2 η ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ (ΑΛΛΗΛΟ-)ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ. ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΧΡΟΝΙΑΣ 2014. Διοργάνωση: Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Β. Καλοκύρη Παρασκευή 10 - Σάββατο 11 Ιανουαρίου 2014 Ηράκλειο, Δημοτική Αίθουσα ΑΝΔΡΟΓΕΩ Ονοματεπώνυμο : Mιχάλης Φαρσάρης Ειδικότητα : ΠΕ 02 (Φιλόλογος) Μεταπτυχιακός τίτλος : Μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης στη νεότερη και σύγχρονη ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία. (Μsc νεότερης ιστορίας). Σχολείο που υπηρετώ : 7 ο Γ. Λ. Ηρακλείου Τίτλος εισήγησης : «Η κινηματογραφική αφήγηση ως μέσο διδακτικής προσέγγισης της ιστορίας. Το παράδειγμα των κινηματογραφικών ταινιών με θέμα τον Β Παγκόσμιο πόλεμο και η διδακτική αξιοποίησή τους στη Β τάξη του Γενικού Λυκείου». 1
Περίληψη εισήγησης Τo περιεχόμενο της σύντομης εισήγησής μου αφορά στη διδακτική προσέγγιση του γνωστικού αντικειμένου της ιστορίας και ιδιαίτερα του Β Παγκοσμίου πολέμου με άξονα και μέσο την κινηματογραφική εικόνα. Η αξιοποίηση του κινηματογράφου σε συνδυασμό με την αναζήτηση στοιχείων και πληροφοριών από το διαδίκτυο καθιστά την προσέγγιση και ερμηνεία των ιστορικών φαινομένων, όπως αυτό του Μεγάλου πολέμου, περισσότερο εύκολη και επιθυμητή από την πλευρά των μαθητών. Οι μαθητές χωρισμένοι σε ομάδες τριών έως το μέγιστο πέντε ατόμων ασχολήθηκαν στη διάρκεια μιας σχολικής χρονιάς γενικά με το ιστορικό φαινόμενο του Β παγκόσμιου πολέμου και ειδικότερα με ένα από τα προτεινόμενα υποθέματα της πρότασης που τους κατατέθηκε (π.χ. «ο ρόλος της γυναίκας και η αναβάθμιση της σημασίας τους χάρη στο Μεγάλο πόλεμο»). Επομένως θα παρουσιάσω τα θέματα καθεμιάς από τις ομάδες. Ακολούθως σύντομη έκθεση των στόχων μου : α) η καλλιέργεια ομαδοσυνεργατικού πνεύματος στην εκπόνηση εργασιών, β) η ανάπτυξη ενδιαφέροντος για την ιστορία από την πλευρά των μαθητών, γ) η αποφυγή της στείρας αποστήθισης και της γεγονοτολογικής προσέγγισης του αντικειμένου της ιστορίας, δ) η σύγκριση κινηματογραφικού fiction και ιστορικής πραγματικότητας και η καλλιέργεια κριτικής αντίληψης ως αποτέλεσμά της, ε) η ενημέρωση και ο προβληματισμός των μαθητών για τα «νεοπαγή» πολιτικά και κοινωνικά μορφώματα του νεοφασισμού που κατακλύζουν την Ελλάδα και την Ευρώπη. Στην εισήγησή μου θα επισημάνω σύντομα τις δυσκολίες που αντιμετώπισα, όπως : α) την αδυναμία αρκετών μαθητών να χρησιμοποιήσουν κριτικά το διαδίκτυο και τις πηγές του, β) τις δυσχέρειες να λειτουργήσουν ομαδικά στην εκπόνηση των εργασιών 2
τους, γ) τη δυσκολία να εργαστούν στην παραγωγή ενός power point σχετικού με το θέμα τους. Παράλληλα, θα παρουσιάσω συνοπτικά τα οφέλη από την ενασχόληση με το θέμα και την αξιοποίηση του κινηματογράφου ως μέσου διδασκαλίας. ( π.χ. περαιτέρω παρακίνηση των μαθητών να ασχοληθούν με τον Β παγκόσμιο, συνεχείς ερωτήσεις είτε με αφορμή τις ταινίες που προβάλλαμε στην τάξη, είτε σχετικά με την εργασία τους, διεύρυνση της συζήτησης για τα ανάλογα με το ναζισμό και φασισμό πολιτικά μορφώματα της σύγχρονης εποχής). Κλείνοντας, θα παρουσιάσω ένα πεντάλεπτο power point που σύνταξε με την πενιχρή μου βοήθεια μια από τις έξι ομάδες του project. Παρά τις αδυναμίες του, αποτελεί ωστόσο μικρή απόδειξη του πραγματικού τους ενδιαφέροντος για το θέμα του Β Παγκοσμίου πολέμου. Διάγραμμα εισήγησης για τη διδακτική αξιοποίηση του κινηματογράφου στην ιστορία Σκοπός της διδακτικής πρότασης : H προσέγγιση του γνωστικού αντικειμένου της ιστορίας με καινούργια μέσα και μεθόδους πιο συμβατές με τη σύγχρονη εποχή και πιο εύληπτες από τους μαθητές. Ειδικότεροι στόχοι : α) η καλλιέργεια ομαδοσυνεργατικού πνεύματος. β) η απομάκρυνση των μαθητών από τη «μέγγενη» του σχολικού εγχειρίδιου και την αυθεντία του, γ) η ενημέρωση και ο προβληματισμός των μαθητών για τα σύγχρονα πολιτικά «εκτρώματα» του νεοφασισμού και νεοναζισμού, 3
δ) η επαφή των μαθητών με τη νέα τεχνολογία, τις δυνατότητες και τις «ευκολίες» της (χρήση του διαδικτύου, του power point), ε) η απομάκρυνση από τη στείρα γεγονοτολογία και την απαρίθμηση συμβάντων και ημερομηνιών και η ανάδειξη κοινωνικών και οικονομικών παραμέτρων με αφορμή τον Β Παγκόσμιο πόλεμο, στ) η αποστασιοποίηση από το μοντέλο του καθηγητικού μονολόγου και η διδασκαλία με άξονα το διάλογο, τη συζήτηση. Μέθοδος : Ομαδοσυνεργατική ανακαλυπτική. Φάσεις στάδια : α) Χωρισμός των μαθητών σε ομάδες των τριών πέντε ατόμων και καθορισμός του υποθέματος με το οποίο επρόκειτο να ασχοληθούν στη διάρκεια της χρονιάς. Σημειώνω τους τίτλους των υποθεμάτων με ένα από τα οποία ασχολήθηκε η καθεμιά ομάδα στη διάρκεια του σχολικού έτους 2012 13. 1. «Το Ολοκαύτωμα. Αιτίες, στόχοι και πρακτικές του ναζιστικού ολοκληρωτισμού για τη συστηματική εξολόθρευση των μη Αρείων». 2. «Η εικόνα του «άλλου» στον κινηματογράφο. Ο εχθρός και η σκιαγράφησή του μέσα από την αφηγηματική τεχνική των πολεμικών ταινιών». 3. «Η κατασκευή των ηρώων στα φιλμς και η προπαγάνδα των εμπόλεμων». 4. «Ο ρόλος των γυναικών και η αναβάθμιση της σημασίας τους χάρη στο Μεγάλο πόλεμο». 4
5. «Το κοινωνικό και οικονομικό φαινόμενο της μαύρης αγοράς και της πείνας και η αποτύπωσή του στις κινηματογραφικές ταινίες με θέμα τον Β Παγκόσμιο πόλεμο», β) Παρουσίαση τουλάχιστον δώδεκα ταινιών στην τάξη από τις οποίες οι μαθητές θα μπορούσαν να αντλήσουν υλικό για την εκπόνηση των εργασιών τους. (π.χ. η ταινία «Ο πιανίστας» θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί τόσο για τις ανάγκες της ομάδας που ασχολείτο με το θέμα του Ολοκαυτώματος των Εβραίων, όσο και για τις ανάγκες της ομάδας που ασχολήθηκε με το θέμα του μαυραγοριτισμού και της πείνας στην κατοχή και στη διάρκεια του πολέμου.), γ) Καθορισμός μιας μικρής βιβλιογραφίας για τη βοήθεια των μαθητών και την άντληση πληροφοριών και υλικού, δ) Συζήτηση στην τάξη για τα συμπεράσματα των μαθητών, τις δυσκολίες τους, τι κατάλαβαν από την κάθε ταινία και τη θεματική της, ε) Σύντομη παρουσίαση του power point της κάθε ομάδας και διατύπωση παρατηρήσεων από τον διδάσκοντα και τους υπόλοιπους μαθητές. Εποπτικά μέσα / εργαλεία : α) Το καθαυτό εποπτικό μέσο υπήρξαν οι ταινίες. Η προσπάθεια ο μαθητής να μάθει τι συνέβη στον Β Παγκόσμιο πόλεμο επιχειρήθηκε με τη χρήση της κινηματογραφικής εικόνας και μάλιστα όχι μόνο από την πλευρά των νικητών, αλλά και των ηττημένων, π.χ η ταινία «Γράμματα από την Ιβοτζίμα». Παράλληλα, οι μαθητές κατά την εκπόνηση των εργασιών τους χρησιμοποίησαν το διαδίκτυο και τις πληροφορίες του. Χρησιμοποιήθηκε όπως είναι ευνόητο ο Η/Υ για τη δημιουργία ενός power point και χάρτες για να καταστεί σαφέστερο το ιστορικό πλαίσιο ορισμένων ταινιών, π.χ. στην ταινία «Ο εχθρός προ των πυλών», ήταν απολύτως αναγκαίο οι μαθητές να προσδιορίσουν γεωγραφικά τον τόπο που διαδραματίζεται η ταινία, στενό και ευρύτερο, δηλαδή Σοβιετική Ένωση και Στάλινγκραντ. 5
Συνολική θεώρηση και συμπεράσματα : Η χρήση των κινηματογραφικών ταινιών ως εποπτικού και διδακτικού μέσου ενέχει όπως είναι ευνόητο τον κίνδυνο ταύτισης της κινηματογραφικής μυθοπλασίας με την ιστορική πραγματικότητα. Ωστόσο, η παράλληλη αξιοποίηση άλλων μέσων, όπως της βιβλιογραφίας και του διαδικτύου, σε συνδυασμό με τη βοήθεια του διδάσκοντα και τη συζήτηση στην τάξη βοηθά στην αποκατάσταση των πραγμάτων και στην πρόκληση πραγματικού ενδιαφέροντος από τους μαθητές. Παράλληλα οι μαθητές ανακαλύπτουν πτυχές που υπερβαίνουν την τρέχουσα για το μάθημα της ιστορίας αντίληψη. Η διεύρυνση του αντικειμένου με τη διαπίστωση πως το ιστορικό γεγονός δεν ταυτίζεται με τη μάχη, τον ηγέτη και την απαρίθμηση ημερομηνιών, αλλά με την κοινωνία, την οικονομία, σε τελική ανάλυση με τον άνθρωπο, γεννά νέες προοπτικές και προσεγγίσεις στο νου του μαθητή. Η διαδικασία της συνεργασίας στα πλαίσια μιας κοινής εργασίας και ο διάλογος σε θέματα που δεν αφορούν στα στενά πλαίσια της αρχικής ομάδας διευρύνει τις γνωστικές προσλαμβάνουσες των μαθητών, αποφεύγοντας τον διαλυτικό κατακερματισμό της ιστορίας και αποκαθιστώντας την ως όλον στα μάτια τους. Τέλος, η αφήγηση και ο καθηγητικός μονόλογος δίνουν τη θέση τους στην ανακάλυψη και στην έρευνα, στην αναζήτηση ως μέσο εκμαίευσης της ιστορικής αλήθειας. Ο μαθητής έχει τις δυνατότητες και τις γνώσεις να αξιοποιήσει τις τεχνολογικές καινοτομίες με μικρές ασφαλώς εξαιρέσεις στο χέρι μας είναι να τις εκδηλώσει. Εισήγηση για κινηματογράφο και μάθημα ιστορίας. Αποτελεί κοινή διαπίστωση πως για την πλειοψηφία των μαθητών το μάθημα της ιστορίας αποτελεί μάλλον κάτι το βαρετό και συχνά 6
απεχθές. Συνιστά λοιπόν κοινό τόπο στις μέρες μας η ανάγκη επαναπροσδιορισμού της προσέγγισης με το γνωστικό αντικείμενο της ιστορίας, κυρίως από την πλευρά των διδασκόντων. Η εισαγωγή τρόπων και μεθόδων διδασκαλίας της πιο εναρμονισμένων και συμβατών με τις σύγχρονες απαιτήσεις καθιστά το δύσκολο έργο μας περισσότερο εύκολο και αποδεκτό από τη μαθητική κοινότητα. Στα πλαίσια αυτά η αξιοποίηση του κινηματογράφου στη διδασκαλία και ερμηνεία των ιστορικών φαινομένων φαντάζει ως επιλογή ιδιαίτερα ελκυστική. Μολονότι η ταύτιση του κινηματογραφικού fiction με την ιστορική πραγματικότητα δείχνει εξ ορισμού πιθανή στα μάτια των μαθητών, η προσπάθεια να χρησιμοποιηθεί η κινηματογραφική εικόνα από διδακτικής σκοπιάς δεν είναι πράξη ασύμβατη με τη συγχρονία, αλλά αντίθετα θα πρέπει να αποτελέσει επιδίωξή μας. Ακολουθώντας λοιπόν την αντίληψη αυτή κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 2012 2013 οργάνωσα με τις πενιχρές μου δυνάμεις μια πρόταση διδασκαλίας για project, σχετικής με τον Β Παγκόσμιο πόλεμο και με άξονα τη σχέση κινηματογραφικής εικόνας και ιστορικής καταγραφής. Το υλικό πλούσιο, συχνά υπερβολικό, κάλυπτε μια ευρεία θεματική του ιστορικού αυτού γεγονότος, από την πλευρά τόσο και κυρίως των νικητών, όσο και των ηττημένων. Σκοπός και βασική μου επιδίωξη η προσπάθεια να προσεγγιστεί το αντικείμενο της ιστορίας με καινούργια μέσα και μεθόδους, με διδακτικά εργαλεία ελκυστικά για το μαθητή και χρηστικά για το δάσκαλο. Παράλληλα επιμέρους στόχοι μου αποτέλεσαν η καλλιέργεια ομαδοσυνεργατικού πνεύματος, η απομάκρυνση από τη «μέγγενη» του σχολικού εγχειριδίου, η επαφή των μαθητών με τις νέες τεχνολογίες ( Η/Υ, διαδίκτυο, power point), ο εξοβελισμός της στείρας γεγονοτολογίας και της απαρίθμησης ημερομηνιών και συμβάντων, η ανάδειξη των κοινωνικών και οικονομικών παραμέτρων με αφορμή τον Β Παγκόσμιο πόλεμο, η αποστασιοποίηση από το μοντέλο του καθηγητικού μονολόγου και η καταφυγή στο διάλογο, στη συζήτηση και τέλος η ενημέρωση και ο προβληματισμός των μαθητών για τα σύγχρονα πολιτικά «εκτρώματα» του νεοφασισμού και νεοναζισμού σε Ελλάδα και Ευρώπη. 7
Για το σκοπό αυτό η μέθοδος που ακολουθήθηκε υπήρξε η oμαδοσυνεργατική, καθώς οι μαθητές κλήθηκαν να εργαστούν στα πλαίσια ομάδων 3-5 ατόμων για την εκπόνηση ενός power point. Στην προσπάθειά τους αυτή θα χρησιμοποιούσαν τόσο τη συνδρομή του διαδικτύου, όσο και μια μικρή βιβλιογραφία σχετική με το υπό εξέταση αντικείμενο, κάνοντας έτσι παράλληλη χρήση της ανακαλυπτικής μεθόδου. Πιο συγκεκριμένα οργανώθηκαν πέντε ομάδες που ασχολήθηκαν με αντίστοιχου αριθμού υποθέματα. Ο προσανατολισμός των ομάδων αυτών στράφηκε στο πεδίο της κοινωνίας και της οικονομίας, των ανθρώπινων συνόλων και του δράματός τους και όχι στο χώρο των μαχών και των πολεμικών και πολιτικών επεισοδίων. Από τις ομάδες αυτές η πρώτη κλήθηκε να ασχοληθεί με το ναζιστικό ολοκαύτωμα, τις αιτίες, τις πρακτικές και τους στόχους της συστηματικής εξολόθρευσης των μη Άρειων πληθυσμών στην κατεχόμενη Ευρώπη. Η δεύτερη με το φαινόμενο της πείνας και της μαύρης αγοράς, κοινωνικό γεγονός ολόκληρης της κατοχικής Ευρώπης και ιδιαίτερα της κατοχικής Ελλάδας. Η τρίτη με την προπαγάνδα συμμάχων και ναζιστών στη διάρκεια του πολέμου, τα μέσα και τις μεθόδους αμφότερων των αντιπάλων. Η τέταρτη με την ανάδειξη του ρόλου των γυναικών ως συνέπεια του πολέμου και της μεταβολής των προπολεμικά καθιερωμένων κοινωνικών σχέσεων ανάμεσα στα δυο φύλα. Τέλος, μια πέμπτη και τελευταία ομάδα θα καταγινόταν με τη σκιαγράφηση της εικόνας του αντιπάλου, του «άλλου», του εχθρού μέσα από την κινηματογραφική καταγραφή των ταινιών. Για αυτό παρουσιάστηκαν στη σχολική αίθουσα δώδεκα ταινίες από καθεμιά από τις οποίες οι παραπάνω ομάδες μπορούσαν να αντλήσουν υλικό για την εκπόνηση των εργασιών τους. Τα όρια για την αξιοποίηση του υλικού των ταινιών από τις ομάδες δεν ήταν αυστηρά. Έτσι, κινηματογραφικό υλικό που εκ πρώτης όψης αφορούσε στενά στο ιστορικό γεγονός του Ολοκαυτώματος ( π.χ. «Ο πιανίστας») μπορούσε εξίσου να αξιοποιηθεί για τη σύνταξη και εκπόνηση εργασιών άλλης ή και άλλων ομάδων, λόγου χάρη από εκείνη που καταγινόταν με το 8
υπόθεμα της μαύρης αγοράς και των έκνομων συναλλαγών που αυτή επέβαλλε στην κατοχική Ευρώπη. Επιπλέον η οργάνωση και η υπόδειξη μιας μικρής βιβλιογραφίας κρίθηκε αναγκαία για τη βοήθεια των μαθητών με κείμενα που αναφέρονταν στις κοινωνικές και οικονομικές διαστάσεις των υπό εξέταση υποθεμάτων. Έτσι κείμενα όπως «Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής» του Mark Mazower ή και το έργο «Από την ήττα στην εξέγερση» του Γιώργου Μαργαρίτη αποτέλεσαν αφορμή για συγκρίσεις και παραλληλισμούς με τη θεματική και το περιεχόμενο των ταινιών που προβλήθηκαν. Φυσική συνέπεια όλων των παραπάνω υπήρξε η συζήτηση στην τάξη για τα συμπεράσματα των μαθητών, για το τι κατάλαβαν από τις ταινίες που είδαν, για τις δυσκολίες και τις δυσχέρειες που αντιμετώπιζαν στην εκπόνηση των εργασιών τους. Ανάμεσα στις βασικότερες υπήρξε η αδυναμία πολλών μαθητών να χρησιμοποιήσουν κριτικά το διαδίκτυο και τις πηγές του. Η ύπαρξη αμφιλεγόμενων ή και καθαρά φιλοναζιστικών ιστοσελίδων απαιτούσε την εγρήγορση του διδάσκοντα και την ανάγκη διασαφήνισης και επεξήγησης της κατάστασης. Παράλληλα κάποιοι από τους μαθητές δυσκολεύονταν να λειτουργήσουν στα πλαίσια της ομάδας και άλλοι να εργαστούν στα αντίστοιχα του power point. Ωστόσο η υπέρβαση των δυσκολιών προκάλεσε την περαιτέρω ενασχόληση των μαθητών με το ιστορικό γεγονός του Β Παγκοσμίου πολέμου, την πρόκληση ερωτήσεων είτε σχετικά με το προβαλλόμενο υλικό, είτε σχετικά με τη δομή και οργάνωση της εργασίας τους, σε τελική ανάλυση με τα ανάλογα προς το ναζισμό και το φασισμό πολιτικά μορφώματα της σύγχρονης εποχής. Επιστέγασμα της προσπάθειας των μαθητών υπήρξε προς το τέλος της σχολικής χρονιάς η παρουσίαση των εργασιών στα πλαίσια της τάξης με τη συνοδή διατύπωση παρατηρήσεων από τους μαθητές και τον διδάσκοντα. Το καθαυτό λοιπόν εποπτικό υλικό υπήρξαν οι ταινίες με θέμα τον Β Παγκόσμιο πόλεμο. Η προσπάθεια οι μαθητές να προσεγγίσουν το ιστορικό γεγονός του πολέμου τόσο από την πλευρά των νικητών, όσο 9
και από την πλευρά των ηττημένων επιχειρήθηκε μέσω της κινηματογραφικής εικόνας και των αναπαραστάσεών της. Παράλληλα οι μαθητές χρησιμοποίησαν το διαδίκτυο και τις πληροφορίες του, τον Η/Υ και το power point. Επίσης η συνδρομή των χαρτών ήταν αναγκαία για τον ακριβή γεωγραφικό προσδιορισμό του τόπου, στενού και ευρύτερου, που διαδραματιζόταν η κάθε ταινία. Για παράδειγμα, στην ταινία «Ο εχθρός προ των πυλών» ήταν απολύτως αναγκαίο οι μαθητές να καταλάβουν τις γεωγραφικές έννοιες Σοβιετική Ένωση και Στάλινγκραντ. Καταληκτικά, η χρήση των κινηματογραφικών ταινιών ως εποπτικού και διδακτικού μέσου ενέχει όπως είναι ευνόητο τον κίνδυνο ταύτισης της κινηματογραφικής μυθοπλασίας με την ιστορική πραγματικότητα. Ωστόσο, η παράλληλη αξιοποίηση άλλων μέσων, όπως της βιβλιογραφίας και του διαδικτύου, σε συνδυασμό με τη βοήθεια του διδάσκοντα και τη συζήτηση στην τάξη βοηθά στην αποκατάσταση των πραγμάτων και στην πρόκληση πραγματικού ενδιαφέροντος από τους μαθητές. Παράλληλα οι μαθητές ανακαλύπτουν πτυχές που υπερβαίνουν την τρέχουσα για το μάθημα της ιστορίας αντίληψη. Η διεύρυνση του αντικειμένου με τη διαπίστωση πως το ιστορικό γεγονός δεν ταυτίζεται με τη μάχη, τον ηγέτη και την απαρίθμηση ημερομηνιών, αλλά με την κοινωνία, την οικονομία, σε τελική ανάλυση με τον άνθρωπο γεννά νέες προοπτικές και προσεγγίσεις στο νου του μαθητή. Η διαδικασία της συνεργασίας στα πλαίσια μιας κοινής εργασίας και ο διάλογος σε θέματα που δεν αφορούν στα στενά πλαίσια της αρχικής ομάδας διευρύνει τις γνωστικές προσλαμβάνουσες των μαθητών, αποφεύγοντας τον διαλυτικό κατακερματισμό της ιστορίας και αποκαθιστώντας την ως όλον στα μάτια τους. Η ανάμειξη στα πλαίσια της ομάδας των κατά τεκμήριο «καλών» μαθητών με τους πιο «αδύναμους» συμβάλλει στη βελτίωση της συνολικής απόδοσης και επιτρέπει την εμπέδωση κλίματος συνεργασίας ανάμεσα στους μαθητές και στο διδάσκοντα. Εξάλλου η αφήγηση και ο καθηγητικός μονόλογος δίνουν τη θέση τους στην ανακάλυψη και στην έρευνα, στην αναζήτηση ως μέσο εκμαίευσης 10
της ιστορικής αλήθειας. Ο μαθητής έχει τις δυνατότητες και τις γνώσεις να αξιοποιήσει τις τεχνολογικές καινοτομίες με μικρές ασφαλώς εξαιρέσεις στο χέρι μας είναι να τις εκδηλώσει. Αν, τέλος, το καταλυτικό για τη διαμόρφωση της εικόνας του σύγχρονου κόσμου γεγονός του Β Παγκοσμίου πολέμου αντιμετωπιστεί από την οπτική της κινηματογραφικής καταγραφής του, ο έφηβος θα αντιμετωπίσει το γνωστικό αντικείμενο της ιστορίας συνολικά ως κάτι το σύγχρονο, το φρέσκο, αλλά και συνάμα σημαντικό. Σε κάθε άλλη περίπτωση, αργά ή γρήγορα, ακόμα και το γεγονός της προηγούμενης μέρας θα καταλάβει στη μαθητική συλλογική αντίληψη τη θέση της μακρινής προϊστορίας και τα δραματικά γεγονότα μιας ταραχώδους εποχής, σαν αυτή του Β Παγκοσμίου πολέμου, την αντίστοιχη που σήμερα κατέχει ένα ακόμη δραματικότερο, αλλά παντελώς πλέον ξεχασμένο, συμβάν, η γρίπη του 1918. Κλείνω τη σύντομη και ελπίζω όχι κουραστική αυτή μου εισήγηση με την προβολή ενός από τα power point μιας από τις ομάδες, αυτής που ασχολήθηκε με το θέμα των γυναικών και την κοινωνική μεταβολή του ρόλου τους χάρη στον πόλεμο. 11