ΑΙΓΥΠΤΟΣ Τα Ιερογλυφικά και το πεδίο εφαρμογής τους Ελένη Καζναφέρη
Η Αρχαία αιγυπτιακή γλώσσα και γραφή Η αρχαία αιγυπτιακή γλώσσα κατατάσσεται από τους γλωσσολόγους στις Αφροασιατικές γλώσσες. Αυτό σημαίνει ότι είναι σχετική με τις Βόρειο Αφρικανικές γλώσσες όπως είναι οι Βερβερικές και οι Ασιατικές όπως είναι οι Εβραϊκές και οι Σημιτικές. Τα αρχαία αιγυπτιακά είναι τώρα μια «νεκρή» γλώσσα. Η γλώσσα αυτή ήταν ένα μίγμα από λέξεις συνδεδεμένες από ένα γραμματικό σύστημα που ομιλιούνταν από ανθρώπους της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής. Η αιγυπτιακή γλώσσα εξελίχθηκε στα συμφραζόμενα της ιστορικής εξέλιξης της αρχαίας Αιγύπτου, αν και απ' ότι φαίνεται ως προνόμιο μιας κλειστής ιερατικής κάστας εξυπηρέτησε τα συμφέροντα και τις ιδεολογίες του θρησκευτικού ιερατείου. Ο πολύς λαός δεν ενδιαφερόταν άμεσα για την γραμματική ή συντακτική δομή της γλώσσας του, όπως υπονοείται από τις σημαντικές διαφορές μεταξύ καθομιλούμενης και γραπτής εκδοχής της γλώσσας. Η γραφή της αρχαίας αιγυπτιακής γλώσσας είναι ένα είδος εικονικής γραφής που εντάσσεται στην κατηγορία των ιερογλυφικών. Η λέξη «ιερογλυφικά» είναι ελληνική και σύνθετη από τις λέξεις «ιερός» και «γλύφω» (= σκαλίζω, χαράσσω...), δηλαδή ιερογλυφικά = τα γραμματικά σκαλίσματα των ιερέων ή στα ιερά.
Η Απαρχή της Αιγυπτιακής Γραφής Τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά εμφανίστηκαν κατά το 3100 π.χ. σε πλήρη ανάπτυξη. Κατά την Προδυναστική περίοδο συναντάμε πολλά σημεία/ σχήματα σχέδια δηλαδή ζωγραφισμένα σε κεραμικά ή σκαλισμένα σε όπλα, φυλαχτά, στολίδια, εργαλεία κλπ. Ορισμένα μοιάζουν ή είναι ολόιδια με τα ιερογλυφικά της δυναστικής Αιγύπτου. Απεικονίζουν στοιχεία τοπογραφικά, γεωγραφικά, «τυποποιημένα» και σημάδια εννοιών. Τα σημεία/σχήματα αυτά εξελίχθηκαν αργά ως ένα καλλιτεχνικό ρεπερτόριο απ όπου ξεχώρισαν τα πρώτα ιερογλυφικά. Πινακίδα από σχιστόλιθο του βασιλιά Ναρμέρ, γύρω στο 3100 π.χ., Άβυδος
Επίδραση των Σουμερίων; Το σύστημα γραφής στη Μεσοποταμία εμφανίστηκε γύρω στο 3300 π.χ. και μπορεί να αποτέλεσε το κίνητρο για τη δημιουργία των ιερογλυφικών. Η ιδέα ήταν εύκολο να εξαπλωθεί λόγω της πολύ κοντινής απόστασης των δύο περιοχών και λόγω των στενών εμπορικών σχέσεων. Αυτό όμως δεν το γνωρίζουμε σίγουρα, καθώς υπάρχει και η περίπτωση οι Αιγύπτιοι να ανακάλυψαν τυχαία και μόνοι τον φωνητικό κανόνα. Ανάμεσα στα πρώιμα αιγυπτιακά και τα εικονογράμματα των Σουμερίων υπάρχουν βασικές διαφορές: 1. Στη μορφή των σημείων 2. Στη συμφωνική παρά συλλαβική φύση της γραφής 3. Στη φωνογραφία
Η Εξέλιξη της Αιγυπτιακής Γραφής Από τα ιερογλυφικά προέκυψαν δυο πρόχειρες γραφές: 1. Η ιερατική γραφή. Συμπίπτει σχεδόν με την ανακάλυψη των ιερογλυφικών. Αποτέλεσε προνόμιο μιας κλειστής ιερατικής κάστας και εξυπηρέτησε τα συμφέροντα και τις ιδεολογίες του θρησκευτικού ιερατείου. Βέβαια, είχε καθημερινή διοικητική και εμπορική χρήση. 2. Η δημοτική/ δημώδης γραφή. Εμφανίζεται μετά το 650 π.χ. Αυτή ήταν που αντικατέστησε την ιερατική γραφή. Η δημώδης/ δημοτική χρησιμοποιούσε είδος γραφής που προήλθε από την Ιερατική και μοιάζει με τη σύγχρονη Αραβική γραφή και γραφόταν επίσης από αριστερά προς τα δεξιά. 3. Η κοπτική γραφή. Αποτελεί μετεξέλιξη της δημοτικής/ δημώδους γραφής. Εμφανίζεται από το 200-1600 μ.χ. Χρησιμοποιεί το κοπτικό αλφάβητο, το οποίο είναι μια τροποποιημένη μορφή του ελληνικού αλφαβήτου εμπλουτισμένο από σύμβολα από τη δημοτική/ δημώδη γραφή.
Papyrus Chester Beatty 3, 1220 π.χ. 19 η Δυναστεία, Θήβες Τμήμα περγαμηνής με κοπτικό κείμενο και στις δυο πλευρές, 213-214 μ.χ. Λεπτομέρεια από τη στήλη της Ροζέτας, τμήμα στη δημώδη/ δημοτική γραφή, 2 ος αι. π.χ.
Η κατεύθυνση της Αιγυπτιακής Τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά γράφονταν και διαβάζονταν και αριστερόστροφα και δεξιόστροφα. Ανάλογα με την κατεύθυνση τα μεμονωμένα σημεία κοίταζαν κατά τρόπο ώστε το μάτι του αναγνώστη να περνά πάνω τους από μπροστά προς τα πίσω. Όταν δεν υπήρχε λόγος να επιλέξουν άλλη κατεύθυνση, συνήθως έγραφαν αριστερόστροφα. Δεξιόστροφα έγραφαν για λόγους αισθητικής και συμμετρίας, ως ένδειξη σεβασμού προς εικόνες θεών και φαραώ. Γραφής Η «Πύλη με το λάθος» της Κουτ -εν-φθα, περ.2000 π.χ.
Πώς ηχούσαν τα Αρχαία Αιγυπτιακά Δεν γνωρίζουμε πώς ακούγονταν τα αρχαία αιγυπτιακά. Οι συλλαβισμοί λέξεων και ονομάτων που υιοθετήθηκαν από τους αιγυπτιολόγους (Τουταγχαμών, Φθα, Ραμσής κλπ.) είναι απλά υποθέσεις. Ξέρουμε ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι δεν σημείωναν τα φωνήεντα στη γραφή τους. Έτσι, οι αιγυπτιολόγοι εισάγουν ένα βραχύ ε ανάμεσα στα σύμφωνα. Για παράδειγμα το μν προφέρεται ως μεν, το βμπν ως βεμπεν, το νφρτ ως νεφρετ. Όμως διαθέτουμε δύο πολύ σημαντικά κλειδιά για την αυθεντική προφορά των αρχαίων αιγυπτιακών: 1. Τα κοπτικά αποτελούν το ύστερο στάδιο των αιγυπτιακών κατά το οποίο όμως τα φωνήεντα γράφονταν. 2. Άλλες αρχαίες γλώσσες όπου τα φωνήεντα σημειώνονταν όπως τα ασσυριακά και τα βαβυλωνιακά.
Ιερογλυφικά (αριστερά) και τα αντίστοιχα τους κοπτικά (δεξιά). Κατά τον Davies
Τύποι Ιερογλυφικών Μονοσυμφωνικά σημεία [το «αλφάβητο»] (εικ.4) Δισυμφωνικά σημεία (εικ.1) Τρισυμφωνικά σημεία (εικ.1) Φωνητικά συμπληρώματα: είναι η προσθήκη μονοσυμφωνικού/-ων σημείου/-ων σε μια λέξη για να δοθεί έμφαση ή να επιβεβαιωθεί η προφορά της.(εικ.2) Προσδιοριστικά: είναι λογογράμματα που προστίθενται στο τέλος των φωνογραμμάτων για να δηλώσουν τη σημασία μιας λέξης και για να ξεχωρίσουν δύο ή περισσότερες σημασίες όπου αυτό είναι δυνατόν.(εικ.3)
Εικ.1 Εικ.3 Εικ.2
To Ιερογλυφικό «Αλφάβητο» Υπάρχουν περίπου 24 μονοσυμφωνικά σημάδια στην ιερογλυφική γραφή (ανάλογα το πώς μετράμε τις παραλλαγές). Η γραφή όμως χρησιμοποιούσε ακόμα δισυμφωνικά, τρισυμφωνικά καθώς και διάφορα μη-φωνηεντικά σημεία. Τα λίγα μονοσυμφωνικά αναφέρονται και ως «αλφάβητο», παρότι δεν περιλαμβάνουν αληθινά φωνήεντα και η χρήση τους δεν είναι διαφορετική από άλλων ειδών φωνητικά σημάδια της ιερογλυφικής.
Εικ.4
Τάξη των Γραφέων Κατά την περίοδο του αρχαίου Βασιλείου όχι πάνω από 10.000 μπορούσαν να διαβάσουν, να γράψουν. Κατά την Ελληνορωμαϊκή Περίοδο γύρω στο 1% ήταν εγγράμματοι και αυτοί ήταν κυρίως Έλληνες. Επίσης, κατά την Ελληνιστική Περίοδο οι ιερείς μες στους ναούς συνειδητά έκαναν την ιερογλυφική γραφή πιο σύνθετη για ν αποκλείουν τους λαϊκούς. Η ζωή του γραφέα ήταν μάλλον ελκυστική για τους αρχαίους Αιγύπτιους αλλά γνωρίζουμε ελάχιστα για αυτήν, καθώς οι μαρτυρίες ήταν κυρίως γραμμένες πάνω σε παπύρους. Έχουν διασωθεί κομμάτια παπύρων με ηθικές συμβουλές προς μαθητευόμενους γραφείς. Πάντως ξέρουμε ότι το επάγγελμα του γραφέα ήταν πιθανότατα κληρονομικό και διέθεταν μια αξιοζήλευτη κοινωνική θέση ως κρατικοί υπάλληλοι. Η μέτρηση και η καταγραφή των αγαθών και των φόρων ήταν δουλειά των γραφέων. Στα δικαστήρια, στις βιβλιοθήκες, στα ιερά, στα θησαυροφυλάκια, στο στρατό και βεβαίως στη διακόσμηση των βασιλικών ή ταφικών μνημείων απασχολούνταν οι γραφείς. Η εκπαίδευση μπορούσε να διαρκέσει μέχρι και δώδεκα χρόνια. Τα σχολεία κατά κανόνα αποτελούσαν μέρος των ναών και θεωρητικά όλοι μπορούσαν να φοιτήσουν σε αυτά.
Ο καθιστός Γραφέας, 2600-2350, Σακχάρα Σύνεργα Γραφής των Γραφέων.
Ιερογλυφικά και Τέχνη Τα ιερογλυφικά ήταν ένα σύστημα το οποίο χρησιμοποιούνταν κυρίως για τους θεούς και η περεταίρω αναφορά στα θεία (αιγυπτιακή μυθολογία), για τη σχέση των ανθρώπων με τους θεούς και για την εξύμνηση της μετά θάνατον ζωής. Ως προς τον σχεδιασμό τους προσπαθούσαν να αποδώσουν τη σημασία των συμβολών ως προς την αντικειμενική όψη τους. Σχεδιάζονταν και με τη δυνατότητα να αποτελέσουν σχεδιαστικά σύνολα με αφηγηματικό, θρησκευτικό και επεξηγηματικό χαρακτήρα σε τοιχογραφίες στα πλαίσια ναών και τάφων. Τα σύμβολα της αιγυπτιακής γραφής καταγράφονταν με δυο τρόπους: μετωπικά και κατά προφίλ. Είχαν ακόμη αρχιτεκτονική χρήση και συντελούσαν στη συμμετρία των συνόλων που κοσμούσαν. Η γραμμή έπαιζε σπουδαίο ρόλο στην σχεδίαση και στην απόδοση των ιερογλυφικών. Τα ιερογλυφικά αλληλοεπιδρούσαν με τις ζωγραφιστές απεικονίσεις. Συνοδεύουν τις εικονιζόμενες μορφές συνήθως με σκοπό την ταυτοποίηση τους ή χρησιμοποιούνταν μέσα σε περιγράμματα αποδίδοντας λόγια των μορφών.
Οι γραφείς προσάρμοζαν τα ιερογλυφικά σε μέγεθος καθιστώντας τα ευέλικτα ώστε να προσαρμόζονται σε οποιαδήποτε σκηνή. Τα κείμενα ακολουθούσαν τις αρχές της αισθητικής. Λεπτομέρεια από Hypostyle Hall, Ο ναός του Khnum, Esna.
Στήλη της Ροζέτας Η στήλη βρέθηκε κατά την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο στα μέσα Ιουλίου του 1799 στο χωριό Ρασίντ (Ροζέτα) στο δέλτα του Νείλου. Το 1801 μεταφέρθηκε στην Αλεξάνδρεια και από εκεί στη Βρετανία όπου τοποθετήθηκε στο Βρετανικό Μουσείο. Η επιγραφή της είναι γραμμένη σε τρεις διαφορετικές γλώσσες: 1. Σε αιγυπτιακά ιερογλυφικά 2. Σε δημοτική/ δημώδης 3. Σε αρχαία ελληνικά Η Στήλη της Ροζέτας, 2 ος αι. π.χ., ύψος 114 εκ., πλάτος 72 εκ., πάχος 28εκ.
Η αποκρυπτογράφηση της Στήλης της Ροζέτας αποκρυπτογράφηση των Ιερογλυφικών Η μετάφραση ξεκίνησε από την ελληνική επιγραφή. Πρόκειται για διάταγμα ψηφισμένο από ένα γενικό συμβούλιο ιερέων που συνεδρίασε στην Μέμφιδα στην πρώτη επέτειο της στέψης του Πτολεμαίου Ε`(27 Μαρτίου 196 π.χ.). Οι πρώτοι μελετητές θεωρούσαν τη δημώδη αλφαβητική γραφή και την ιερογλυφική μια εξολοκλήρου μη-φωνητική γραφή. Για το λόγο αυτό δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν στην αποκρυπτογράφηση της. Ο Άγγλος Τόμας Γιανγκ ξεκίνησε να μελετά την στήλη το 1814 και παρατήρησε ότι η δημοτική γραφή ήταν ένα μίγμα αλφαβητικών και ιερογλυφικών σημείων. Κατάφερε και απέδωσε τις ηχητικές αξίες (π, τ, μ, κλπ) σε διάφορα ιερογλυφικά.
Ο Ζαν Φρανσουά Σαμπολιόν με τη βοήθεια των κύριων ονομάτων που ήταν χαραγμένα και στα τρία κείμενα έφτασε στη λύση του μυστηρίου. Ήταν αυτός που κατάλαβε ότι τα ονόματα των Αιγυπτίων βασιλέων γράφονταν πάντοτε σε ένα παραλληλόγραμμο πλαίσιο με στρογγυλευμένες γωνίες, τη φύσιγγα (cartouche). Ανακαλύπτοντας τη φύσιγγα του Πτολεμαίου στην ιερογλυφική γραφή της στήλης αρχίζει να συγκρίνει τα ιερογλυφικά με τα ελληνικά. Συνέχισε την αποκρυπτογράφηση με ονόματα μη-αιγυπτίων ηγεμόνων όπως τα Βερενίκη, Καίσαρ, καθώς και το ρωμαϊκό τίτλο αυτοκράτορα με την προϋπόθεση ότι τα μη-αιγυπτιακά ονόματα και λέξεις συλλαβίζονταν αλφαβητικά τόσο στη δημοτική όσο και στην ιερή γραφή.
Πεδίο Εφαρμογής της Ιερογλυφικής Γραφής Εκτός από την πέτρα, (στήλες, αγάλματα κ.τ.λ.), όπου τα ιερογλυφικά χαράσσονταν ως ταφικά κείμενα κ.τ.λ., οι λοιπές ανάγκες της καθημερινής ζωής καλύπτονταν ποικίλα υλικά. Για προσωρινές καταγραφές κάθε είδους χρησιμοποιούσαν, όπου υπήρχαν διαθέσιμα, μικρά θραύσματα πελεκημένου ασβεστόλιθου ή κομμάτια από σπασμένα πήλινα αντικείμενα. Πάνω σ αυτά έγραφαν, άτυπες επιστολές, αντιγραφές αποσπασμάτων από λογοτεχνικά έργα, πρόχειρες πρώτες καταγραφές λογαριασμών που θα μεταφέρονταν σε άλλο υλικό, ώστε να φυλαχτούν στα αρχεία κ.ά. Για την καταγραφή πρόχειρων κειμένων χρησιμοποιούνταν επίσης ξύλινες σανίδες, επικαλυμμένες με ένα λεπτό στρώμα λευκού κονιάματος. Τέτοιες σανίδες μπορούσαν να ασβεστωθούν και να χρησιμοποιηθούν ξανά. Μερικές φορές, ως επιφάνεια γραφής χρησιμοποιείται το λευκό λινό ύφασμα. Σε τέτοια υφάσματα έγραφαν αποκλειστικά νεκρικά κείμενα, π.χ. κεφάλαια από την «Βίβλο των Νεκρών». Η περγαμηνή χρησιμοποιείται ως πεδίο εφαρμογής μερικές φορές, κάποτε για διοικητικά έγγραφα, αλλά κυρίως για κείμενα που πρόκειται να διατηρηθούν σε βιβλιοθήκες ή αρχεία. Ωστόσο, τα κείμενα σε περγαμηνή είναι ελάχιστα.
Ο Πάπυρος Ο πάπυρος κατασκευαζόταν από το ομώνυμο καλαμοειδές φυτό που φύτρωνε στα έλη κοντά στις όχθες του Νείλου. Η λέξη προέρχεται από το αιγυπτιακό πα-εν-περ-αα «ο ανήκων στον βασιλιά». Τις εξωτερικές ίνες του καλαμιού που ήταν σκληρές, τις έξυναν από το στέλεχος και τις χρησιμοποιούσαν στην καλαθοπλεκτική, για σκοινιά, σανδάλια κ.ά. Την ψίχα του καλαμιού την έκοβαν σε πολύ λεπτές λωρίδες, που τις άπλωναν τη μια δίπλα στην άλλη. Στη συνέχεια άπλωναν από πάνω σταυρωτά (κάθετα δηλαδή στην πρώτη στρώση) μια δεύτερη στρώση από λωρίδες. Τις δυο αυτές στρώσεις τις χτυπούσαν πολύ δυνατά για να βγει ο χυμός του φυτού. Ο χυμός αποτελούσε μια ισχυρή κολλητική ουσία, που κρατούσε τις δυο στρώσεις μαζί. Όταν ξεραινόταν, είχε σχηματιστεί μια λεπτή ανοιχτόχρωμη σελίδα κατάλληλη για γράψιμο. Πάπυρος του Harris, 20 η Δυναστεία, 1150 π.χ., Θήβες
Η Βίβλος των Νεκρών Ως Βίβλο των Νεκρών αναφέρονται αρχαία αιγυπτιακά κείμενα θρησκευτικού περιεχομένου, γραμμένα και εικονογραφημένα πάνω στις σαρκοφάγους και σε παπύρους όπου θάβονταν μαζί με το νεκρό, στο εσωτερικό των σαρκοφάγων. Τα κείμενα αυτά αποτελούνταν από θρησκευτικά ξόρκια όπου θεωρούσαν ότι εξασφάλιζαν την ευτυχία στην μεταθάνατο ζωή του νεκρού. Η ποιότητα τους διέφερε, ανάλογα με τον πλούτο του κατονομαζόμενου προσώπου. Ορισμένα ήταν ειδικές παραγγελίες με προσωπική επιλογή των κειμένων και των εικονογραφήσεων. Άλλα ήταν τυποποιημένα αντίγραφα χωρίς ιδιαίτερη τέχνη, με κάποιο κενό για το όνομα και τους τίτλους του αγοραστή.
Ο Πάπυρος του Άνι,19 η Δυναστεία 1240 π.χ., Θήβες
Βιβλιογραφία: Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία: Brewer D.J., Teeter E., "Outline Chronology of Egypt and Major Rulers", The government and the governed and Language and Writing in Egypt and the Egyptians, Cambridge University Press 1999. pp. xii-xv, 77-79,110-124. Hawkes J.H., "The Emergence of Writing in Egypt" in The first great civilizations: life in Mesopotamia, the Indus Valley and Egypt, The history of human society, New York: Knopf, 1973. pp.49-50. Emery W.B., Language in Archaic Egypt, Penguin Books 1963. pp 192-202. Robinson, A., Reading the Stella of Rosetta, Egyptian Hieroglyphs in The Story of Writing [Alphabets, Hieroglyphs & Pictograms] with 355 illustrations, 50 in colour. New Edition, Thames & Hudson Ltd, London, 2007. pp.20-35, 92-107. Wilson P., The origins of writing in Egypt, Hieroglyphic script and Egyptian language, Hieroglyphs and art, Scribes and everyday writing in Hieroglyphs: A very short Introduction, Oxford University Press, 2003. pp.1-16, 16-37, 38-55, 70-85. Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία: Μπουφάλι Κ., Η Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών, εκδόσεις Πύρινος Κόσμος, σελ.7-10.