Animation and Research, Lille, POVERTY 3, 1994. EUROPEAN OBSERVATORY ON NATIONAL FAMILY POLICIES, A Synthesis of National Family Policies in 1996, York: Commission of the European Communities, 1998. GOTTSCHALK P, MCLANAHAN S., and SANDEFUR G., "The Dynamics and Intergenerational Transmission of Poverty and Welfare Participation", in S. H. Danziger, G. D. Sandefur, D. H. Weinberg (eds), Confronting Poverty, Prescriptions for Change, Harvard University Press, New York, 1994. HASENFELD Y., "Power in social work practice", Social Service Review, vol. 61, 1987, pp. 469-483. KISSMAN K., " Women caragivers, women wage earners - Social Policy Perspectives in Norway", Women's Studies Int. Forum, Vol. 14, No 3, 1991, pp. 193-199. KISSMAN K. and ALLEN A., Single - Parent Families, Sage Publications, USA, 1993. KONGIDOU D. and TSIAKALOS G., Praktische Modelle antirassistischer Arbeit. In Rudolf LEIPRECHT (Hg.), Unter Anderen. Rassismus und Jugendarbeit, DISS, Duisburg, 1992. Mc LANAHAN S., " Family Structure and Stress: A Longitudinal comparison of two-parent and female-headed families",journal of Marriage and the Family, 45, 1983, pp. 347-357. LUPENITZ D., The Family Interpreted: Feminist theory in clinical practice, New York, Basic Books, 1988. 12

ROOM G. et al, European Community observatory on national policies to combat social exclusion, First Annual Report, Summary, April 1991. Commission of the European Communities, Directorate General V. Employment, Social Affairs, Industrial Relations. Ελληνική ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ (1994), Πράσινο Βιβλίο. Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική. Επιλογές για την Ενωση. Υπηρεσία Επισήµων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεµβούργο. ΚΟΓΚΙ ΟΥ., ΠΑΝΤΑΖΗΣ Π., «Μονογονεϊκές οικογένειες: περιορισµοί, ανάγκες και προοπτικές (στην περιοχή Ελευθερίου - Κορδελιού, Ευόσµου, Μενεµένης)». Εκθεση για την πρότυπη δράση ΦΤΩΧΕΙΑ 3, Θεσσαλονίκη, 1990. ΚΟΓΚΙ ΟΥ., Μονογονεϊκές οικογένειες, Πραγµατικότητες-Προοπτικές-Κοινωνική πολιτική, εκδ. «Νέα Σύνορα»-Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα, 1995. ΚΟΓΚΙ ΟΥ., ΤΡΕΣΣΟΥ-ΜΥΛΩΝΑ Ε., ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., «Κοινωνικός αποκλεισµός και εκπαίδευση. Η περίπτωση γλωσσικών µειονοτήτων στη υτική Θεσσαλονίκη» στο Ε. ΣΚΟΥΡΤΟΥ (Επιµ.), Θέµατα ιγλωσσίας και Εκπαίδευσης, Νήσος, Αθήνα, 1997. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., «Εκθεση ραστηριοτήτων Α Περιόδου του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3», ΑΜ8 Θεσσαλονίκη, 1990. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., ΚΟΚΓΙ ΟΥ., «Ορισµός της φτώχειας ή : από τον ορισµό της φτώχειας εξαρτώνται οι στρατηγικές καταπολέµησής της», ΦΤΩΧΕΙΑ 3, Θεσσαλονίκη, 1991. ΤΣΙΑΚΑΛΟΣ Γ., «Κοινωνικός αποκλεισµός: Ορισµοί, Πλαίσιο και Σηµασία», στο Κ. Κασιµάτη (Επιµ.), Κοινωνικός αποκλεισµός: Η Ελληνική Εµπειρία, Gutenberg, Αθήνα, 1998. 13

14