ΠΑΙΔΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

Αναμόρφωση Προπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του τμήματος ΤΕΠΑΕΣ του Πανεπιστημίου Αιγαίου ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Γιάννης Σ. Παπαδάτος Η εισήγησή μου θα περιοριστεί σε ορισμένα βιβλία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας και ειδικότερα της λεγόμενης «οικολογικής θεματικής» που εκδόθηκαν την τελευταία δεκαπενταετία περίπου (1990-2007) και τα οποία συνιστούν ποιοτικές εξελίξεις στη συγκεκριμένη κατηγορία. Προηγουμένως θα ήθελα να αναφερθώ συνοπτικά στην «πρώτη» μεταπολιτευτική περίοδο αυτής της θεματικής (1975-1990). 1 Οι ιδεολογικές αποτυπώσεις της και ειδικότερα στα βιβλία εκείνα των οποίων ο κεντρικός μύθος συνδέεται με κάποιο οικολογικό θέμα (κύκλος της ζωής και της ύλης, τροφική αλυσίδα, διευθέτηση φυσικού περιβάλλοντος κ.ά.) ή περιβαλλοντικό πρόβλημα (καταστροφή δασικού οικοσυστήματος ή γενικότερου φυσικού περιβάλλοντος, ρύπανση, μόλυνση κ.ά.), μπορούμε να πούμε ότι σε μεγάλο βαθμό αντανακλούν τον ισχύοντα τύπο Ανάπτυξης. Μια τέτοια διαπίστωση/πραγματικότητα έχει υποκειμενικές και αντικειμενικές παραμέτρους. Υποκειμενικές, διότι οι παράμετροι συνδέονται, από την πλευρά του συγγραφέα, με το βαθμό κατανόησης της επιστημονικής γνώσης και ενημέρωσης λόγω του ειδικού θέματος της οικολογίας και όχι μόνο της απλής ευαισθητοποίησής του και αντικειμενικές, διότι στη συγκεκριμένη περίοδο, τουλάχιστον στην αρχή, η οικολογική σκέψη, αλλά και η κοινωνική πρακτική που συνδέεται με αυτή βρίσκονταν στα πρώτα στάδια προσέγγισης και διαλεύκανσης του τοπίου. Επομένως η λογική της διατήρησης της φύσης σε συνθήκες διαχείρισης του περιβάλλοντος, η λογική της φυσιολατρίας με την έννοια της διατήρησης του υπάρχοντος φυσικού περιβάλλοντος, η λογική των φίλτρων στα εργοστάσια, η επιφανειακή αλλαγή του περιβάλλοντος δίχως την αναγκαία προϋπόθεση της αλλαγής των σχέσεων ανθρώπου-φύσης, η μη ουσιαστική σύνδεση του οικολογικού με το κοινωνικό πρόβλημα, «αντιλήψεις» και αποτυπώσεις οι οποίες προβάλλονται σε πολλά βιβλία, είναι τα κύρια ιδεολογικά σημαινόμενα τα οποία «εντάσσουν» το σύνολο της παραγωγής μάλλον στον τεχνοκεντρικό τύπο της τρέχουσας Ανάπτυξης. Υπάρχουν βέβαια και ορισμένα βιβλία αυτής της «πρώτης» 1 Βλ. Παπαδάτος, Ι. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα στην ελληνική παιδική πεζογραφία (1975-1990)- Κοινωνιοπαιδαγωγική Λογοτεχνική προσέγγιση (Διδακτορική Διατριβή).Αθήνα, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αθηνών, 2003 Page 1 of 7

μεταπολιτευτικής παραγωγής των οποίων στοιχεία εντάσσονται σε ένα πλαίσιο οικοκεντρικής αντίληψης για τη φύση, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος πρέπει να συνεργάζεται μαζί της και συνάμα να την σέβεται και όχι να την κυριαρχήσει καταστρέφοντάς την. 2 Οι φαντασιακές προεκτάσεις της συνεργασίας ανθρώπων και ζώων για την ανάπλαση του φυσικού περιβάλλοντος, η συνεργασία των ομάδων σε ένα πρώτο επίπεδο, η επιμέρους σύνδεση του οικολογικού με το κοινωνικό πρόβλημα αλλά και οι ουτοπικές οικολογικές πολιτείες έχουν στοιχεία μιας τέτοιας συλλογιστικής. «Είμαστε συγκυβερνήτες-συνοδοιπόροι της φύσης την οποία οφείλουμε να σεβόμαστε» αναφέρει μεταξύ άλλων ένας σύγχρονος θεωρητικός της οικολογικής σκέψης, ο Ε. Morin. 3 Άλλωστε το «δόγμα» «ο άνθρωπος κυρίαρχος επί της φύσης» που έχει τις καταβολές του σε διάφορες θεοκρατικές και μυστικιστικές απόψεις του Μεσαίωνα αλλά και θεωρητικές κατασκευές μεταγενέστερων διανοητών σε συνδυασμό με μια ανάλογη καρτεσιανή συλλογιστική στην οποία μπορούμε να πούμε ότι στηρίχτηκε η βιομηχανική επανάσταση 4 που οδήγησε την Ανάπτυξη των τελευταίων αιώνων στα οικολογικά αδιέξοδα, 5 η σύγχρονη οικολογική σκέψη όχι μόνον τα θέτει υπό αμφισβήτηση, αλλά έχει επηρεάσει σε παγκόσμια κλίματα ένα πλαίσιο οργανώσεων οι οποίες εν πολλοίς εντάσσονται σε μια οικοκεντρική συλλογιστική, είναι αλήθεια με πολλές αποχρώσεις. 6 Οι πιο «προωθημένες» οικολογικές θεωρίες δεν προτάσσουν το καρτεσιανό δόγμα ή τη νευτώνεια Φυσική ούτε και τη δαρβινική θεωρία αλλά μια ολιστικού τύπου θεώρηση των φαινομένων και της Ανάπτυξης, όπου όμως συνάμα θα εξετάζεται και το μέρος. Σε μια τέτοια προσέγγιση ο άνθρωπος είναι απαραίτητο να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του συνεργαζόμενος με τη φύση, «ενστερνιζόμενος» την εξελικτική λειτουργία των οικοσυστημάτων, και «συμμετέχοντας» σε αυτή με γνώση και απόλυτο σεβασμό. Μια λειτουργία στην οποία έννοιες όπως συνεργασία, αλληλοκατανόηση, αλληλοσυσχέτιση, αυτονομία μέσα από την εξάρτηση, ουδετερότητα, ανταγωνισμός 2 Βλ. σχετικά για την κατηγοριοποίηση των οικολογικών θεωριών την ταξινόμηση του Τ. O Riordan στο βιβλίο του: Environmentalism, London, 1981, pp. 26-30 καθώς και: Φλογαϊτη, Ε. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα, Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, 1993, σσ. 103-109 3 Morin, E. La methode. 2. La vie de la vie. Paris, Seuil, 1980. Επίσης Morin, E. Η οικολογικοποιημένη σκέψη-η πρόκληση της πολυπλοκότητας. Μετ. Π. Μπουρλάκης, Μ. Καραχάλιος, Αθήνα, Γ.Γ.Ν.Γ., 1990, σσ. 12-13 κ.α. 4 Βλ. σχετικά Καρασμάνης, Β. «Το πρόβλημα των αξιών στην οικολογία», περ. Νέα Οικολογία, τ. 73, 1990, σσ. 56-90 αλλά και: Λουλούδης, Λ. «Άνθρωπος και Φύση» στο: Μορέν,Ε. κ. ά (επιμέλεια Γ. Καραμπελιάς). Οικολογικοποίηση της σκέψης. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις Κομμούνα, 1990, σσ. 111-120 5 Για την οικολογική κρίση έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια αρκετές συνδιασκέψεις με τη συμμετοχή κυβερνητικών και μη κυβερνητικών οργανώσεων. Βλ. αποτελέσματα συνδιασκέψεων για το περιβάλλον και τη βιώσιμη ανάπτυξη: Στοκχόλμη (1972), Ρϊο Ιανέιρο (1992), Κιότο (1997), Γιοχάνεσμπουργκ (2002). Στην τελευταία συνδιάσκεψη υπήρξαν απόψεις ομάδων χωρών που διατυπώθηκαν στη βάση κυρίως οικονομικών συμφερόντων (εφημ. Αυγή, 8-9-2002, σ. 17). 6 Βλ. σχετικά για το οικολογικό κίνημα, τα ρεύματα και τις μορφές του μερικά βιβλία καθώς και κεφάλαια βιβλίων: Δερμιτζάκης, Μπ. Οικολογία και Δημοκρατία. Το Οικολογικό Κίνημα και το αύριο της Δημοκρατίας. Αθήνα, Θυμάρι, 1989 - O Riordan, Τ. Environmentalism, ό.π. - Κορφιάτης, Κ. «Η επιστήμη της οικολογίας και η θεωρία του οικολογικού κινήματος», στο: Ιατρού, Γ. Δ., Μαρδίρης, Θ. Α. (Επιμέλεια).Οικολογία, Κοινωνία, Εκπαίδευση. Πραγματικότητα και προοπτικές στην Ελλάδα. Αθήνα, Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνης, 1996, σσ. 176-193 - Ορφανίδης, Χρ. (Επιμέλεια). Το οικολογικό κίνημα στην Ελλάδα. Αθήνα, Μετά τη βροχή, 1987 - Φλογαϊτη, Ε. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα, Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, 1993 σσ 63-109 - Γεωργόπουλος, Α. Περιβαλλοντική ηθική. Αθήνα, Gutenberg, 2002 Κατσούλης, Η. «Πράσινα κινήματα και κοινωνία των πολιτών», στο: Μοδινός, Μ., Ευθυμιόπουλος, Η. (Επιμέλεια). Οικολογία και Επιστήμες του Περιβάλλοντος. Αθήνα, Στοχαστής/ΔΙΠΕ, 1998, σσ. 210-215 - Μπούκτσιν, Μ. Τι είναι Κοινωνική Οικολογία. Μετ. Μ. Κορακιανίτης. Αθήνα, Βιβλιόπολις, 1992 Page 2 of 7

ενέχουν μια πολυπλοκότητα 7 και μια κλίμακα αξιών η οποία, τηρουμένων των αναλογιών και κατάλληλα επεξεργασμένη, μπορεί να προβληθεί στην ανθρώπινη κοινωνία. Ωστόσο, στο πλαίσιο της λογοτεχνικής παραγωγής θα έλεγα ότι τα βιβλία της δεκαπενταετίας 1975-1990, ανεξάρτητα από τις αντιλήψεις τις οποίες εκφράζουν, αποτέλεσαν και από πλευράς περιεχομένου αλλά και μορφής μια πλατιά βάση που προετοίμασε κριτικά και αποκρυστάλλωσε ως ένα μεγάλο βαθμό μια σύγχρονη «φιλοσοφία» η οποία σε περισσότερα βιβλία από ό,τι στο παρελθόν, εν πολλοίς είναι σύμφυτη με τις παραπάνω σύγχρονες οικοκεντρικές αξιακές αναζητήσεις. Πρέπει όμως να σημειώσω, ότι ακόμη γράφονται βιβλία αλλά και επιμέρους θέματα βιβλίων ανεξαρτήτως περιεχομένου των οποίων το οικολογικό τους πλαίσιο ή οι οικολογικές τους αναφορές συνεχίζουν να εντάσσονται στην τεχνοκεντρική αντίληψη για τη φύση και το περιβάλλον. Στη συνέχεια θα αναφερθώ σε κυρίαρχα θέματα βιβλίων τα οποία νομίζω ότι εντάσσονται στο σύνολό τους σε μια μάλλον οικοκεντρική αντίληψη για τη φύση και το περιβάλλον. Οι παρατηρήσεις μου θα είναι κοινωνιολογικού περιεχομένου. Μια κατηγορία της οικολογικής θεματικής είναι αυτή που αναφέρεται στο ανθρωπογενές περιβάλλον και παράλληλα στα προβλήματα που εγείρει και στα αποτελέσματα που φέρνει ο ισχύων τύπος Ανάπτυξης: Η λογική των φίλτρων, συχνό θέμα σε βιβλία της προηγούμενης περιόδου, η οποία σηματοδοτεί σε ένα βαθμό και τη σύγχρονη Ανάπτυξη, ανατρέπεται στο μυθιστόρημα του Χάρη Σακελλαρίου Ο θυμός του Ποσειδώνα (Κέδρος, 1991). Στο συγκεκριμένο βιβλίο μέσα από μια οξεία κοινωνική κριτική από ένα δάσκαλο πρωταγωνιστή, αναδεικνύονται οικολογικά προβλήματα κυρίως όμως η σύνδεση του οικολογικού με το κοινωνικό πρόβλημα μέσα από τη σύγκρουση του σημερινού τύπου οικονομικής ανάπτυξης με παραδοσιακές μορφές και αντιλήψεις Προτάσσεται η ανάγκη για εξεύρεση μιας άλλης κοσμοθεωρητικής βάσης όπου ο βαθιά συνειδητοποιημένος άνθρωπος απαλλαγμένος από την ιδεολογία της κατανάλωσης θα επινοήσει τις κατάλληλες βιώσιμες λύσεις. Κι αυτό το δείχνει ο συγγραφέας να το συμμερίζεται μη προτείνοντας λύσεις «αντιοικολογικές» (π.χ. μεταφορά του εργοστασίου μακριά από κατοικημένες περιοχές που είναι μια συνήθης λύση που «προτείνεται» σε αρκετά βιβλία της περιόδου 1975-1990). Γι αυτό άλλωστε, σαν «από μηχανής θεό» «επιστρατεύει» το μυθολογικό παράγοντα, ο οποίος με τη μορφή του Ποσειδώνα και των άλλων όντων της θάλασσας, σαν Ερινύες, δίνουν τη «λύση». Μια λύση η οποία δεν θα έρθει από καμιά τιμωρία -εδώ ίσως υποδηλώνεται ένα είδος κάθαρσης εξελισσόμενου στάσιμου σύγχρονης τραγωδίας που παίζεται στο θέατρο του θετικισμού-, αλλά από το συμβολικό γκρέμισμα του τοίχου τού εργοστασίου. Αυτό το γεγονός παραπέμπει στην κριτική αναζήτηση μιας άλλης συλλογιστικής, ενός άλλου τύπου Ανάπτυξης που δεν θα γεννάει οικολογικά προβλήματα και όπου όλα θα πηγάζουν από την ουσιαστική συνεργασία ανθρώπου-φύσης. Στο ίδιο ιδεολογικό πλαίσιο μπορούμε να πούμε ότι εντάσσονται και τα βιβλία Το μαύρο σύννεφο της Δέσποινας Στίκα (Πατάκης 1998) όπου οι εναγώνιες κραυγές των σύννεφων, των φυτών και των παιδιών ευρισκόμενες σε μια πλήρη συμφωνία, όταν ένα νέφος διασάλευσε το οικολογικό περιβάλλον, έφεραν κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα αλλά και στο βιβλίο του Μπάμπη Δερμιτζάκη Ο χορός της ζωής ((Ινστιτούτο Καταναλωτή, 1998) όπου με έντονο ρεαλισμό αναφέρεται σε καίρια 7 Βλ. Morin, E. ό. π. Επίσης και απόψεις του Κ. Κορφιάτη. Στο κείμενο «Επιστήμη, περιβάλλον και οικολογικό κίνημα», στο: Καραμπελιάς, Γ. (Επιμέλεια). Η οικολογικοποίηση της σκέψης. Αθήνα, Εναλλακτικές εκδόσεις Κομμούνα., 1990, σσ. 72-80 Page 3 of 7

οικολογικά θέματα. Μερικά από αυτά είναι η ισορροπία της φύσης, η εξαφάνιση των ειδών και άλλα, όχι τόσο συνηθισμένα για την παιδική λογοτεχνία, όπως ο υπερπληθυσμός, η πυρηνική απειλή και ακόμη η κλωνοποίηση αλλά και διαπολιτισμικά θέματα όπως ο ρατσισμός μέσα από την ενότητα στη διαφορά που ισχύει στη φύση. 8 Η Μάρω Λοϊζου στο βιβλίο Η πεταλούδα που δεν κράτησε την υπόσχεσή της (Πατάκης, 2004) της σειράς «Το θαύμα του κόσμου» μια πεταλούδα που είχε υποσχεθεί σε ένα δέντρο να του μιλήσει για την αληθινή ομορφιά του κόσμου, ψάχνοντας εναγώνια για τροφή νόμισε πως την βρήκε σε λουλούδια, που ήταν όμως πλαστικά! Έτσι πέθανε και στη συνέχεια ένα παιδί την πήρε για να συμπληρώσει τη συλλογή του. Μια σκληρή αλλά και ευαίσθητη ιστορία για τον κόσμο που χάνεται και την αληθινή ευτυχία που υπάρχει. Στην ουσία η συγκεκριμένη πολυσημική ιστορία είναι μια αφήγηση του πολιτισμού μας που θίγει και το θέμα του θανάτου και της αναγέννησης της ζωής. Η πεταλούδα είναι ο ήρωας που σηκώνει στα φτερά της τη μοίρα της ομάδας, εδώ ολόκληρου του ανθρώπινου γένους το οποίο έχει υποθηκεύσει τη μοίρα του στην τράπεζα ενός αβέβαιου μέλλοντος. Επίσης το βιβλίο της Τζέμης Τασάκου Η μοναχική φώκια και το παλτό της κυρίας προέδρου (Κέδρος, 2002) της σειράς «Οικοπαραμύθια» αναδεικνύει την καταστροφή της θάλασσας σε σχέση με τον υπάρχοντα τύπο Ανάπτυξης. Η γυναίκα του προέδρου του χωριού θέλοντας να αποκτήσει γούνα από το δέρμα μιας φώκιας που βοηθούσε στη διατήρηση της θαλάσσιας αλυσίδας της περιοχής, ζήτησε από τον άνδρα της να σκοτώσουν τη φώκια. Σε λίγο καιρό το χωριό μαράζωσε κι όλοι οι κάτοικοι μετανάστευσαν! Μια ιστορία γεμάτη οικολογικά και πολιτισμικά μηνύματα η οποία με έμμεσο τρόπο θίγει θέματα όπως η διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας, ο καταναλωτισμός και κυρίως η σύνδεση του οικολογικού με το οικονομικό και παράλληλα με το κοινωνικό πρόβλημα. Τα τελευταία δύο βιβλία όπως και το βιβλίο της Μάρως Λοϊζου Ο αθάνατος γαϊδαράκος (Πατάκης, 2002) που πραγματεύεται τον κύκλο της ζωής και κάποια από τα επόμενα, είναι γραμμένα για γνωστικούς περισσότερο σκοπούς. Παρόλα αυτά υπερτερεί το λογοτεχνικό στοιχείο. Να σημειώσω εδώ ότι σε αρκετά βιβλία της οικολογικής θεματικής ανεξάρτητα από τον κεντρικό μύθο το γνωστικό στοιχείο πολλές φορές διασπά τη συνέχεια του μύθου.. Το φαινόμενο αυτό τα τελευταία χρόνια στα περισσότερα βιβλία, ιδίως στα μυθιστορήματα, έχει υποχωρήσει σε μεγάλο βαθμό. Κι είναι τούτη μια θετική διαπίστωση την οποία σίγουρα η έρευνα θα αποκαλύψει. Μια άλλη κατηγορία βιβλίων είναι αυτή που αναφέρεται στο φυσικό και δασικό οικοσύστημα, στα όντα του, στις βιοκοινωνίες, στις σχέσεις τους και στο πλαίσιο των αξιών που ισχύουν σε αυτό. Οι μικρές ιστορίες του Γιώργου Σφήκα Άνθρωποι και Ζώα (Πατάκης, 1992), αποτελούν στο σύνολό τους μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση των ζώων και ανατροπής στερεοτυπικών προτύπων και αντιλήψεων γι αυτά. Έτσι περιστατικά που συμβαίνουν με πρωταγωνιστές ζώα της ελληνικής φύσης και ανθρώπους μέσα σε ένα πλαίσιο διατήρησης των ιδιοτήτων των ζώων (για παράδειγμα άγρια ζώα-ήμερα ζώα και όχι καλά ή κακά ζώα) δίνουν τη δυνατότητα στον άνθρωπο να νιώσει από τη μια πλευρά περισσότερο άνθρωπος σεβόμενος το περιβάλλον το οποίο τον γέννησε αλλά και από άλλη τη συμβολική πλευρά, να δεχτεί το μήνυμα ότι τα ζώα πάντα είναι «έτοιμα» για μια βαθύτερη οικολογική συνεργασία μαζί του σε συνθήκες συνύπαρξης και αλληλεξάρτησης. Άλλωστε η στερεοτυπική 8 Βλ. σχετικά: Μπούκτσιν, Μ. ό.π. Page 4 of 7

απεικόνιση των ζώων όπως είναι παραδομένη σε μύθους και σε παραμύθια (π.χ. πονηρή αλεπού, σοφή κουκουβάγια κ.ά) εξέφραζαν μια παρωχημένη πλέον βιωμένη κοινωνική πραγματικότητα 9 των ανθρώπων την οποία πέρασαν στις αφηγήσεις τους. Αντίθετα η αλλαγή των στερεότυπων σε σύγχρονα παραμύθια και οι ανατροπές συνηθίζονται και μάλλον δρουν ανανεωτικά και έχουν έμμεση παιδαγωγική δυναμική.. Μια τέτοια αντίληψη επικρατεί και στο βιβλίο Λαμπερά αγκάθια του Γιώργου Μπόντη (Πατάκης, 1996). Εδώ ένας σκαντζόχοιρος, ο Πορκιουπίνος επιζητώντας τη συνεργασία ζώων του δάσους, φυτών και ανθρώπων απαλλαγμένων από τις παραδομένες στερεοτυπίες, αποτρέπει την καταστροφή ενός δάσους. Ο συγγραφέας δίνει μια διπλή ιδεολογική διάσταση στο μύθο. Πρόκειται για το πραγματικό επίπεδο του ανθρώπινου πολιτισμού με τις βιάσεις του περιβάλλοντος και το φαντασιακό με την κοινωνία των ζώων και την «προσπάθειά» τους για συνεννόηση. Η σημαίνουσα ιδεολογική δομή του μυθιστορήματος είναι η τομή των δύο παραπάνω επιπέδων που ολοκληρώνεται μέσω μιας ανανεωτικής ανθρωπομορφικής συλλογιστικής η οποία κρατώντας τα φυσικά και βιολογικά χαρακτηριστικά κάθε είδους σέβεται και αποδέχεται το διαφορετικό αναζητώντας συγχρόνως μια παγκόσμια γλώσσα, αυτή των αισθήσεων. Μια γλώσσα η οποία θα είναι αποτέλεσμα του αγώνα, της προσπάθειας, της αλληλοσυσχέτισης, της αλληλεξάρτησης, της αυτονομίας των όντων που παρατηρείται στο φυσικό οικοσύστημα. Ένα πλαίσιο δηλαδή οικολογικών αξιών οι οποίες προβαλλόμενες στο ανθρωπογενές περιβάλλον διαμορφώνουν έναν πολιτισμό ενός άλλου τύπου Ανάπτυξης που θα σέβεται το περιβάλλον και θα στηρίζεται στη φιλία, τη συνεργασία, την κατανόηση και την ειρηνική συνύπαρξη των λαών. Στο βιβλίο του Αντώνη Μπενέκου Ο Μπακ και οι σύντροφοί του (Καστανιώτης, 1999) τα ζώα «διατηρώντας» το φυσικό τους «προορισμό» τους δίνεται εκείνη η διάσταση της απόλυτης συνεργασίας τους με τη φύση αλλά και με τον άνθρωπο. Η αγάπη, η αφοσίωση, η συνεργασία, η αλληλεξάρτηση, η ιδιότυπη συνύπαρξη είναι μερικές από τις κυρίαρχες έννοιες οι οποίες εξάγονται από τα περιστατικά του βιβλίου. Αυτές ο αναγνώστης τις αποκωδικοποιεί κατά περίπτωση τις ανατέμνει με τις αντίστοιχες του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και τις χρησιμοποιεί κριτικάροντας βαθιά τη σημερινή πραγματικότητα Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και το βιβλίο του Χρήστου Μπουλώτη Η χελώνα Καρέτα-Καρέτα και το παλιό Φολξβάγκεν (Πατάκης, 1999). Η διατήρηση της ζωής και της φύσης, η φροντίδα και η ενεργητική διαφύλαξη της φύσης, η ανακύκλωση καθώς και άλλες οικολογικές δραστηριότητες εντάσσονται σε ένα πλαίσιο θα έλεγα συναισθηματικού ρεαλισμού που βγαίνει έμμεσα από τη βαθιά γνώση της οικολογικής πραγματικότητας. Στην ιστορία δε της Γαλάτειας Γρηγοριάδου Σουρέλη Κι ο κόσμος ήρθε τα πάνω κάτω (Μαϊστρος, 2001) για ν αλλάξουν τον κόσμο τα ζώα ενός δάσους αποφάσισαν το καθένα να κάνει διαφορετικές δουλειές από τις συνηθισμένες. Κατάλαβαν όμως ότι το καθένα είναι για συγκεκριμένη δουλειά. Όπου ετάχθη δηλαδή από τη φύση και την οικονομία της. Επίσης στο βιβλίο του Ζαχαρία Σακκή Τι ωραίος που είναι ο κόσμος (Κέδρος, 2004) σαν άλλος Νηλ Χόλγκερσον ένα παιδί, πάνω σε ένα πουλί, με την καθοδήγηση ενός παππού-πλάτανου περιεργάζεται τη φύση «ανακαλύπτοντας» μέσα από εικόνες συμπεριφοράς φυτών και ζώων αλλά και ανθρώπων την πολύπλοκότητά της. Ο συγγραφέας δίχως να υποβαθμίζει τις ζοφερές εικόνες του σημερινού οικολογικού αδιεξόδου, τις υπερβαίνει θετικά και χρησιμοποιώντας με έμμεσο τρόπο μερικές από αυτές, ανασυνθέτει τις εικόνες ενός κόσμου ευτυχισμένου, που ενδεχομένως να 9 Βλ. Μερακλής, Μ. Γ. «Το παραμύθι και το παιδαγωγικό του περιεχόμενο» στο περιοδ. Διαδρομές, τ. 2, 1986, σ. 90 Page 5 of 7

χάνεται, όχι όμως στη σκέψη του παιδιού το οποίο με τη συνεργεία ανθρωπομορφικών στοιχείων της φύσης κατασκευάζει μια «πολιτεία» αυτή της πραγματικότητας και των αισθήσεων που μπορεί μέσα από τη γνώση και την καθαρή ματιά να είναι ο κόσμος της αληθινής ομορφιάς, η ουτοπική, η αληθινή πολιτεία του καθενός. Ένας συγκερασμός των παραπάνω δύο εύστοχων αποτυπώσεων της παρουσίας των όντων, πραγματικής και συμβολικής, απαλλαγμένης από στερεοτυπίες, αποτυπώνεται στο μυθιστόρημα του Πέτρου Σπεντζή Εκεί που κυνηγάνε οι λύκοι (Παπαδόπουλος, 2004). Δίχως να παραποιείται η φύση και η «αποστολή» κάθε ζώου, εκφράζονται εκείνες οι πράξεις και τα συναισθήματα τα οποία κατάλληλα επεξεργασμένα από τον αναγνώστη προβάλλονται «διαπαιδαγωγητικά» στο ανθρωπογενές περιβάλλον. Ο συγγραφέας περιγράφει τη ζωή στο οικοσύστημα επίσης σε δύο επίπεδα: το ένα είναι το ρεαλιστικό, η ζωή στη φύση δηλαδή με ζώα πρωταγωνιστές που κρατούν τα βιολογικά τους χαρακτηριστικά. Το άλλο επίπεδο, θα το ονόμαζα εδώ των ανθρώπινων σχέσεων, παρουσιάζει τα ζώα να εμφανίζουν χαρακτηριστικά ανθρώπου δίχως όμως να απομακρύνονται από τα δικά τους. Η μεταφορά της συλλογιστικής δηλαδή του δασικού οικοσυστήματος με τις βιοκοινωνίες του στο συγκεκριμένο βιβλίο γίνεται με κριτικό τρόπο και όχι επιφανειακά και αβασάνιστα. δεδομένου ότι η φύση δεν έχει ηθική αλλά λειτουργίες που τις εξασφαλίζουν την εξέλιξη και το μετασχηματισμό. Γι αυτό το λόγο πιστεύω ότι χρειάζεται κατάλληλη επεξεργασία στη συσχέτιση αξιών του φυσικού και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Στο ίδιο ιδεολογικό πλαίσιο κινείται το βιβλίο του Μερκούριου Αυτζή Το τραγούδι του κότσυφα (Μίνωας, 2000). Όταν οι άνθρωποι έκαναν τα πάντα για να χαλάσουν ένα δάσος, τα ζώα συνεργαζόμενα μετοίκησαν και δημιούργησαν ένα άλλο λειτουργικό οικοσύστημα. Επίσης στο ίδιο πλαίσιο της συνεργασίας και της αλληλοβοήθειας στη φύση, κλείνοντας το μάτι και για το ανθρωπογενές περιβάλλον, εντάσσεται και το βιβλίο της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Το χελιδόνι και η πεταλούδα (Πατάκης, 2001) όπου μια πεταλούδα βοηθάει ένα φοβισμένο χελιδόνι στο πρώτο του πέταγμα. Σε μερικά βιβλία της περιόδου που αναφέρομαι, εμπλέκεται και το θέμα της διαφορετικότητας. Πρόκειται για ένα εξελικτικό στοιχείο το οποίο αναζητεί ιδιαίτερη έρευνα. Είναι εντυπωσιακό αν πούμε ότι η ετερότητα στη σύζευξή της με διαπολιτισμικά και οικολογικά στοιχεία απουσιάζει από την παιδαγωγική βιβλιογραφία και επομένως την πράξη. Ένα αντιπροσωπευτικό βιβλίο που θα μπορούσαμε να αναφέραμε στη συγκεκριμένη κατηγορία είναι Ο Τριγωνοψαρούλης του Βαγγέλη Ηλιόπουλου (Πατάκης 1997) και τα άλλα βιβλία με τον ίδιο ήρωα. Ένα ψάρι διαφορετικό από τα άλλα πότε εφευρίσκει τρόπους για να γλιτώσουν τα ψάρια από τα δίχτυα και πότε φροντίζει για την προστασία των άλλων ειδών της θάλασσας και τη διατήρηση της ζωής (Ο Τριγωνοψαρούλης, ο Μαυρολέπιας και ο τελευταίος ιππόκαμπος -Πατάκης, 1998). Εδώ, συνειρμικά ο Τριγωνοψαρούλης και ο διαρκής του αγώνας συμβολίζει την ανάγκη εξεύρεσης μιας διαπολιτισμικής παγκόσμιας γλώσσας στις σημερινές πολυπολιτισμικές κοινωνίες (βλ. και στο μυθιστόρημα Λαμπερά αγκάθια, ό.π). Καταληκτικά: Αναφέρθηκα σε ορισμένα κατά τη γνώμη μου αντιπροσωπευτικά βιβλία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας των οποίων τα θέματα αποτελούν εξελικτικές ορίζουσες της τελευταίας δεκαπενταετίας. Αποδεικνύεται ότι η συγκεκριμένη θεματική έχει αρχίσει σε μεγαλύτερο βαθμό από ό, τι πριν να ανανεώνει τα θέματά της, να τα εντάσσει στις σύγχρονες ιδεολογικές συνιστώσες της Page 6 of 7

οικολογικής σκέψης, να τα συνδέει σε αρκετά βιβλία με το κοινωνικό πρόβλημα και να επιζητεί διαφορετικές σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση. Βέβαια η έρευνα αν απλωθεί και σε άλλα βιβλία, θα εξαγάγει πλείστα ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Θεωρώ πάντως ότι τα στοιχεία των βιβλίων που παρουσίασα, όπως και άλλων ενδεχομένως, προβάλλονται στα πλαίσια της οικολογικοποίησης της σκέψης, 10 μιας βαθιάς διαδικασίας η οποία σύμφωνα με τον Ε. Morin έχει ανάγκη ο σύγχρονος κόσμος. Ο ίδιος αναφέρει ότι η πολυπλοκότητα στη φύση ενέχει την «έσχατη ηθική» που είναι «η ανάδυση της ανθρωπότητας», με την έννοια της «αφύπνισης μέσα μας αυτής της ίδιας της ανθρωπότητας». 11 Μέσω δηλαδή διαδικασιών εσωτερικής αλλαγής και κριτικής στάσης. Κι είναι σίγουρο ότι η συγκεκριμένη θεματική, με στοιχεία σαν τα προαναφερόμενα, μπορεί, παράλληλα με την απόλαυση της ανάγνωσης, να συνεισφέρει προς αυτήν την κατεύθυνση. 10 Τον όρο «οικολογικοποίηση της σκέψης» (οικολογικοποιημένη ή εξοικολογισμένη σκέψη) έχει εισαγάγει ο Γάλλος κοινωνιολόγος Endgar Morin. Βλ στο άρθρο του «La pensée égologisée. Pour une nouvelle conscience planetaire» στον Le Monde Diplomatique, Οκτώβριος 1989. Βλ. και ελληνικές μεταφράσεις στις υποσημειώσεις 3 και 6 αυτού του κειμένου. Μια σειρά Δε έννοιες που σχετίζονται με το συγκεκριμένο όρο αναπτύσσει ο Morin στο βιβλίο του La methode. 2. La vie de la vie ό. π. 11 Morin, E. Αφήνοντας τον Εικοστό Αιώνα. Μετ. Α. Φιλιππάτος. Αθήνα, Ροές, 1987 (2), σ. 347 Page 7 of 7