ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΒΑΛΑΣ Σχολή Διοίκησης & Οικονομίας Τμήμα Λογιστικής ΘΕΜΑ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ: ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΧΑΤΖΗΦΩΤΙΟΥ ΣΕΒΑΣΤΗ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΤΣΙΑΤΑΚΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ Α.Μ. 8804 Καβάλα 2010
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.1. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.2. ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.3. Η ΔΙΑΙΩΝΙΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΟΦΕΙΛΕΤΑΙ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.4. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΦΤΩΧΕΙΑ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.5. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.6. ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.7. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.8. ΣΤΟ "ΚΟΚΚΙΝΟ" ΤΑ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.9. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.10. ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.11. ΟΡΙΣΜΕΝΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΡΡΩΣΤΙΕΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.12. ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.13. ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.14. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.15. 17 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ: ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ.. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.16. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΜΕΙΩΣΗΣ / ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 1.17. ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΕΠΑΡΚΕΙΣ ΠΟΡΟΙ ΓΙΑ ΝΑ ΕΞΑΛΕΙΦΘΕΙ Η ΦΤΩΧΕΙΑ;... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.1. ΣΥΝΔΕΣΗ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.2. ΕΝΝΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.3. ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.4. ΟΙ ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.5. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΕΜΠΟΔΙΣΗ ΣΤΗΝ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.6. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΕΝΩΝ ΑΤΟΜΩΝ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.7. ΑΙΤΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.8. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.9. TO ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ.. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.10. O ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
2.11. Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΩΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΝΕΡΓΙΑ ΚΑΙ ΦΤΩΧΕΙΑ, ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΑ ΜΕ ΑΝΕΡΓΑ ΜΕΛΗ. ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ.... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 3.1. ΑΝΕΡΓΙΑ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 3.2. ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΤΟΥΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 3.3. ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΡΓΙΑ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 3.4. ΑΝΕΡΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑΤΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΥΠΟΒΑΘΡΟΥ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 4.1. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΑΝΕΛ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ (EUROPEAN COMMUNITY HOUSEHOLD PANEL, ECHP)... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 4.2. ΕΡΕΥΝΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 4.3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΉΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ: ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ ΩΣ «ΠΡΟΣ ΤΙ» ΚΑΙ «ΜΕΤΑΞΥ ΠΟΙΩΝ»... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 4.3.1. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΣΤΗΝ Ε.Ε.... Error! Bookmark not defined. 4.3.2. ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ, ΟΜΑΔΕΣ ΥΨΗΛΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ... Error! Bookmark not defined. 4.3.3. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ... Error! Bookmark not defined. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 5.1. "ΔΙΚΤΥΟ" ΓΙΑ ΤΗ ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 5.1.1. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ "ΔΙΚΤΥΟΥ"... Error! Bookmark not defined. 5.2. ΑΝΑΚΑΤΑΝΟΜΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ.. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 5.3. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ: ΤΟ ΚΛΕΙΔΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 5.4. 2010: ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ & ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 5.5. ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ ΟΙ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΤΟΥ ΟΗΕ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΧΙΛΙΕΤΙΑΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 5.6. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗΣ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 6.1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
6.2. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΑΥΞΑΝΕΙ ΤΗ ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 6.3. ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΦΘΟΝΙΑΣ ΠΕΡΑΣΑΜΕ ΠΛΕΟΝ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΑΚΡΟΤΗΤΩΝ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 8... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 10... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 11... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 12... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 13... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 14... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 15... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1: Ποσοστό παιδιών που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας 6 ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2: Πολλαπλή οικονομική αποστέρηση φτώχεια σε χώρες της Ευρώπης, το 2004.. 7 ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3: Κριτήρια-διαστάσεις αποκλεισμού που έχουν μελετηθεί για την Ελλάδα και % κινδύνου σε κάθε διάσταση...7 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Φτωχός και μη φτωχός ανά επίπεδο εκπαίδευσης..9 ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Ποσοστό φτωχού και μη φτωχού πληθυσμού σε σχέση με το συνολικό ανά επίπεδο εκπαίδευσης.....10 ΠΙΝΑΚΑΣ 3: Μέτρα εκπαιδευτικής κινητικότητας από τη γενιά του πατέρα στη γενιά των παιδιών....10 ΠΙΝΑΚΑΣ 4: Μέτρα εκπαιδευτικής κινητικότητας από τη γενιά της μητέρας στη γενιά των παιδιών...11 ΠΙΝΑΚΑΣ 5: Φτάνει ο μισθός σας για το νοικοκυριό σας; 19 ΠΙΝΑΚΑΣ 6: Κίνδυνος φτώχειας (Ευρωπαϊκό Πάνελ Νοικοκυριών 2000)... 55
ΠΙΝΑΚΑΣ 7: Σχετικός κίνδυνος φτώχειας (Ευρωπαϊκό Πάνελ Νοικοκυριών 2000)..56 ΠΙΝΑΚΑΣ 8: Ομάδες και ποσοστά κινδύνου..68 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΓΡΑΦΗΜΑ 1: Εκτίμηση φτώχειας: 1959 2002 21 ΓΡΑΦΗΜΑ 2: Διάρκεια φτώχειας από το 1996 έως το 1999..21 ΓΡΑΦΗΜΑ 3: Οι πλούσιοι Αμερικανοί κάνουν την διαφορά.....22 ΓΡΑΦΗΜΑ 4: Ποσοστό κινδύνου φτώχειας 1994-2003.......56 ΓΡΑΦΗΜΑ 5: Κίνδυνος εισοδηματικής φτώχειας στην Ε.Ε. το 2007....67 ΓΡΑΦΗΜΑ 6: Κίνδυνος φτώχειας κατά όριο φτώχειας (σε PPS) σε χώρες της Ε.Ε., το 2007....68 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1: Διαστάσεις οικονομικής αποστέρησης...69
ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ελλάδα βρίσκεται σε συνθήκες πλήρους ασφυξίας τόσο σε επίπεδο φτώχειας όσο και κοινωνικού αποκλεισμού. Πόσους ανθρώπους βλέπουμε καθημερινά γύρω μας να ζητιανεύουν για λίγα χρήματα για να φροντίσουν τον εαυτό τους ή την οικογένεια τους; Αρκετούς! Ακόμα και σήμερα. Βρισκόμαστε στον 21 ο αιώνα και ακόμα υπάρχουν άνθρωποι που πεινούν. Άνθρωποι που από ανάγκη ζητιανεύουν ένα κομμάτι ψωμί. Άνθρωποι που ζουν στη φτώχεια. Κάθε άνθρωπος, παντού στον κόσμο, έχει το δικαίωμα να ζει με αξιοπρέπεια. Αυτό σημαίνει ότι όλοι θα πρέπει να έχουν πρόσβαση σε επαρκή στέγη, τροφή, νερό, υγιεινή, στην παιδεία και στην υγεία. Είναι ευρέως γνωστό πως ένα από τα προβλήματα που μαστίζει εδώ και χρόνια τη χώρα μας είναι η φτώχεια που συνεπάγεται και τον κοινωνικό αποκλεισμό των ατόμων αυτής της κατηγορίας. Η αλληλένδετη εξέλιξη των φαινομένων της φτώχειας και του αποκλεισμού εδώ και δεκαετίες επιβάλλει να ληφθεί υπόψη και ο κοινωνικός αποκλεισμός. Η υποχρέωση ενός σύγχρονου κράτους δικαίου είναι να παρέχει συνθήκες ασφάλειας στην καθημερινή ζωή του πολίτη. Όσο περισσότερο το κράτος υπερασπίζεται τα ατομικά δικαιώματα και τις ελευθερίες, τόσο περισσότερο εμπεδώνεται και το αίσθημα ασφάλειας. Όποια μέτρα και αν ληφθούν πρέπει να αντιμετωπίσουν τη φτώχεια και τον αποκλεισμό ως δίπτυχο αδιαίρετο. Όπως κάθε πρόβλημα έτσι και αυτά έχουν κάποια αίτια για την εμφάνιση τους καθώς επίσης και συνέπειες στο σύνολο των ανθρώπων που μαστίζουν. Στο πλαίσιο των ραγδαίων οικονομικών, τεχνολογικών και κοινωνικών μεταβολών που σημειώθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελούν φαινόμενα τα οποία τείνουν να πάρουν ιδιαίτερα ανησυχητικές διαστάσεις στις σύγχρονες κοινωνίες. Η ύπαρξη τους συνδέεται με καταστάσεις ανεπάρκειας εισοδήματος, αποστέρησης υλικών και κοινωνικών πόρων, περιορισμού των κοινωνικών δικαιωμάτων και αδυναμίας των πολιτών να εξασφαλίσουν ένα επίπεδο διαβίωσης τέτοιο που θα τους επιτρέπει να συμμετέχουν ενεργά στο κοινωνικό γίγνεσθαι. (Κοινωνικές ανισότητες και κοινωνικός αποκλεισμός, Ίδρυμα Σ. Καράγεωργα, 6ο Επιστημονικό Συνέδριο 1996). Η έκταση και η βαρύτητα των κοινωνικών προβλημάτων που ανακύπτουν ως αποτέλεσμα των παραπάνω περιορισμών αποτέλεσαν το έναυσμα του προβληματισμού που βρίσκεται στο επίκεντρο της παρούσας εργασίας. Πρόκειται για μια συλλογική προσπάθεια, η οποία αποσκοπεί στην κριτική διερεύνηση βασικών παραμέτρων της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, συνδυάζοντας τόσο τη θεωρητική προσέγγιση όσο και την εμπειρική τεκμηρίωση. Η εμβάθυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, η αύξηση της ανεργίας και της φτώχειας όπως και η επέκταση του κοινωνικού αποκλεισμού είναι ζητήματα στα οποία η εργασία καλείται να δώσει απαντήσεις. Οι κοινωνικές ανισότητες και ο κοινωνικός αποκλεισμός θα εξετασθούν όχι μόνο ως κοινωνικά γεγονότα, αλλά και ως εξηγητικά σχήματα της κοινωνικής πραγματικότητας. Θα αντιμετωπισθούν οι θεωρητικές δυσκολίες που συνεπάγεται η ανάλυση του κοινωνικού αποκλεισμού, οι αμφισβητήσεις σε ότι αφορά τη χρήση του όρου και το επιστημονικό του καθεστώς. Θα συζητηθούν επίσης οι σχέσεις μεταξύ κοινωνικών ανισοτήτων και αποκλεισμού.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 2 Παρακάτω θα αναλύσουμε εκτενέστερα και από όλες τις πλευρές, τις διαστάσεις της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Παρουσιάζεται η ένταση των προβλημάτων στη χώρα μας. Σκοπός της έρευνας είναι η διεξοδική μελέτη των φαινομένων με απώτερο σκοπό την προσπάθεια εύρεσης μέτρων κατά των δύο αυτών φαινομένων. Αρχικά, θα ξεκινήσουμε δίνοντας τον ορισμό της φτώχειας και τις κατηγορίες από τις οποίες αποτελείται. Σε δεύτερη φάση, θα ασχοληθούμε παρουσιάζοντας αναλυτικά τις αιτίες που οδήγησαν στην εμφάνιση της φτώχειας και τις συνέπειες που υφίσταται η κοινωνία. Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στον κοινωνικό αποκλεισμό, τη σημαντικότερη συνέπεια της φτώχειας. Έπειτα θα δοθεί ο ορισμός του κοινωνικού αποκλεισμού, θα γίνει η κατηγοριοποίησή του και θα σχολιαστούν οι αιτίες αλλά και οι συνέπειες. Θα γίνει εκτενής αναφορά για τα εσωτερικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων που θεωρούνται φτωχοί και κοινωνικά αποκλεισμένοι. Τέλος, προτείνονται μέτρα εξάλειψης των δυο κοινωνικών προβλημάτων. Επιπροσθέτως, παρουσιάζονται παραδείγματα πρωτογενών ερευνών, που προσπαθούν να διερευνήσουν τη φύση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κοινωνικού αποκλεισμού στην ελληνική κοινωνία και να εντοπίσουν τις κοινωνικές ομάδες που πλήττονται από αυτόν.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ 1.1. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 3 Διαφορετικές υποθέσεις για τον ορισμό της φτώχειας κυριαρχούν στο διάλογο γύρω από την επιστημονική μεθοδολογία για τη μελέτη του φαινομένου. Πολλοί ορισμοί είναι ασαφής ή συγχέουν τις αιτίες με τα αποτελέσματα. Επιπλέον, διαιωνίζουν τη λανθασμένη άποψη ότι οι ανάγκες που πρέπει να προσδιοριστούν ως βάση για τη μέτρηση της φτώχειας διαφέρουν ανάμεσα στις φτωχές και τις πλούσιες χώρες. Αντίθετα, η ανάπτυξη έγκυρων «μέτρων σύγκρισης» της έκτασης και έντασης του φαινομένου σε διάφορες χώρες, και κυρίως ανάμεσα στις πλούσιες και τις φτωχές χώρες, αποτελεί προϋπόθεση για τον καθορισμό προτεραιοτήτων πολιτικής. Ένας ορισμός που επιτρέπει τις διεθνείς συγκρίσεις μπορεί να συμβάλει στην επίτευξη συμφωνίας σε επίπεδο επιστημονικής ανάλυσης γύρω από τον καθορισμό των εισοδηματικών ορίων σε κάθε χώρα που είναι απαραίτητα για να αποφύγει κανείς την πολλαπλή αποστέρηση και ένδεια (ή, ακόμη, τον πρόωρο θάνατο). Όπως χαρακτηριστικά τονίζουν οι Gordon et al.: «οι κοινωνίες είναι εξοικειωμένες με όρια κινδύνου που προσδιορίζονται μέσα από την επιστημονική ανάλυση, όπως για παράδειγμα για την ακτινοβολία, την περιβαλλοντική μόλυνση, το παγκόσμιο φαινόμενο του θερμοκηπίου με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί και η φτώχεια». Συνήθως συνδέεται με την έλλειψη πρόσβασης σε βασικούς πόρους που περιλαμβάνουν το φαγητό, το πόσιμο νερό, την υγιεινή και την εκπαίδευση. Το λεξικό αναφέρει την φτώχεια σαν μια κατάσταση έλλειψης χρημάτων, αγαθών και μέσων για επιβίωση. Τα τυπικά όρια της φτώχειας όπως τα βάζει το σύστημα «60% του μέσου μισθού» αποτελούν κοροϊδία και γελοιότητα. Δηλαδή ένα ζευγάρι χωρίς παιδιά που δουλεύει με 700 το μήνα, ο καθένας είναι πάνω από τα όρια, άρα καλύπτουν τις ανάγκες τους, άρα δεν είναι φτωχοί. Ένα άλλο ζήτημα είναι τι σημαίνει φτώχεια στις μέρες μας, πως αντιλαμβανόμαστε τη φτώχεια σε ένα ανεπτυγμένο καπιταλιστικό κράτος. Είναι απλά η ακραία μορφή της η πείνα, ή η πλήρη ανέχεια και ένδεια; Νομίζω πως θα πρέπει να δούμε στα σοβαρά μορφές της φτώχειας που μας αποκλείουν από την πρόσβαση σε τομείς και κατηγορίες του σύγχρονου πολιτισμού, φτώχεια πολιτιστική, μορφωτική, τεχνολογική, γλωσσική, κλπ. (Κολλιάς Γ. και Κατσορίδας Δ., 2002). Υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις στον ορισμό της φτώχειας οι οποίες έχουν έναν κοινό στόχο: το χαρακτηρισμό και τον εντοπισμό νοικοκυριών και ατόμων που υστερούν σε διαθέσιμους χρηματικούς και μη πόρους με αποτέλεσμα να μη μπορούν να συμμετέχουν κατά ανεκτό βαθμό στην κοινωνικοοικονομική ζωή της περιοχής που ζουν. Η υστέρηση αυτή σημαίνει ότι η έννοια της φτώχειας αποτελείται από στοιχεία ποιοτικά (ελλιπείς μη χρηματικοί πόροι) αλλά και ποσοτικά (ανεπαρκείς χρηματικοί πόροι). Ο ορισμός αυτός δίνεται από την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (Ο.Κ.Ε.). Η ποιοτική διάσταση της φτώχειας αναφέρεται στην αδυναμία πρόσβασης του ατόμου στις βασικές κοινωνικές πολιτικές, πολιτιστικές και επαγγελματικές ευκαιρίες και δυνατότητες μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Η ποσοτική διάσταση της φτώχειας σημαίνει την έλλειψη πόρων που διασφαλίζει τους όρους και τις προϋποθέσεις που ορίζουν το ελάχιστο επίπεδο ζωής.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 4 1.2. ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ Η έννοια της φτώχειας διακρίνεται σε πέντε κατηγορίες: 1. Απόλυτη φτώχεια Απόλυτη φτώχεια είναι το ποσοστό του πληθυσμού που ζει με λιγότερο από Χ ευρώ (ή δολάρια) την ημέρα. Η δημοφιλέστερη στατιστική του είδους, είναι το ποσοστό του πληθυσμού που ζει με λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα, σε τιμές του 1985. Είναι βέβαια προφανές ότι αυτό το όριο είναι αυθαίρετο, αλλά ας το δεχτούμε σαν ένα μέτρο σύγκρισης. Είναι πάντως σίγουρο, σε κάθε περίπτωση και για όλους τους ερευνητές ότι το ιδανικό ποσοστό απόλυτης φτώχειας είναι 0%. Ούτε 2%, ούτε 5%, αλλά 0! (Xavier, 2002). Σύμφωνα με την προσέγγιση του Rowntree, για να θεωρηθεί μια οικογένεια φτωχή θα πρέπει το εισόδημα της και γενικά οι πόροι της, να μην είναι επαρκείς για την αγορά των ελάχιστων αναγκαίων αγαθών, όπως τροφή, ένδυση, στέγη που συνηθίζουν να έχουν οι περισσότερες οικογένειες. Προσπάθειες έχουν γίνει για τη βελτίωση της έννοιας της απόλυτης φτώχειας για να είναι πιο σαφής όσο αναφορά στο τι πρέπει να περιλαμβάνει το «καλάθι» των φτωχών. Σύμφωνα με τον Orshansky, ως απόλυτοι φτωχοί θεωρούνται εκείνοι που δαπανούν για τρόφιμα πάνω από κάποιο υψηλό ποσό του εισοδήματος τους ή επιλέγεται ένα «καλάθι» τροφίμων και το τριπλάσιο του κόστους αυτού θεωρείται ως ΓΡΑΜΜΗ ΦΤΏΧΕΙΑΣ. Και στις δύο θεωρίες όμως, υπάρχει ο εξής προβληματισμός: δεν μπορούν να προσδιορισθούν αντικειμενικά ποια είναι τα απολύτως αναγκαία αγαθά για την επιβίωση του ανθρώπου, αφού αυτά εξαρτώνται από το σύστημα αξιών κάθε οικογένειας και από τις συνήθειες της κοινωνίας όπου διανέμει η κάθε οικογένεια. 2. Σχετική φτώχεια Σχετική φτώχεια, ορίζεται σαν το μέρος του πληθυσμού που έχει εισόδημα χαμηλότερο από ένα ορισμένο ποσοστό του μέσου εισοδήματος στην χώρα (συνήθως 50%). Για παράδειγμα, αν το μέσο εισόδημα σε μια χώρα είναι 1.000 ευρώ, ο δείκτης σχετικής φτώχειας θα είναι ίσος με το ποσοστό των ανθρώπων που έχουν εισόδημα χαμηλότερο από 500 ευρώ. Ο δείκτης της σχετικής φτώχειας χρησιμοποιείται αρκετά συχνά αλλά παρεξηγείται σχεδόν κάθε φορά που παρουσιάζεται στα ΜΜΕ. Για παράδειγμα ότι μια χωρά έχει μεγαλύτερο δείκτη σχετικής φτώχειας από μια άλλη δεν σημαίνει ότι έχει πραγματικά περισσότερους φτωχούς, σημαίνει μόνο ότι έχει μεγαλύτερες ανισότητες! Αλλά οι «φτωχοί» της χωράς με την μεγάλη ανισότητα μπορεί να ήταν πλούσιοι στην άλλη χώρα (Xavier, 2002). Αυτό είναι και το πιο παρεξηγημένο μέγεθος. Η σχετική φτώχεια ορίζεται σαν ένα ποσοστό του μέσου εισοδήματος (συνήθως 50%). Εδώ έχουμε ένα πρόβλημα. Το ιδανικό μέγεθος της σχετικής φτώχειας δεν είναι 0%, για πολλούς λογούς (Xavier, 2002).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 5 Οικονομολόγοι της παλιάς εποχής όρισαν το ελάχιστο όριο διαβίωσης όχι μόνο τα αναγκαία αγαθά που επιβάλλονται για την επιβίωση του ανθρώπου, αλλά και αυτά που θεωρούνται απαραίτητα από τον πολιτισμό και τα έθιμα της κάθε κοινωνίας. Άρα το ποια αγαθά και κατά τι βαθμό θα πρέπει να έχει κάποιος για να μη θεωρείται φτωχός εξαρτάται πάντα από το τι έχουν οι υπόλοιποι στη συγκεκριμένη κοινωνία (Xavier, 2002). Ένας πιο τυποποιημένος ορισμός της σχετικής φτώχειας είναι πως σαν όριο φτώχειας ορίζεται εισόδημα ίσο με το μισό του μέσου εισοδήματος του πληθυσμού στη συγκεκριμένη χώρα. Συνεπώς, όποιου το εισόδημα βρίσκεται κάτω από το όριο αυτό θεωρείται φτωχός και όσων το εισόδημα ξεπερνάει το όριο δε θεωρούνται φτωχοί. Η ανυπαρξία αυτού του εισοδήματος συνεπάγεται την αδυναμία των ατόμων αυτών να συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή και υπάρχει ο κίνδυνος αποξένωσης τους. 3. Επίσημη φτώχεια Η προσέγγιση της φτώχειας αυτής παίρνει σαν όριο προσδιορισμού κάποιου ως φτωχού, το ποσό που η κοινωνική ασφάλιση ή οι φορολογικές αρχές θεωρούν ως τέτοιο. Το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα που έχει θεσμοθετηθεί στις περισσότερες χώρες της ΕΟΚ μπορεί να θεωρηθεί ως τέτοιο όριο φτώχειας (Xavier, 2002). Βασικό πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι πως λόγω ότι το όριο φτώχειας είναι θεσμοθετημένο, η κοινωνία είναι υποχρεωμένη να φροντίζει να μην υπάρχουν άτομα κάτω από το όριο. 4. Υποκειμενική φτώχεια Αυτό το είδος φτώχειας στηρίζεται στην αντίληψη του κόσμου για το εάν υπάρχει φτώχεια και πόση. Υποθέτει πως ο καλύτερος κριτής για την αξιολόγηση αυτών των ερωτημάτων είναι ο ίδιος ο κόσμος. Η μέθοδος αυτή πλεονεκτεί των άλλων επειδή δεν καθορίζεται αυθαίρετα η έννοια από τους ειδικούς αλλά τον ρόλο τους έχουν αναλάβει όλοι οι πολίτες που γνωρίζουν την κατάσταση καλύτερα, αφού τη βιώνουν καθημερινά. Όμως η μέθοδος αυτή έχει και ένα μειονέκτημα. Όταν ρωτούνται οι πολίτες με ποιο εισόδημα νομίζουν ότι θα μπορούν να ανταπεξέλθουν πλήρως στις ανάγκες της εποχής, η απάντηση τους εξαρτάται από διάφορους παράγοντες και πρέπει να λάβουν υπόψη τους το προηγούμενο και το τρέχον εισόδημα τους, τις προσδοκίες τους για το μέλλον και την κοινωνικοοικονομική ομάδα που ανήκουν. 5. Παιδική φτώχεια Τα παιδιά είναι και αυτά θύματα της φτώχειας! Τη βιώνουν από μικρή ηλικία με τη στέρηση υλικών, πνευματικών και συναισθηματικών πόρων που κρίνονται απαραίτητα για την επιβίωση, τη σωστή ανάπτυξη τους και την επιτυχημένη τους πορεία σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Η φτώχεια στέκεται και σε αυτά όπως και στους ενήλικες, εμπόδιο για να απολαύσουν τα δικαιώματα τους, να εκμεταλλευτούν πλήρως όλες τις δυνατότητες τους, ακόμα και να συμμετέχουν σε όλες τις δραστηριότητες σαν πλήρη και ίσα με όλους μέλη.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 6 Υπάρχουν πολλές διαστάσεις φτώχειας και ιδιαίτερα της παιδικής που δεν οφείλονται αποκλειστικά από το χαμηλό εισόδημα. Υπάρχουν διάφορα πράγματα που όταν τα στερηθεί ένα παιδί μπορεί να έχουν επιπτώσεις πάνω τους είτε βραχυπρόθεσμα είτε μακροπρόθεσμα. Ενδεικτικό στοιχείο μιας πολιτισμένης κοινωνίας αλλά και μέσο για την αντιμετώπιση ορισμένων προβλημάτων που επηρεάζουν την ποιότητα της ζωής στα οικονομικά αναπτυγμένα κράτη θεωρείται η προστασία των παιδιών από την ακραία φτώχεια κατά τη διάρκεια της περιόδου της ανάπτυξης και του σχηματισμού τους (Παράρτημα 1). Αναλύοντας όμως τον ακόλουθο πίνακα η παραπάνω θεωρία καταρρίπτεται καθώς αποδεικνύει ότι το ποσοστό των παιδιών που ζουν κάτω από τα όρια της φτώχειας έχει παρουσιάσει αύξηση στις περισσότερες αναπτυγμένες οικονομίες του κόσμου. Σχεδιάγραμμα 1: Ποσοστό παιδιών που ζουν κάτω από το όριο φτώχειας στις χώρες του οργανισμού οικονομικής συνεργασίας και ανάπτυξης (ΟΟΣΑ). Η κατάταξη των χωρών. Το ποσοστό των παιδιών που ζουν σε «σχετική» φτώχεια ορίζεται ως νοικοκυριά με εισόδημα κάτω του 50% του εθνικού μέσου εισοδήματος. Πορτογαλία 27,7% ΗΠΑ 21,9% ΧΩΡΕΣ Ιταλία Μεξικό Ιρλανδία Νέα Ζηλανδία Ηνωμένο Βασίλειο Καναδάς Αυστραλία Ιαπωνία Πολωνία Ισπανία Ελλάδα Αυστρία Γερμανία Ολλανδία Λουξεμβούργο Ουγγαρία Γαλλία Βέλγιο Δημοκρατία Τσεχίας Ελβετία 16,6% 16,3% 15,7% 15,6% 15,4% 14,9% 14,7% 14,3% 13,3% 12,7% 12,4% 10,2% 10,2% 9,8% 9,1% 8,8% 7,7% 7,5% 6,8% 6,8% Σουηδία Νορβηγία Φιλανδία Δανία 4,2% 3,4% 2,8% 2,4% ΠΑΙΔΙΚΗ ΦΤΩΧΕΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 7 Η Ελλάδα (12,4%), η Ιρλανδία (15,7%), η Ιταλία (16,6%), η Πορτογαλία (15,6%) και η Ισπανία (13,3%), όχι μόνο καταμερίζουν μικρό ποσοστό των κρατικών δαπανών σε κοινωνικές παροχές γενικά, αλλά αυτές οι παροχές παίζουν μικρότερο ρόλο στην προστασία των οικογενειών χαμηλού εισοδήματος. Σε αυτές τις πέντε χώρες, που παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά παιδικής φτώχειας, οι κρατικοί πόροι που προορίζονται για εκείνους που έχουν χαμηλά εισοδήματα επικεντρώνονται σε ανθρώπους ηλικίας άνω των 50 ετών. (Αναδημοσίευση από το: http://globala. blogspot.com) (Παράρτημα 2).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 8 1.3. Η ΔΙΑΙΩΝΙΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ ΟΦΕΙΛΕΤΑΙ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ Η φτώχεια φέρνει άγχος, αυτό επηρεάζει ιδιαίτερα δύο περιοχές του εγκεφάλου και μειώνει έτσι την ικανότητα της μνήμης των παιδιών, πράγμα που δυσκολεύει τη μάθηση τους, με συνέπεια, όταν μεγαλώσουν, να υστερούν από πλευράς γνώσεων και η φτώχεια τους να αναπαράγεται. Αυτός με δυο λόγια είναι ο φαύλος κύκλος που συμβάλλει, μαζί με άλλους παράγοντες ασφαλώς, στο να διαιωνίζεται η κοινωνική ανισότητα, σύμφωνα με νέα έρευνα (Το Χρήμα,2009α, σελ.16). Οι ερευνητές επιβεβαίωσαν ότι τα φτωχά παιδιά έχουν όντως βιώσει επί χρόνια αυξημένα επίπεδα άγχους κατά την ανάπτυξη τους σε σχέση με τα παιδιά της μεσαίας τάξης. Όσα παιδιά έχουν περάσει όλη τη ζωή τους στη φτώχεια, μπορούν κατά μέσω όρο να κρατήσουν 8,5 αντικείμενα στη μνήμη τους οποιαδήποτε στιγμή, έναντι 9,4 αντικειμένων ενός παιδιού μεσαίας τάξης, ενώ όσα παιδιά είχαν μεικτές οικονομικές και κοινωνικές εμπειρίες, βρίσκονται κάπου στη μέση. Οι επιπτώσεις αυτές στον εγκέφαλο σημαίνουν ότι τα φτωχά παιδιά μαθαίνουν δυσκολότερα, συνεπώς δεν είναι παράξενο που συχνά τα πάνε χειρότερα στο σχολείο και όχι σπάνια, αδυνατούν όταν μεγαλώσουν να σπάσουν πια τις αλυσίδες της φτώχειας (Το Χρήμα,2009α, σελ.16). Το άγχος που βιώνουν οι φτωχοί, πηγάζει κυρίως από το γεγονός ότι βρίσκονται στον «πάτο» της κοινωνικής και οικονομικής κλίμακας. Οι άνθρωποι στο κατώτερο μέρος της κοινωνικοοικονομικής ιεραρχίας βιώνουν πολύ περισσότερο στρες στην καθημερινή ζωή τους σε σχέση με όσους βρίσκονται στην κορυφή και οι συνέπειες είναι ορατές στην υγεία τους (Το Χρήμα,2009α, σελ.16).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 9 1.4. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΦΤΩΧΕΙΑ Στους πίνακες 1 4 καταγράφονται οι επιπτώσεις του επιπέδου εκπαίδευσης των μελών των νοικοκυριών και στη μεταβίβασή της από γενεά σε γενεά. Πίνακας 1: Επίπεδο εκπαίδευσης και κατανομή του πληθυσμού ανά κατηγορία. Φτωχός και μη φτωχός ανά επίπεδο εκπαίδευσης συνολικά. ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΦΤΩΧΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΗ ΦΤΩΧΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Δεν πήγε σχολείο 3,4 8,6 1,9 Δεν τελείωσε το δημοτικό 9,8 23 6,2 Δημοτικό 29,2 41,1 26 Γυμνάσιο 12,7 11 13,2 Λύκειο / Εξατάξιο γυμνάσιο ΤΕΛ, ΤΕΣ, Πολυκλαδικό λύκειο 20,5 9,7 23,5 5,1 2,1 5,9 ΙΕΚ ή Ανώτερη σχολή 4,4 1,4 5,1 ΤΕΙ, ΚΑΤΕΕ 4,4 1,1 5,3 ΑΕΙ 9,9 2 12 Μεταπτυχιακό 0,5 0 0,7 Διδακτορικό 0,2 0 0,2 ΣΥΝΟΛΟ 100 100 100 Πηγή: http://www.statistics.gr
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 10 Πίνακας 2: Ποσοστό φτωχού και μη φτωχού πληθυσμού σε σχέση με το συνολικό ανά επίπεδο εκπαίδευσης. ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΦΤΩΧΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟ ΜΗ ΦΤΩΧΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ Δεν πήγε σχολείο 54,2 45,8 Δεν τελείωσε το δημοτικό 50,1 49,9 Δημοτικό 30 70 Γυμνάσιο 18,3 81,7 Λύκειο / Εξατάξιο γυμνάσιο 10 90 ΤΕΛ, ΤΕΣ, Πολυκλαδικό 8,8 91,2 λύκειο ΙΕΚ ή Ανώτερη σχολή 7 93 ΤΕΙ, ΚΑΤΕΕ 5,4 94,6 ΑΕΙ 4,2 95,8 Μεταπτυχιακό 1,4 98,6 Διδακτορικό 0 100 ΣΥΝΟΛΟ 21 79 ΤΑΣΕΙΣ ΔΙΑΓΕΝΕΑΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Πίνακας 3: Μέτρα εκπαιδευτικής κινητικότητας από τη γενιά του πατέρα στη γενιά των παιδιών ΜΕΤΡΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΦΤΩΧΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΜΗ ΦΤΩΧΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Εκπαιδευτική στασιμότητα Εκπαιδευτική ολική κινητικότητα Εκπαιδευτική ανοδική κινητικότητα Εκπαιδευτική καθοδική κινητικότητα 31,5 22,4 68,5 77,6 62,6 72,3 6,2 5 Πηγή: http://www.statistics.gr
Πίνακας 4: Μέτρα εκπαιδευτικής κινητικότητας από τη γενιά της μητέρας στη γενιά των παιδιών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 11 ΜΕΤΡΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΦΤΩΧΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΜΗ ΦΤΩΧΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Εκπαιδευτική στασιμότητα Εκπαιδευτική ολική κινητικότητα Εκπαιδευτική ανοδική κινητικότητα Εκπαιδευτική καθοδική κινητικότητα 26 16,6 74 83,4 71,2 80,6 2,8 2,7 Ειδικότερα, από τους παραπάνω τέσσερις πίνακες προκύπτει: Ο ρόλος της εκπαίδευσης είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τη μείωση της φτώχειας. Το 83,7% των φτωχών είναι αναλφάβητοι, έχουν τελειώσει μερικές τάξεις του δημοτικού, δημοτικό ή γυμνάσιο, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους μη φτωχούς εκτιμάται στο 47,3% (Πίνακας 1). Οι μη φτωχοί που έχουν τελειώσει υποχρεωτική εκπαίδευση, κατά ανώτερο επίπεδο, είναι 0,70 φορές περισσότεροι από τους αντίστοιχους φτωχούς. Οι μη φτωχοί, που έχουν τελειώσει μεταπτυχιακό είναι 24 φορές περισσότεροι από τους αντίστοιχους φτωχούς. Επίσης, οι μη φτωχοί που έχουν τελειώσει το Λύκειο είναι 3 φορές περισσότεροι από τους αντίστοιχους φτωχούς, ενώ οι μη φτωχοί που έχουν τελειώσει ΑΕΙ είναι 7,7 φορές περισσότεροι από τους αντίστοιχους φτωχούς (Πίνακας 1). Από τα παραπάνω αποδεικνύεται ότι όσο υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης έχει αποκτηθεί από τα μέλη του νοικοκυριού τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα να απειληθούν από φτώχεια. Τα αντίστοιχα ποσοστά, για επίπεδο εκπαίδευσης υψηλότερο της υποχρεωτικής (λύκειο έως και διδακτορικό), εκτιμώνται για τους μεν φτωχούς στο 16,3% ενώ για τους μη φτωχούς στο 52,7% (Πίνακας 1). Το 54,2% αυτών που δεν έχουν πάει καθόλου σχολείο (αναλφάβητοι) απειλείται από φτώχεια. Το αντίστοιχο ποσοστό ισχύει και για άτομα που έχουν τελειώσει ΑΕΙ, το οποίο μειώνεται δραστικά στο 4,2% (Πίνακας 2). Στο φτωχό πληθυσμό παρατηρείται μεγαλύτερη εκπαιδευτική στασιμότητα 1, ήτοι ποσοστό 31,5% ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης του πατέρα και 26% ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης της μητέρας. Στο μη φτωχό πληθυσμό τα αντίστοιχα ποσοστά είναι 22,4% και 16,6% (Πίνακες 3 και 4).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 12 Σε ποσοστό 68,5% ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης του πατέρα και 74% ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης της μητέρας, τα μέλη των νοικοκυριών που απειλούνται από φτώχεια παρουσιάζουν εκπαιδευτική κινητικότητα 2. Τα αντίστοιχα ποσοστά ισχύουν για μέλη νοικοκυριών που δεν απειλούνται από φτώχεια και εκτιμώνται σε 77,6% και 83,4% (Πίνακες 3 και 4). Η καθοδική και ανοδική εκπαιδευτική κινητικότητα 3 των μελών των νοικοκυριών που απειλούνται από φτώχεια εκτιμάται σε ποσοστό 6,2% και 62,6% αντίστοιχα σε σχέση με το εκπαιδευτικό επίπεδο του πατέρα και σε ποσοστό 8,2% και 71,2% αντίστοιχα σε σχέση με το εκπαιδευτικό επίπεδο της μητέρας. Τα αντίστοιχα ποσοστά καθοδικής και ανοδικής εκπαιδευτικής κινητικότητας των μελών των νοικοκυριών, που δεν απειλούνται από τη φτώχεια, εκτιμώνται σε 5% και 72,3% και 2,7% και 80,6% αντίστοιχα (Πίνακες 3 και 4). Τέλος, επισημαίνεται ότι για την εξαγωγή ορθών συμπερασμάτων σχετικά με τη διαγενεακή μεταβίβαση της φτώχειας, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα ιστορικά γεγονότα (Α και Β Παγκόσμιος πόλεμος, εμφύλιοι κλπ.), η οικογενειακή επένδυση σε εκπαιδευτικό κεφάλαιο μετά τον πόλεμο, καθώς και οι ρυθμοί ανάπτυξης της χώρας. 1.Εκπαιδευτική στασιμότητα: Εκπαιδευτικό επίπεδο των μελών του νοικοκυριού ίδιο ακριβώς με αυτό των γονέων τους. 2.α.Ολική εκπαιδευτική κινητικότητα: Ποσοστιαία αναλογία των μελών του νοικοκυριού που διαφέρει από αυτό των γονέων τους. 2.β.Καθοδική εκπαιδευτική κινητικότητα: Ποσοστιαία αναλογία των μελών του νοικοκυριού που φθάνουν σε χαμηλότερο επίπεδο από αυτό των γονέων τους. 3.Ανοδική εκπαιδευτική κινητικότητα: Ποσοστιαία αναλογία των μελών του νοικοκυριού που φθάνουν σε υψηλότερο επίπεδο από αυτό των γονέων τους.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 13 1.5. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η οικονομική και κοινωνική επιδείνωση των τελευταίων ετών οδήγησε σε συνδυασμό με τις συνέπειες της διεθνούς οικονομικής κρίσης πολλούς συμπολίτες μας στο οικονομικό και κοινωνικό περιθώριο. Δεν καλύπτονται βασικές ανάγκες τους και έχουν κάθε λόγο να διεκδικούν με δυναμικό τρόπο την άμεση και ουσιαστική βελτίωση της κατάστασης τους. Τα τελευταία χρόνια το ποσοστό της φτώχειας στην Ελλάδα, δηλαδή το ποσοστό των ανθρώπων που έχουν εισόδημα μικρότερο από το 60% του μέσου εισοδήματος, ακολουθεί ανοδική πορεία. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι γινόμαστε φτωχότεροι. Διότι, αν τα εισοδήματα όσων βρίσκονται στην παραγωγική διαδικασία αυξάνονται ταχύτερα απ' ότι στο παρελθόν, τότε το μέσο εισόδημα ανεβαίνει και αναπόφευκτα ο αριθμός όσων έχουν εισόδημα κάτω από το 60% του μέσου εισοδήματος μεγαλώνει. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν κατά κύριο λόγο οι συνταξιούχοι, οι οποίοι, ως επί το πλείστον, εισπράττουν πενιχρές συντάξεις. Και επειδή είμαστε μια γερασμένη χώρα, το φαινόμενο αυτό εντείνεται. Βεβαίως, όσο η συνοχή της ευρύτερης οικογένειας παραμένει ισχυρή τα πραγματικά προβλήματα θα είναι περιορισμένα. Η Ελλάδα, μαζί με τις άλλες χώρες του ευρωπαϊκού νότου και την Ιρλανδία, εμφανίζει ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά φτώχειας στην Ε.Ε., που υπερβαίνει το 20%. Στην Ελλάδα, επίσης, αντίθετα με άλλες χώρες, η μεγάλη ηλικία αποτελεί τον σοβαρότερο επιβαρυντικό παράγοντα κινδύνου φτώχειας. Η διαφορά του σχετικού ποσοστού από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο είναι πολύ μεγάλη: 28,1% στην Ελλάδα έναντι 17% στην ΕΕ-25 το 2003. Όμως, επανερχόμενοι στο πρόβλημα της στατιστικής αποτύπωσης μιας κατάστασης και χωρίς να θέλουμε σε καμία περίπτωση να υποβαθμίσουμε τα όντως υπαρκτά προβλήματα, πρέπει ταυτόχρονα να σημειώσουμε ότι οι φτωχοί και οι ηλικιωμένοι στην Ελλάδα μένουν σε δικό τους σπίτι σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ότι στη υπόλοιπη Ευρώπη. Το ποσοστό φτώχειας θα εμφανιζόταν σαφώς χαμηλότερο αν συνυπολογιζόταν παράγοντες όπως η ιδιοκατοίκηση (το ποσοστό θα μειωνόταν κατά 3%), ο αριθμός των ηλικιωμένων σε γηροκομεία, το αδήλωτο εισόδημα των μεταναστών (οι οποίοι ξεπερνούν το 10% του εργατικού δυναμικού), το μεγάλο ποσοστό αυτοαπασχόλησης και η μεγάλη έκταση της παραοικονομίας. Σε κάθε περίπτωση συγκριτικής ανάλυσης, θα πρέπει να τονίζεται ο κρίσιμός ρόλος που παίζουν τα ισχυρά οικογενειακά και συγγενικά δίκτυα για το επίπεδο κοινωνικής προστασίας και αλληλεγγύης στην Ελλάδα και τις άλλες χώρες του ευρωπαϊκού νότου, έναντι άλλων, περισσότερο θεσμοθετημένων καθεστώτων κοινωνικής πρόνοιας (Τράντας Ν., 2004). Βεβαίως είναι απογοητευτικό το γεγονός ότι η Ελλάδα έχει τη χειρότερη επίδοση στην Ευρώπη όσον αφορά την αποτελεσματικότητα της κοινωνικής πολιτικής. Ο δείκτης αποτελεσματικότητας των κοινωνικών παροχών κυμαίνεται στο 13 όταν ο μέσος όρος της ΕΕ-15 είναι 37,5% (Εurostat, 2004). Σύμφωνα με το άρθρο του δημοσιογράφου Γιώργου Κύρτσου (2009, 10) οι υπερβολικές διεκδικήσεις ήταν ο κανόνας των περασμένων τετραετιών. Ξαφνικά διαπιστώσαμε ότι υπάρχει τεράστιος αριθμός εργαζομένων που αμείβονται κάτω από τα όρια που προσδιορίζουν οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας και είναι ανασφάλιστοι, στο έλεος μιας αδίστακτης εργοδοσίας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 14 Διαπιστώσαμε επίσης ότι υπάρχουν στο δημόσιο ένα σωρό συμβασιούχοι που πληρώνονται με καθυστέρηση 6, 9 και 12 μηνών, παρά το γεγονός ότι ανήκουν στην κατηγορία των λεγόμενων μη προνομιούχων και τα φέρνουν δύσκολα βόλτα. Χιλιάδες συνταξιούχοι πρέπει να περιμένουν μεγάλο χρονικό διάστημα για την καταβολή του εφάπαξ, άλλοι αγωνιούν για την ίδια τη σύνταξη, ενώ το επίπεδο ιατροφαρμακευτικής τους περίθαλψης πέφτει συνεχώς. Μετά από δεκαετίες αρκετά δυναμικής οικονομικής ανάπτυξης, που συνδυάστηκε με υπερβολικές διεκδικήσεις, ο μισός περίπου πληθυσμός της Ελλάδας δίνει μάχη για να επιβάλει το σεβασμό των βασικών οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων του. Ο Γιάννης Γρηγορίου, Κοινωνιολόγος και πρόεδρος της One Earth σε συνέντευξη του αναφέρει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των φτωχών στη χώρα μας καταλαμβάνουν άτομα τρίτης ηλικίας και άτομα προερχόμενα από τις λεγόμενες ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού, όπως είναι τα άτομα με αναπηρία, μονογονεϊκές οικογένειες, κλπ. Η φτώχεια στην Ελλάδα δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτή που βιώνουν οι πληθυσμοί των αναπτυσσόμενων χωρών. Υπάρχει διαφορά στο να ζεις με λίγα χρήματα και να βιώνεις τον κοινωνικό αποκλεισμό γιατί με το να πεθαίνεις δεν έχεις καθαρό νερό και επαρκή τροφή (Παράρτημα 3). Μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας μας και παραμεθόριες περιοχές αποκτούν τριτοκοσμικά χαρακτηριστικά. Η εξέλιξη αυτή έχει σημαντικές συνέπειες για την οικονομία, την κοινωνία, αλλά και για τη διεθνή θέση της Ελλάδας. Δεν μπορεί να υπάρξει ποιοτική τουριστική ανάπτυξη ούτε καν σωστή οργάνωση των αστικών κέντρων με διάφορες συμμορίες μεταναστών, λαθρομεταναστών να δρουν ανεξέλεγκτα. Άλλοι καταλαμβάνουν τις διασταυρώσεις των οδών, άλλοι τα πεζοδρόμια και τις πλατείες των πιο εμπορικών περιοχών, ενώ οι πιο αδίστακτοι οργανώνουν το εμπόριο ναρκωτικών και γυναικών σε μεγάλη κλίμακα, για λίγα χρήματα. Η Ελλάδα κινδυνεύει να βυθιστεί σε ένα τριτοκοσμικού τύπου αιματηρό χάος λόγω φτώχειας. Σύμφωνα με στοιχεία το επίπεδο φτώχειας στην Ελλάδα είναι από υψηλότερα στην ευρωπαϊκή ένωση και αγγίζει το 21%, δηλαδή 2,2 εκατομμύρια άτομα. Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι όλοι αυτοί οι πολίτες ζουν με εισόδημα που αντιστοιχεί σε λιγότερο του 60% του μέσου εθνικού εισοδήματος. Αν η ελληνική οικονομία συνέχιζε να βαδίζει και να αναπτύσσεται στο περιβάλλον που είχε διαμορφωθεί τα τελευταία 15 χρόνια, οι ανησυχίες για την εξάπλωση της φτώχειας θα ήταν συγκρατημένες. Ωστόσο τον τελευταίο χρόνο και ιδιαίτερα από τις αρχές του 2008 το σκηνικό που είχαμε συνηθίσει έχει αλλάξει άρδην. Η τιμή του πετρελαίου οδεύει προς τα 150 δολάρια το βαρέλι και όλα δείχνουν ότι δεν πρόκειται να επιστρέψει σε διψήφιο αριθμό. Ευκολότερα θεωρείται ότι θα πλησιάσει τα 200 δολάρια παρά τα 100 δολάρια το βαρέλι. Στα ύψη έχουν εκτιναχθεί και οι τιμές των πρώτων υλών και των τροφίμων, καθώς πλέον η κερδοσκοπία έχει τον πρώτο λόγο και στις αγορές αυτές.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΦΤΩΧΕΙΑ/ 15 Η άνοδος των τιμών έχει επαναφέρει στις οικονομίες του πλανήτη το φάντασμα του πληθωρισμού, που κατατρώει το πραγματικό εισόδημα των μισθωτών, ενώ την ίδια στιγμή η κρίση στις μεγάλες οικονομίες του πλανήτη, όπως στις ΗΠΑ και στην ευρωζώνη, έχει επηρεάσει και θα συνεχίσει να επηρεάζει αρνητικά την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Όλα αυτά δημιουργούν ένα μείγμα που επαναφέρει στην ελληνική καθημερινή πραγματικότητα το ερώτημα αν και κατά πόσον η φτώχεια αποτελεί πλέον εν δυνάμει απειλή για την Ελλάδα. Όλα αυτά δημιουργούν ένα μείγμα που επαναφέρει στην ελληνική καθημερινή πραγματικότητα το ερώτημα αν και κατά πόσον η φτώχεια αποτελεί πλέον εν δυνάμει απειλή για την Ελλάδα (Παράρτημα 4). Το αίσθημα ανασφάλειας που καταλαμβάνει τους Έλληνες τον τελευταίο καιρό έχει τις ρίζες του στη βαθύτερη αγωνία των ευνομούμενων πολιτών οποιασδήποτε δημοκρατικής χώρας: ότι κάποιος θα τους στερήσει τα κεκτημένα. Δηλαδή την τάξη, την περιουσία, τη ζωή. Για όλα τα παραπάνω υπάρχουν -και- πολιτικές ευθύνες, οι οποίες θα αποδοθούν στην καλύτερη περίπτωση από τους ψηφοφόρους και στη χειρότερη από την ιστορία. Αφήνοντας αυτές στην άκρη όμως, είναι ζωτικής σημασίας σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο να μην επιτρέψουμε στην ανασφάλεια και τη φτώχεια να εδραιωθεί στις σκέψεις μας και να την αφήσουμε έξω από τις ενέργειες μας. Ειδάλλως, η πορεία μας θα είναι δραματική. Αφού θα έχουμε καλλιεργήσει βαθιά την καχυποψία και την εχθρότητα απέναντι σε οποιονδήποτε διαφέρει από εμάς στην όψη, στο θρήσκευμα, στην ιδεολογία θα τη στρέψουμε ο ένας ενάντια στον άλλο, θα τη βάλουμε στις οικογένειες μας, στις δουλειές μας, στις σχέσεις μας. Θα τιμωρούμε εκ προοιμίου και χωρίς να στοιχειοθετείτε «κατηγορία» τις πανταχού παρούσες σκιές εχθρών, που θα μοιάζουν τρομακτικά με εμάς τους ίδιους (Στέβη Μ., 2009). Λόγω των παρατηρούμενων οικονομικών, δημογραφικών και κοινωνικών αλλαγών, τα θέματα διανομής και αναδιανομής του εισοδήματος, καθώς και της φτώχειας, δεν παύουν ποτέ να απασχολούν τους πολίτες είτε επειδή προσπαθούν να τα τεκμηριώσουν και να τα ερμηνεύσουν, είτε ερευνώντας για τις επιδράσεις της οικονομικής πολιτικής σε αυτά τα μεγέθη. Από το τέλος περίπου του 1970 έχει αρχίσει η στασιμότητα στην οικονομία της χώρας μας. Οι έντονες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες είναι πραγματικότητα σε χώρες όλων των πολιτικών χρωματισμών και βρίσκονται σε όλα τα στάδια ανάπτυξης. Το γεγονός αυτό δεν είναι μόνο αποτέλεσμα έλλειψης πόρων, αλλά κυρίως έλλειψης βούλησης, αμέλειας και διακρίσεων που διαπράττουν κυβερνήσεις αλλά και διεθνή οικονομικά ιδρύματα όπως η Παγκόσμια Τράπεζα. Το «κραχ» του 1929 οδήγησε στο κλείσιμο 9.000 τραπεζών και προκάλεσε την υποχώρηση του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος κατά 35% και εκτόξευσε προσωρινά το ποσοστό ανεργίας πάνω από το 30%. Με βάση τις προγνώσεις των ειδικών του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου οι εκτιμήσεις για την Ελλάδα κάνουν λόγο για υποχώρηση του ρυθμού ανάπτυξης από 3,5% το 2008 σε 2% το 2009. Επειδή οι ειδικοί έχουν αποκτήσει την τάση να διαψεύδονται συνεχώς από τις αρνητικές εξελίξεις δεν μπορούμε να αποκλείσουμε μια ακόμη πιο δύσκολη πορεία της ελληνικής οικονομίας τα επόμενα χρόνια. Ήδη οι πρώτες συνέπειες της διεθνούς κρίσης είναι μαζί μας. Ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης καταρρέει, με αποτέλεσμα να υιοθετούν οι καταναλωτές μια πολύ προσεκτική στάση ακόμη και στην «σπάταλη» Ελλάδα (Κύρτσος Γ., 2009).