ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΕΩΣ ΣΚ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΕΖΙΚΟΥ ΑΘΗΝΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΤΥΠΟΓΡ.

ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΕΩΣ ΣΚ 900-21 ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΕΖΙΚΟΥ ΑΘΗΝΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΤΥΠΟΓΡ. ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΤΑΧΩΡΗΣΗΣ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΙΑΤΑΓΩΝ Α/Α ΤΡΟΠΟΠ ΟΙΗΣΗΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΙ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΓΗΣ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΚΑΤΑΧΩΡΗΣΗΣ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΒΑΘΜΟΣ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΚΑΤΑΧΩΡΗΣΕ ΤΗΝ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΜΟΝΟ- ΓΡΑΦΗ Ο ΗΓΙΕΣ: 1. Οι µεταβολές στον παρόντα Κανονισµό επιφέρονται µόνο κατόπιν διαταγής του Αρµόδιου Φορέα Ελέγχου. 2. Στον παραπάνω πίνακα καταχωρείται κάθε σχετική διαταγή για να επιβεβαιωθεί η εγγραφή της τροποποίησης.

i ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙ Α ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΕΣ Ι ΙΟΤΗΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 Γενικά 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΕΣ Ι ΙΟΤΗΤΕΣ ΠΕΖΙΚΟΥ 2 Ιδιότητες Πεζικού 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΑΠΟ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ 3 Αρχαίοι Χρόνοι (20 ος 8 ος π. Χ. αιώνας) 8 4 Ιστορικοί Χρόνοι (8 ος 4 ος π. Χ. αιώνας) 13 5 Μακεδονική Περίοδος (359 323 π. Χ.) 17 6 Ρωµαϊκή Εποχή (753 π. Χ. 476 µ. Χ.) 19 7 Βυζαντινή Περίοδος (330 1453 µ. Χ.) 22 8 Μεσαιωνική Εποχή (5 ος 16 ος µ. Χ. αιώνας) 29 9 Νεότεροι Χρόνοι (17 ος 19 ος µ. Χ. αιώνας) 29 10 Σύγχρονη Περίοδος (20 ος 21 ος αιώνας) 31 ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΣ- ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΕΖΙΚΟΥ ΠΕΡΙΟ ΟΥ 1821-1964 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ (1821-1832) 11 Προεπαναστατικοί Χρόνοι 32 12 Η Έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης 33 13 Οι Προσπάθειες του Φαβιέρου 38 14 Η Περίοδος Καποδίστρια (1828 1831) 42 15 Κυριότερες κατά Ξηρά Πολεµικές Επιχειρήσεις και Μάχες του Τακτικού Στρατού και των Ατάκτων Σωµάτων κατά 48 την Περίοδο 1821-1829 Συνδροµή του Πεζικού ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΟΘΩΝΟΣ 16 Γενικά 50 17 Σύνθεση Στρατού Πεζικού 1836-1843 52 18 Σύνθεση Στρατού Πεζικού 1843-1863 54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΕΖΙΚΟΥ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ (1863 1903) 19 Περίοδος 1863-1876 59 20 Περίοδος 1877-1897 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΕΖΙΚΟΥ ΠΡΟ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ (1904 1912) 72

ii ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ 1912-1922 21 Βαλκανικοί Πόλεµοι 77 22 Περίοδος 1914-1919 85 23 Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922) 90 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ Η ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ 100 ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ (1923-1939) ΚΕΦΑΛΑΙΟ I ΠΕΡΙΟ ΟΣ B ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΣΥΝ ΡΟΜΗ ΤΟΥ ΠΕΖΙΚΟΥ (1939 1944) 24 Ελληνοϊταλικός Πόλεµος (28/10/1940 20/4/1941) 104 25 Ελληνογερµανικός Πόλεµος (6/4-20/4/1941) 107 26 Οργανωτικές Εξελίξεις Πεζικού Περιόδου 1941-1944 108 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ 27 Οργανικές Εξελίξεις Περιόδου 1944-1949 111 28 Επιχειρήσεις Περιόδου 1946-1949 115 29 Τα µετά τη Λήξη των Εσωτερικών Αντιπαραθέσεων 120 30 Οργανωτικές Εξελίξεις Πεζικού µέχρι Σήµερα 126 31 Ειρηνευτικές Αποστολές 130 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΖΙΚΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΒ ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΖΙΚΟΥ 32 Αριθµητικός Πίνακας Νεκρών Αξκων Οπλιτών του Πεζικού κατά τους Αγώνες του Έθνους 132 33 Σύντοµο Ιστορικό ιεύθυνσης Πεζικού 132 34 ιατελέσαντες ιευθυντές ιεύθυνσης Πεζικού/ΓΕΣ 135 35 Σύντοµο Ιστορικό Σχολής Πεζικού 139 36 Στοιχεία Οργανώσεως Σχολής Πεζικού 142 37 ιατελέσαντες ιοικητές Σχολής Πεζικού 146 38 Άγιος Γεώργιος (Προστάτης ΣΞ πλην Πυροβολικού) 149 39 Οχήµατα Σύγχρονου Πεζικού 152 40 Οπλισµός Σύγχρονου Πεζικού 154 41 Σαλπίσµατα - Εµβατήρια 160 42 Επίλογος 169

«Αιέν αριστεύειν και υπείροχον έµµεναι άλλων, µηδέ γένος πατέρων αισχυνέµεν». (Πάντα να είσαι πρώτος και ανώτερος από τους άλλους και να µην ντροπιάζεις τη γενιά των προγόνων). Ιλιάδα, Ζ 208) («ε θα ντροπιάσω τα όπλα τα ιερά, ούτε θα εγκαταλείψω το συµµαχητή µου, µε οποιονδήποτε κι αν ταχθώ στη γραµµή. θα αµυνθώ και για τα ιερά και τα όσια και µόνος και µαζί µε πολλούς και την πατρίδα δε θα παραδώσω µικρότερη αλλά µεγαλύτερη και ισχυρότερη απ' όση την παρέλαβα. και θα υπακούσω πρόθυµα σε αυτούς που δικάζουν κάθε φορά και Θα πολιτεύοµαι σύµφωνα µε τους καθιερωµένους θεσµούς και σύµφωνα µε όσους άλλους ο λαός µε κοινή απόφαση θα καθιερώσει. Και σε περίπτωση που κάποιος θα αποπειραθεί να καταλύσει τους θεσµούς ή να µην πειθαρχεί σε αυτούς, δεν θα επιτρέψω, θα αµυνθώ και µόνος και µαζί µε πολλούς. Και θα τιµήσω τα πατροπαράδοτα ιερά. Μάρτυρες µου γι αυτά ας είναι η Άγλαυρος, Ενυάλιος, Άρης, Ζευς, Θαλλώ, Αυξώ, Ηγεµόνη»). Λυκούργος Αθηνών, Κατά Λεωκράτους

- 3-1. Χαρακτηριστικά ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΕΣ Ι ΙΟΤΗΤΕΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑ 2 Ι ΙΟΤΗΤΕΣ ΠΕΖΙΚΟΥ α. Το Πεζικό, όπως προαναφέρθηκε είναι το κατεξοχήν Όπλο του εκ του συστάδην αγώνα (εικ. 1). Τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι η ευκαµψία, η συνοχή και η ικανότητα να µάχεται επί παντοδαπού εδάφους και για µεγάλο χρονικό διάστηµα, µέρα και νύχτα. Εκπληρώνει την αποστολή του µε συνδυασµό του πυρός, της κινήσεως και του ψυχικού κλονισµού του αντιπάλου, ο οποίος επιφέρεται µε την κρούση του. Εικ.1 Αγώνας Πεζικού εκ του συστάδην β. Στην ανάληψη πρωτοβουλίας κατά την επίθεση, ο αγώνας του Πεζικού χαρακτηρίζεται από την τολµηρή κίνηση σε συνδυασµό µε τη σωστή χρησιµοποίηση του πυρός, του εδάφους και του ελιγµού, διότι: (1) Με τη χρησιµοποίηση του πυρός επιφέρει απώλειες στον εχθρό, τον καθηλώνει στις θέσεις του και µειώνει την αποτελεσµατικότητα των πυρών του. (2) Με την κίνηση εκµεταλλεύεται τα αποτελέσµατα των πυρών του, για να προσεγγίσει τον εχθρό και να πετύχει την καταστροφή του.

- 4 - (3) Με το συνδυασµό του πυρός και της δύναµης κρούσεως, η οποία επιτυγχάνεται µε τη φυσική προσέγγιση των τµηµάτων εφόδου στις εχθρικές θέσεις, επιτυγχάνεται η καταστροφή του εχθρού και η κάµψη της θέλησης του για άµυνα. (4) Με την κατάλληλη χρησιµοποίηση του εδάφους µειώνει τα αποτελέσµατα των εχθρικών πυρών. γ. Κατά την άµυνα το Πεζικό χρησιµοποιεί το έδαφος σε συνδυασµό µε το πυρ, τα κωλύµατα και την έγκαιρη και τολµηρή αντεπίθεση, για να πετύχει την απόκρουση της επίθεσης του εχθρού ή την καταστροφή του. δ. Υπό πυρηνικές συνθήκες το Πεζικό χρησιµοποιεί το έδαφος, όχι ως σκοπό αλλά ως µέσο για την εφαρµογή του ελιγµού. Η άµυνα δε διαφέρει καθόλου από την επίθεση, από πλευράς κινητικότητας και ενεργητικότητας. εν προσκολλάται στο έδαφος, αλλά επιζητά τη διατήρησή του, µε τον ελιγµό και την καταστροφή του αντιπάλου. Υπό τις προϋποθέσεις αυτές είναι απαραίτητη η υποστήριξη του µε άρµατα και ΤΟΜΑ ε. Το Πεζικό υπήρξε ανέκαθεν από τα πιο µάχιµα όπλα του Στρατού, γεγονός το οποίο ιστορικά αποδεικνύεται από το φόρο αίµατος που έχει προσφέρει στο πεδίο της µάχης. Σήµερα είναι το κυριότερο και βασικότερο όπλο από τα υπόλοιπα όπλα του Στρατού Ξηράς (ΤΘ, ΠΒ, ΜΧ, Β, ΑΣ). Είναι το όπλο, προς όφελος του οποίου πρέπει να εργάζονται όλα τα υπόλοιπα όπλα. Το Πεζικό δοκιµάζεται περισσότερο από όλα τα όπλα, ηθικά και φυσικά, από τις κακουχίες του πολέµου και των συγκινήσεων της µάχης. στ. Επίσης, ο κίνδυνος για το στρατιώτη του Πεζικού είναι αµεσότερος και µεγαλύτερος από ότι στους στρατιώτες των υπολοίπων όπλων. (1) Μόνο ο στρατιώτης του Πεζικού βρίσκεται συνεχώς στο πεδίο της µάχης, κάτω από τη µόνιµη απειλή του κινδύνου, αγρυπνώντας µέρα και νύχτα, πάντα σε νευρική υπερδιέγερση, αναγκασµένος να κάνει ευρεία χρήση της πρωτοβουλίας του και τελικά να είναι ο αφανής και άγνωστος ήρωας, ο άγνωστος στρατιώτης. (2) Ο στρατιώτης του Πεζικού ζει, κοιµάται, αγρυπνεί, κουράζεται και µάχεται µέσα στη σκόνη, κάτω από δυσµενείς συνθήκες, υποµένει όλων των ειδών τις στερήσεις και τους κόπους και υφίσταται όλη την κόλαση του πυρός και όλη τη φρίκη του πολέµου. (3) Εκτίθεται σε όλους τους κινδύνους και τον ενεδρεύει διαρκώς ο κίνδυνος να χάσει τη ζωή του. Από το στρατιώτη του Πεζικού ζητείται υπεράνθρωπη θέληση να εγκαταλείψει τη θέση του και να επιτεθεί µε το στήθος ακάλυπτο, σε ζώνη κατακλυζόµενη από πυρά και θεριζόµενη από πολυβόλα, σε ένα πεδίο, το οποίο κυριαρχείται από τη σκληρή πραγµατικότητα των βολίδων και των βληµάτων, να διέλθει διαµέσου των ναρκοπεδίων, να περπατήσει σε ζώνες που εγκυµονούν κίνδυνοι για τη ζωή του και να πηδήσει εντός των εχθρικών θέσεων, στα

- 5 - οποία και πάλι ενεδρεύει ο εχθρός, στήνοντας σε αυτόν ίσως την τελευταία παγίδα. Και αν νικήσει και επιζήσει, βγάζοντας τον εχθρό µε την ξιφολόγχη µέσα από τα χαρακώµατα, θα παραµείνει αποµονωµένος στο άγνωστο, σε µια συνεχή αναµονή επιθετικής επιστροφής του εχθρού, εξαντληµένος από την πείνα και τη δίψα, στερούµενος ενίοτε πυροµαχικών, αντιµετωπίζοντας τον καταιγισµό του εχθρικού πυρός. Εικ. 2 Τµήµα του Πεζικού βάλει κατά του εχθρού (4) Το Πεζικό, στο πεδίο της µάχης, έχει τη βαρύτερη και δυσκολότερη, αλλά συγχρόνως και την ενδοξότερη αποστολή, από τα υπόλοιπα όπλα. Για την άριστη εκτέλεση της αποστολής του, ο στρατιώτης του Πεζικού πρέπει να είναι ευέλικτος, να γνωρίζει να χρησιµοποιεί το µέγιστο της απόδοσης των µέσων πυρός του, να είναι άριστα εκπαιδευµένος στη χρησιµοποίηση του εδάφους και πρωτίστως να έχει ηθικές αρετές, οι οποίες είναι : η ανδρεία, η καρτερία, η επιµονή και η ιδέα του καθήκοντος. Είναι ο βασιλιάς της µάχης και σε αυτό ανήκει το µεγαλύτερο µέρος της δόξας. (5) Ο στρατιώτης του Πεζικού, πραγµατικός µαχητής, πρέπει να είναι υπερήφανος για την ένδοξη αυτή αποστολή του και η υπερηφάνεια του έγκειται στο ότι µε τα πόδια γεµάτα µώλωπες, λασπωµένα µέχρι τα γόνατα, µε τα ρούχα σκισµένα και τα χέρια µατωµένα, καταβεβληµένος και αδύνατος, επανέρχεται στη µάχη. Αυτός µόνο βλέπει τόσο κοντά τον εχθρό, αυτός βλέπει τα αποτελέσµατα των όπλων του και αυτός µόνο απολαµβάνει τη µέθη της νίκης. Με το κράνος στο κεφάλι, το σακίδιο στη µέση, το πτυοσκάπανο και την ξιφολόγχη στο πλευρό, τις χειροβοµβίδες και τα φυσίγγια στην εξάρτηση, το τυφέκιο ανά χείρας, ενσαρκώνει την αντρική ενέργεια και από αυτόν εξαρτάται η νίκη. Ο ηγήτορας του Πεζικού καλείται σε ένα πεδίο, το οποίο κυριαρχείται από το πυρ και από τον όλεθρο της µάχης να αντιµετωπίσει κρίσιµες καταστάσεις, να επιλύσει σοβαρά τακτικά προβλήµατα σε

- 6 - πολύ σύντοµο χρόνο µε πλήρη πνευµατική διαύγεια, πλήρη ψυχική ηρεµία, µε αυτοκυριαρχία. ζ. Άπαντες, οι γύρω από τον ηγήτορα του Πεζικού συνάδελφοι των λοιπών όπλων, είναι σύµβουλοι του και πολλές φορές µε αγωνία παρατηρούν το πρόσωπό του. Μια επιχείρηση θεωρείται ότι έχει ολοκληρωθεί, µόνο όταν στον αντικειµενικό σκοπό, πατήσει το πόδι του το Πεζικό. Το πνεύµα του Πεζικού, το οποίο απορρέει από την αποστολή του, είναι το πνεύµα της θυσίας, το οποίο και του δίνει κυρίαρχη θέση έναντι των άλλων όπλων. Η κυριαρχία όµως αυτή της θέσης του δεν ανάγεται στη σφαίρα των υλιστικών επιδιώξεων ή ατοµικών συµφερόντων, αλλά στο ρόλο, τον οποίο διαδραµατίζει το Πεζικό στο πεδίο της µάχης. 2. υνατότητες Το Πεζικό δύναται : α. Να κατακτά και να διατηρεί το έδαφος, καταδιώκοντας τον εχθρό, µε αγώνα εκ του συστάδην. β. Να ελίσσεται στο έδαφος ενδεχοµένως χωρίς να µπορούν τα υπόλοιπα όπλα να το πλησιάσουν. γ. Να αναπτύσσεται σε λεπτούς και αθέατους σχηµατισµούς προς εκµετάλλευση και της ελάχιστης πτυχής του εδάφους, για να προσεγγίσει και να προσβάλει τον εχθρό αιφνιδιαστικά στις θέσεις του. δ. Να διαθέτει σηµαντική τακτική ευκινησία, πολύ απαραίτητη σε πυρηνικές συνθήκες, προικοδοτούµενο µε ανάλογα µέσα. αποστάσεις. ε. Να διαθέτει ισχυρή Α - Τ άµυνα σε µικρές, µεσαίες και µεγάλες 3. Περιορισµοί α. Όταν το Πεζικό δε µάχεται ως µηχανοκίνητο τότε: (1) Η ταχυκινησία του κατά τον αγώνα περιορίζεται στην ταχύτητα του πεζού και περιορισµένη. (2) Η ικανότητα αντιµετώπισης ταχυκίνητου εχθρού είναι β. Όταν ενεργεί µόνο του, η ικανότητα του για ανεξάρτητη ενέργεια είναι περιορισµένη. Για να πετύχει αποφασιστικά αποτελέσµατα, πρέπει να ενισχυθεί και υποστηριχθεί επαρκώς από µονάδες των άλλων όπλων (πυροβολικό, τεθωρακισµένα, µηχανικό), και ενδεχοµένως από αεροπορία και ναυτικό.

- 7 - γ. Η µαχητική ικανότητα του Πεζικού ελαττώνεται σηµαντικά, όταν ενεργεί συνεχώς και σε µεγάλο χρονικό διάστηµα, σε δύσκολο έδαφος και κάτω από δύσκολες καιρικές συνθήκες. δ. Το Πεζικό είναι ευπρόσβλητο στις επιθέσεις από αέρα και στις πυρηνικές προσβολές και ως εκ τούτου πρέπει να περιορίζει τις συνέπειες της διασποράς απόκρυψης, παραλλαγής και οργάνωσης του εδάφους. Τα ατοµικά ορύγµατα υπό πυρηνικές συνθήκες αποκτούν ιδιαίτερη αξία για την προστασία του Πεζικού.

- 8 - ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΑΠΟ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΟΧΗΣ 1. Γενικά ΤΜΗΜΑ 3 ΑΡΧΑΙΟΙ ΧΡΟΝΟΙ (20 ος 8 ος αιώνας) α. Κατά την αρχαιότητα το Πεζικό, αποτελούσε τη βάση του στρατού. Οπλισµένο µε αµυντικά και επιθετικά όπλα, διεξήγαγε τον αγώνα µε την κίνηση και την ισχυρή κρούση. Γι αυτό το λόγο διατηρούσε πολύ πυκνούς και µαζικούς σχηµατισµούς, ώστε να διαθέτει ισχυρή δύναµη κρούσης. Τον κύριο όγκο κρούσης αποτελούσε το βαριά οπλισµένο Πεζικό, που τασσόταν συνήθως σε αρκετά βαθείς σχηµατισµούς, σε δύο γραµµές. Το ελαφρύ Πεζικό τασσόταν, πριν από την εµπλοκή, στο µέτωπο ή στα πλευρά και όταν άρχιζε η µάχη επεδίωκε να επιφέρει όσο το δυνατό µεγαλύτερες απώλειες στον εχθρό και εξακολουθούσε σε όλη τη διάρκεια της µάχης να παρενοχλεί τον εχθρό, µε τα µέσα του. β. Οι Ασσύριοι (εικ. 3) είχαν το 2000 π.χ. Πεζικό αποτελούµενο από βαρύ (δορατοφόρους και τοξότες) και ελαφρύ (τοξότες, σφενδονιστές και πελεκοφόρους), µαχόµενο σε βαθιές φάλαγγες (6 έως 10 ζυγών, δυνάµεως µέχρι τις 10.000 άνδρες). Εικ. 3 Ασσύριοι πολεµιστές (Τοιχογραφία) γ. Οι Αιγύπτιοι (εικ. 4) είχαν το 1500 π. Χ. Πεζικό αποτελούµενο από βαρύ (δορατοφόρους) και από ελαφρύ (τοξότες οπλισµένους µε µεγάλα τόξα και µακριά βέλη). Εικ. 4 Αιγύπτιος πολεµιστής επί άρµατος (Τοιχογραφία)

- 9 - δ. Οι Έλληνες κατά τον Τρωικό Πόλεµο (1200 π.χ.) (εικ. 5) έφεραν τον οπλισµό της εποχής εκείνης, ο οποίος αντιπροσώπευε την εποχή του χαλκού. Αυτός περιλάµβανε δόρυ, τόξο, ακόντιο, σφεντόνα και για την άµυνα ασπίδα, κράνος και περικνηµίδες. Οι αρχηγοί µάχονταν από χαµηλό δίτροχο άρµα, το οποίο έσερναν δύο άλογα, από το οποίο πολλοί κατέβαιναν για να λάβουν µέρος στον αγώνα εκ του συστάδην. Πίσω από τον αρχηγό ακολουθούσαν οι µαχητές «κατά στοίχους ανδρών», δηλαδή σε στενή και βαθειά φάλαγγα κρούσης, πλαισιωµένη από τα πλευρά, από τοξότες. Η τακτική συνίσταται στην καταστροφή του αντιπάλου µε τον αγώνα εκ του συστάδην και στην αποκοπή του από τη βάση του, που για τους µεν Τρώες ήταν τα τείχη του Ιλίου, και για τους δε Αχαιούς το περιχαρακωµένο παραθαλάσσιο στρατόπεδο τους. Εικ. 5 Τρωικός Πόλεµος Ο Αχιλλέας θριαµβευτής, µετά τη νίκη επί του Έκτορα. (Κέρκυρα, Αχίλλειον). ε. Το τέλος της εκστρατείας επιτεύχθηκε µε την ανάπτυξη της πολιορκητικής τεχνικής, ο δε δούρειος ίππος (εικ. 6) φαίνεται ότι ήταν πολιορκητικό µηχάνηµα, το οποίο διευκόλυνε την, προς τα τείχη, προσπέλαση των µαχητών. Στερούµενοι επιµελητείας εφάρµοζαν το δόγµα : «ο πόλεµος τρέφει τον πόλεµο» και σιτίζονταν από τους πόρους του εχθρού που λεηλατούσαν. Εικ. 6 ούρειος Ίππος

- 10 - στ. Στη συνεχεία εµφανίζονται οι ωριείς (εικ. 7) οι οποίοι γνώριζαν την τέχνη της κατεργασίας του σιδήρου. Είχαν πραγµατοποιήσει την αρχή του ενόπλου έθνους και ήταν οι πρώτοι εφευρέτες της τακτικής. Οι αγώνες που ακολούθησαν εναντίον των Αχαιών υπήρξαν µικροί και περιορισµένοι, διότι οι ωρικές φάλαγγες ήταν ανίσχυρες προ των περιτειχισµένων ακροπόλεων των Αχαιών. Τελικά όµως υπερίσχυσε η επιµονή, η πειθαρχία, ο αριθµός και η τακτική των ωριέων. Εικ. 7 ωριείς πολεµιστές 2. Χαρακτηριστικά του Οπλίτη Πεζικού στην αρχαιότητα α. Ο οπλίτης στην αρχαιότητα, ο στρατιώτης δηλαδή του πεζικού µε βαρύ οπλισµό που πολεµούσε σε σχηµατισµό φάλαγγας, ήταν ο κατεξοχήν πολεµιστής της κλασικής Ελλάδας. Όπως και σε πολλές άλλες δραστηριότητες της ζωής στην αρχαία Ελλάδα ο τρόπος πολέµου και ο τύπος του στρατιώτη που επικράτησε αντανακλούσε τη βαθύτερη φιλοσοφία και ιδεολογία του κλασικού κόσµου. β. Στη θέση των οµηρικών ηρώων που µονοµαχούσαν υστερόβουλα µεταξύ τους προς απόκτηση προσωπικής δόξας εµφανίστηκε κατά τον 7 ο π.χ. αιώνα ο πειθαρχηµένος Έλληνας οπλίτης πεζικού της πόλης-κράτους που πολεµούσε πάντα µέσα από τις τάξεις της φάλαγγας για να προασπίσει την ελευθερία και την ανεξαρτησία της πατρίδας του. Η αντίληψη της γενναιότητας και της στρατιωτικής ικανότητας εποµένως άλλαξε κατά την κλασική εποχή. Το ατοµικό ηρωικό µοντέλο αντικαταστάθηκε από το συλλογικό εκπαιδευµένο σώµα. Όπως αναφέρει και ο Ευριπίδης στον Ηρακλή µαινόµενο, «γενναίος δεν είναι αυτός που αγωνίζεται επιδέξια µε τόξα για την επίτευξη δόξας αλλά αυτός που κρατάει σταθερά τη θέση του στο πεδίο της µάχης και είναι έτοιµος να δεχτεί τις πληγές». γ. Για να κατανοήσουµε τα κύρια χαρακτηριστικά του Έλληνα οπλίτη πεζικού είναι απαραίτητο να εξετάσουµε το βασικό κύριο τρόπο µε τον οποίο πολεµούσε, δηλαδή µέσα από το σχηµατισµό της φάλαγγας. Ο πρώτος συγγραφέας που χρησιµοποίησε τη λέξη «φάλαγξ» ήταν ο Όµηρος και στο ποίηµά του είχε τη σηµασία της οργανωµένης γραµµής µάχης. Ωστόσο η αναφορά αυτή ήταν καθαρά αναχρονιστική καθώς ήδη από τα αρχαϊκά χρόνια που πιθανότατα συνετέθησαν τα

- 11 - έπη φαίνεται ότι είχε καθιερωθεί αυτός ο τρόπος πολέµου. Η τακτική ήταν πολύ απλή στη σύλληψή της: επάλληλες σειρές από βαριά οπλισµένους πεζικάριους σε πολύ κοντινή απόσταση µεταξύ τους έρχονταν σε µετωπική σύγκρουση µε την αντίπαλη οµάδα οπλιτών σε παράταξη φάλαγγας. Η πρώτη σειρά µόνο πολεµούσε ενώ οι πίσω σειρές µόνο έσπρωχναν µε απώτερο σκοπό τη δηµιουργία ρήγµατος στις γραµµές του αντίπαλου. Κάθε οπλίτης κάλυπτε µε την ασπίδα την αριστερή µόνο πλευρά του και τη δεξιά του διπλανού (παραστάτη) του. Η πιο εύλογη απορία που µπορεί να έχει ο σηµερινός µελετητής είναι η εξής: έστω και ένα µικρό σώµα από ιππείς ή τοξότες που µπορούσε να υπερκεράσει τον αναγκαστικά αργό και µη ευέλικτο σχηµατισµό της φάλαγγας θα έφερνε την καταστροφή στα νώτα ή στη δεξιά ακάλυπτη πλευρά του ζυγού. Ήδη ο Θουκυδίδης είχε παρατηρήσει ότι στις µάχες η φάλαγγα είχε τη τάση να στρίβει προς τα δεξιά καθώς ασυναίσθητα κάθε οπλίτης προσπαθούσε να καλύψει τη δική του δεξιά πλευρά. δ. Η απάντηση βρίσκεται στη στρατιωτική λογική που ακολουθούσαν οι αρχαίοι Έλληνες και στις συγκεκριµένες συνθήκες διεξαγωγής του πολέµου. Σκοπός ενός πολέµου κατά την εποχή των ελληνικών πόλεων-κρατών δεν ήταν η απόλυτη καταστροφή της αντίπαλης πόλης αλλά η υποταγή της, ο εξαναγκασµός της στους επιθυµητούς όρους µιας συµφωνίας και η υφαρπαγή των οικονοµικών πόρων της. Η ολοκληρωτική καταστροφή µιας πόλης θα διατάραζε την ευαίσθητη ισορροπία του αρχαίου κόσµου, µία ισορροπία δυνάµεων που πράγµατι όταν διαταράχθηκε µε τις ακρότητες του Πελοποννησιακού πολέµου (εικ. 8) σήµανε την αρχή του τέλους για τον κλασικό πολιτισµό. Οι οπλίτες προέρχονταν από τις λεγόµενες µεσαίες τάξεις των ελεύθερων πολιτών, δηλαδή την πιο σηµαντική και ανερχόµενη πολιτική δύναµη των πόλεων-κρατών. Οι οπλίτες, µε εξαίρεση τους Σπαρτιάτες, δεν ήταν επαγγελµατίες στρατιώτες. Ήταν πολίτες που έκαναν το χρέος τους προς την πατρίδα. Εποµένως επιδίωξη των αρχαίων ήταν να αποφεύγουν τις πολύνεκρες µάχες, οι οποίες θα αποστερούσαν από την εκάστοτε πόλη το πιο ζωτικό οικονοµικά και πολιτικά κοµµάτι της: τη µεσαία τάξη (χαρακτηριστικά ο Θουκυδίδης τονίζει ότι οι ελεύθεροι πολίτες είναι το απαραίτητο κύτταρο κάθε πολιτειακής οργάνωσης: «άνδρες γαρ πόλις»). Εικ. 8 Πελοποννησιακός Πόλεµος (Αναπαράσταση µάχης σε αρχαίο αµφορέα)

- 12 - ε. Είναι ενδεικτικό επίσης ότι όταν µία παράταξη ανδρών τρέπονταν σε φυγή οι αντίπαλοι στρατιώτες σπάνια την καταδίωκαν. Αυτό που προείχε ήταν η νίκη στη µάχη και όχι η απόλυτη διάλυση του εχθρού. Η πολεµική σύρραξη έπρεπε να είναι σύντοµη, ευθεία, αποφασιστική και όχι αντίθετα µακροχρόνια, βασισµένη σε περίπλοκες τακτικές κινήσεις και αµφιλεγόµενη. Οι κανόνες µε βάση τους οποίους οι Έλληνες διεξήγαν τους πολέµους τους διέπονταν από την αρχή της ελαχιστοποίησης της αιµατοχυσίας χωρίς όµως την ίδια στιγµή να αποστερούν τη µάχη από το στοιχείο του προσωπικού αγώνα όπως υπογράµµιζε και ο Ευριπίδης στο απόσπασµα που προαναφέραµε. Ο πόλεµος υπηρετούσε τα δηµοκρατικά συµφέροντα της πόλης (διαφύλαξη του ανθρώπινου υλικού, συνοχή και αλληλεγγύη µεταξύ των πολεµιστών-πολιτών) και όχι το αντίθετο (ολοκληρωτική υπεροχή µε κάθε µέσο και κόστος). Ο σχηµατισµός της φάλαγγας παρόλα τα εµφανή και εγγενή ελαττώµατά της αντανακλούσε και ανταποκρινόταν στην ελληνική νοοτροπία σύµφωνα µε την οποία «ο σκοπός δεν αγιάζει τα µέσα» αλλά, όπως το διατύπωσε ο Αριστοτέλης, «στην άµιλλα ενυπάρχει και η νίκη». Τέλος πρέπει να σηµειώσουµε ότι σχεδόν όλοι οι γνωστοί φιλόσοφοι και ποιητές της αρχαιότητας είχαν υπηρετήσει σε κάποια στιγµή ως οπλίτες. Ορισµένοι, όπως ο Αισχύλος, τη θεωρούσαν ως την πιο ένδοξη στη ζωή τους. στ. Ο οπλισµός διακρίνεται σε αµυντικό και επιθετικό, αλλά από όσα έχουµε αναφέρει έως τώρα πρέπει να έχει γίνει φανερό ότι το βάρος του οπλισµού έπεφτε στην αµυντική θωράκιση του πολεµιστή. Η λέξη οπλίτης προέρχεται από το όπλον που σήµαινε αρχικά την ασπίδα, εποµένως οπλίτης ήταν αυτός που έφερε την ασπίδα, το κύριο στοιχείο της εξάρτυσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις περισσότερες πολυάριθµες ζωγραφικές ή γλυπτικές παραστάσεις των οπλιτών οι τελευταίοι αναπαρίστανται µόνο µε τρία στοιχεία: ασπίδα, κράνος και δόρυ. Άλλα µέρη του οπλισµού ήταν: οι επωµίδες, οι κνηµίδες, ο θώρακας και το ξίφος. Οι οπλίτες συνήθως φόραγαν την πανοπλία τους λίγο πριν τη µάχη καθώς ο εξοπλισµός ήταν ιδιαίτερα βαρύς (έφτανε τα 22-27 κιλά). Κάθε οπλίτης έπρεπε ο ίδιος να φροντίζει για την προµήθεια και τη συντήρηση του ατοµικού του οπλισµού, υποχρέωση αρκετά πολυέξοδη. Κάποιοι γονείς µεταβίβαζαν τα όπλα τους στους γιους τους (κυρίως την ασπίδα η οποία διέθετε ιδιαίτερη συµβολική διακόσµηση) ενώ η πιο σύνηθες πηγή εξοπλισµού ήταν η λαφυραγωγία. Αυτές οι πρακτικές όµως επέτειναν την ανοµοιοµορφία κάθε στρατεύµατος µε αποτέλεσµα ορισµένες φορές να µην αναγνωρίζονται µεταξύ του στον αναβρασµό της µάχης οι φίλιοι οπλίτες και να συµπλέκονται. Γνωρίζουµε ότι οι Σπαρτιάτες ήταν οι πρώτοι που καθιέρωσαν µία οµοιόµορφη εµφάνιση χαράζοντας το γράµµα «Λ» στις ασπίδες τους (εικ. 9). Εικ. 9 Ασπίδα Αρχαίου Σπαρτιάτη

- 13-1. Σπάρτη (8 ος 4 ος αιώνας) α. Γενικά ΤΜΗΜΑ 4 ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ (8 ος 4 ος π. Χ. αιώνας) Οι νέοι Σπαρτιάτες λάµβαναν δηµόσια αγωγή από το 7 ο έτος της ηλικίας τους και λογίζονταν σαν στρατεύσιµοι από το 20 ο έτος. Η ζωή κάθε νέου ήταν αφιερωµένη στη γυµναστική και στη στρατιωτική άσκηση (εικ. 10). Η πολιτεία είχε θεσπίσει νόµο, µε βάση τον οποίο, κατά τη µάχη επιβαλλόταν στους πολίτες της, το «επικρατέειν ή απόλλυσθαι». Με αυτόν τον τρόπο η Σπάρτη κατάφερε να αποκτήσει ένα στρατό µοναδικό για τις στρατιωτικές του αρετές, τη σιδηρά πειθαρχία, την αντοχή και τη µαχητική ικανότητα. Το σύνολο των Σπαρτιατών και των περίοικων, χωρίς καµία εξαίρεση, ήταν υποχρεωµένοι στην αναγκαστική στρατολόγηση και κατατάσσονταν σε έναν από τους πέντε Λόχους, οι οποίοι αντιστοιχούσαν στις πέντε κοινότητες που ήταν διαιρεµένη η αρχαία Σπάρτη. Μετά τους Μηδικούς πολέµους, η Σπάρτη διαιρέθηκε σε έξι «µόρες», σε καθεµία από τις οποίες αντιστοιχούσε µια στρατιωτική µονάδα, την οποία την ονόµαζαν και αυτή «µόρα». Επικεφαλής σε καθεµία «µόρα» ήταν ο πολέµαρχος. Η κάθε «µόρα» διαιρούνταν σε Λόχους, Πεντυκοστύες και Ενωµοτίες. Εικ. 10 ιαπαιδαγώγηση εκπαίδευση νέων Σπαρτιατών β. Οπλισµός Ο οπλισµός των αρχαίων Σπαρτιατών (εικ. 11) περιλάµβανε θώρακα, κράνος και ασπίδα (αµυντικός οπλισµός), µακρύ δόρυ και κοντό ξίφος (επιθετικός οπλισµός). Ο στρατός αποτελούνταν αρχικά από Πεζικό και µόνο κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεµο (431-404 π. Χ) φαίνεται ότι απόκτησαν και αυτοί Ιππικό. Εικ. 11 Αρχαίος Σπαρτιάτης οπλίτης µε τον οπλισµό του.

- 14 - γ. Παράταξη-Τακτική Σπαρτιατών (1) Ο εφαρµοζόµενος σχηµατισµός µάχης των Σπαρτιατών ήταν µια ενιαία παράταξη, βάθους συνήθως οκτώ ανδρών (εικ. 12). Στην πρώτη γραµµή, υπήρχαν οι καλύτερα εκπαιδευµένοι άντρες, οι επονοµαζόµενοι «πρωτοστάτες», ενώ στην τελευταία τοποθετούνταν οι «ουραγοί». Η σπαρτιατική αυτή φάλαγγα αρχικά ήταν ενιαία και οµοιόµορφη, αργότερα όµως, περίπου από τον Πελοποννησιακό Πόλεµο και µετά συγκροτήθηκαν τµήµατα ελαφρώς οπλισµένα (τµήµα ψιλών), τα οποία µάχονταν µε τη φάλαγγα, αλλά αναλάµβαναν και βοηθητικές αποστολές. Εικ. 12 Σχηµατισµός µάχης αρχαίων Σπαρτιατών (2) Το στρατόπεδο, το οποίο έφτιαχναν οι Σπαρτιάτες κατά τις εκστρατείες τους ήταν κυκλικό. Για τη µάχη, κατά κανόνα προσπαθούσαν να βρίσκονται σε πεδιάδα. Προχωρούσαν εναντίον του αντιπάλου µε αργό και ρυθµικό βήµα και η συµπαγής και κινητή φάλαγγα των Σπαρτιατών οπλιτών πίεζε τον εχθρό µε τη µουσική αυλών και εµβατηρίων, για την έγερση και ανύψωση του ηθικού των µαχητών. Με το αργό τους βήµα, οι στρατιωτικές µονάδες των Σπαρτιατών παρέµειναν συµπαγείς, ενώ η παράταξη των άλλων Ελλήνων, οι οποίοι µάχονταν µε πολεµικές ιαχές, συχνά έκαναν επίθεση χωρίς καµία οργάνωση. (3) Το σπαρτιατικό στρατιωτικό δόγµα στηριζόταν στην ατοµική εκπαίδευση του οπλίτη, στη χρήση των όπλων και τους ελιγµούς, στην απόλυτη συνειδητή πειθαρχία του και στην ατοµική του ανδρεία. 2. Αθήνα (7 ος 4 ος π. Χ. αιώνας) α. Γενικά Στην αρχαία Αθήνα, µετά το 18 ο έτος, ο νέος ονοµαζόταν έφηβος και έδινε τον όρκο του αστού. Ακολούθως χρεωνόταν οπλισµό και µετέβαινε στα σύνορα της πόλης, οπού εκπαιδευόταν στα περί πολέµου. Μετά το 20 ο έτος εγγραφόταν στους καταλόγους των υπερασπιστών της πατρίδας. Μετά το 40 ο έτος δε

- 15 - λάµβανε µέρος σε µακρινές εκστρατείες, όφειλε όµως µέχρι τα 60 του να υπερασπίζει την πατρίδα. Οι µεταξύ των 50 και 60 ετών, αποτελούσαν την εθνοφρουρά. Οι επονοµαζόµενοι «πελταστές», ήταν τµήµατα πεζών που έφερναν ελαφρύ οπλισµό και δηµιουργήθηκαν περί τα 460 π.χ. υπό τον Αθηναίο Ιφικράτη. β. Οπλισµός Ο στρατός των Αθηναίων ήταν οπλισµένος µε κράνος, θώρακα, ασπίδα, δόρυ µε σιδερένια ή χαλύβδινη αιχµή και ξίφος. Το δόρυ ήταν µήκος 2 µέτρων και ήταν ελαφρύ και εύκολο στο χειρισµό (εικ. 13). Εικ. 13 Αρχαίος Αθηναίος πολέµαρχος µε τον οπλισµό του (490 π. Χ.) γ. Παράταξη-Τακτική Αθηναίων (1) Την αθηναϊκή παράταξη αποτελούσαν Λόχοι συµπαραταγµένοι, οι οποίοι σχηµάτιζαν µετωπική φάλαγγα δέκα αλλεπάλληλων ζυγών, µε διάστηµα και βάθος από άνδρα σε άνδρα ενός βήµατος (εικ. 14). Ο Μιλτιάδης επινόησε το «Βήµα Εφόδου» που συνδυαζόταν µε την «Πολεµική κραυγή», δηλαδή, οι Αθηναίοι εκτελούσαν επίθεση κραυγάζοντας πολεµικές ιαχές, όπως «αλαλά, ελελεύ» κλπ. Εικ 14 Σχηµατισµός µάχης αρχαίων Αθηναίων (Τοιχογραφία)

- 16 - (2) Η τακτική της αθηναϊκής φάλαγγας είχε ως αποτέλεσµα τη συντριβή του αντιπάλου µε την άµεση, εκ του συστάδην, κρούση. (3) Κατά τη µάχη του Μαραθώνα (εικ. 15) παρατηρείται µια ισχυρή ασιατική µάζα να επιζητά τη νίκη, µε µια σφοδρή κεντρική προσβολή, αλλά να παραµένει ανίσχυρη και να υποκύπτει στον ελιγµό του Μιλτιάδη, ο οποίος εφάρµοσε τον ελιγµό της διπλής υπερκεράσεως, εξαπολύοντας επίθεση στα ανίσχυρα πλευρά του αντιπάλου. Εικ 15 Μάχη Μαραθώνα - Μιλτιάδης (550π.Χ. 489 π. Χ.) (4) Ο ελιγµός αυτός θα βρει αργότερα πολλούς µιµητές. Θα τον επαναλάβει ο Αννίβας στις Κάννες, ο Μπλύχερ στο Βατερλό, ο Μόλτκε στο Σεντάν, ο Λουντεντορφ στις Μαντζουριανές λίµνες, ο Αϊζενχάουερ στη µάχης της Γαλλίας. Από την εποχή του Μιλτιάδη, η στρατηγική και η τακτική έχουν τόσο κατά γράµµα όσο και κατ' ουσία ελληνική καταγωγή και σηµαίνουν την κυριαρχία του εφευρετικού ελληνικού πνεύµατος πάνω στην άψυχη µάζα. 3. Θήβα (379-362 π. Χ.) α. Μετά την παρακµή της Αθήνας και της Σπάρτης, η Θήβα αναλαµβάνει την ηγεµονία των ελληνικών πόλεων, το πρώτο µισό του 4 ου π. Χ. αιώνα, χάρη στη στρατιωτική της ισχύ, δηµιούργηµα των περίφηµων στρατηγών Επαµεινώνδα και Πελοπίδα. Στη µάχη των Λεύκτρων ο Επαµεινώνδας (εικ. 16) καινοτόµησε εφαρµόζοντας νέα τακτική διάταξη, την περίφηµη «Λοξή Φάλαγγα», η οποία πήρε το όνοµά της από το γεγονός ότι η παράταξη των Θηβαίων δεν ήταν παράλληλη µε την εχθρική, όπως συνηθιζόταν µέχρι τότε, αλλά είχε λοξή θέση απέναντι από αυτή. \ Εικ16 Μάχη Λεύκτρων (αριστερά) Επαµεινώνδας (κέντρο ) - Πελοπίδας (δεξιά)

- 17 - β. Ο Επαµεινώνδας συνέλαβε πρώτος στην ιστορία, τη σηµασία της αρχής της οικονοµίας των δυνάµεων, του τακτικού δόγµατος της και της κατανοµής των αποστολών, µε σκοπό την επιτυχία του επιδιωκόµενου σκοπού στο πεδίο της µάχης. Αυτή ακριβώς ήταν η µέθοδός µε την οποία, αριθµητικά µικρότεροι αλλά καλά διοικούµενοι στρατοί κατόρθωσαν να νικήσουν στρατούς, οι οποίοι υπερείχαν αριθµητικά, αλλά ήταν άσχηµα οργανωµένοι ή κακώς διοικούµενοι. γ. Στο πεδίο της µάχης, στα Λεύκτρα, ο Επαµεινώνδας, ήταν ο πρώτος ο οποίος συνέλαβε την έννοια της εφεδρείας και τη χρησιµοποίηση της για εξασφάλιση της εκτέλεσης του σχεδίου ελιγµού, παρά τη θέληση του αντιπάλου. Ο Ιερός Λόχος και το Ιππικό παρείχαν στον Επαµεινώνδα τη στρατηγική και τακτική ασφάλεια. Η πρωτοβουλία των κινήσεων παρέµεινε µέχρι το τέλος της µάχης στα χέρια του Θηβαίου αρχηγού, παρά την αντίδραση του αντιπάλου. Τα παραπάνω είχαν ως αποτέλεσµα να προστεθεί στη φάλαγγα οπλιτών, η δυναµική επίδραση του ευέλικτου και επινοητικού ελληνικού πνεύµατος, δίνοντας την υπόσχεση, ότι οι καλά οργανωµένες στρατιωτικές δυνάµεις του αρχαίου Ελληνισµού, υπό τη διοίκηση µιας ισχυρής προσωπικότητας, θα ήταν σε θέση να επιβάλουν τον ελληνικό πολιτισµό σε ολόκληρο τον, µέχρι τότε, γνωστό κόσµο. 1. Γενικά ΤΜΗΜΑ 5 ΜΑΚΕ ΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ (359-323 π. Χ. ) α. Οι Μακεδόνες µε επικεφαλή το βασιλιά Φίλιππο µετά τη µάχη στη Χαιρώνεια (338 π. Χ.), (εικ 17) όπου νίκησαν τον ενωµένο στρατό των Αθηναίων, Θηβαίων, Κορινθίων κλπ, ανέλαβαν την ηγεµονία των ελληνικών πόλεων. Ο Φίλιππος Β ήταν ο πρώτος αναδιοργανωτής και θεµελιωτής του µακεδονικού στρατού. Επέβαλε την υποχρεωτική θητεία δηµιουργώντας τον εθνικό στρατό. Εισήγαγε στο στράτευµα τη δωρική πειθαρχία και τη λεπτοµερή στρατιωτική εκπαίδευση. Εικ. 17 Μάχη Χαιρώνειας - Φίλιππος ο Β (359 π. Χ. 336 π. Χ.)

- 18 - β. Παράλληλα µόρφωσε τα στελέχη, θέσπισε σύστηµα προαγωγών, στηριζόµενο στην προσωπική αξία και στην ευδόκιµη υπηρεσία των στελεχών. ηλαδή αυτός ήταν ο πρώτος ο οποίος ίδρυσε το θεσµό των µονίµων στελεχών και το σύστηµα των προαγωγών κατ εκλογή και κατ αρχαιότητα. Οργάνωσε υπηρεσία επιµελητείας και µεταφορών, τεχνικές υπηρεσίες υλικού και επιτελική υπηρεσία. Ο Φίλιππος Β ήταν ο πρόδροµος όλων των στρατιωτικών οργανωτών και έθεσε τις βάσεις πάνω στις οποίες δύναται να οργανωθεί ο Εθνικός Στρατός. Ειδικότερα, ο Φίλιππος Β είναι αυτός ο οποίος συγκρότησε την περίφηµη µακεδονική φάλαγγα (σάρισα). 2. Μακεδονική Φάλαγγα α. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της µακεδονικής φάλαγγας συνίσταται στον ατοµικό οπλισµό του φαλαγγίτη και στη διάταξη µάχης της φάλαγγας. β. Οι φαλαγγίτες ήταν βαρύτερα οπλισµένοι. Έφεραν κράνος, βαρύτερο θώρακα και ασπίδα που κάλυπτε τον µαχητή, ως αµυντικό οπλισµό. Ο επιθετικός οπλισµός τους περιλάµβανε τη σάρισα (δόρυ µήκους 4,20 4,80 µ.) και το βραχύ ελληνικό ξίφος. γ. Οι φαλαγγίτες τάσσονταν επί 16 ζυγών κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι σάρισες των πέντε πρώτων ζυγών να υπερβαίνουν το µέτωπο της φάλαγγας και να δηµιουργούν ένα τείχος αδιαπέραστο. Οι φαλαγγίτες των επόµενων ζυγών στήριζαν τις σάρισές τους στον ώµο του µπροστινού τους κατά τρόπο ώστε πάνω από τη φάλαγγα να δηµιουργείται ένα δάσος λογχών, το οποίο προστάτευε τη φάλαγγα από τα εχθρικά βέλη. Κατά τη διάρκεια της µάχης η φάλαγγα είχε την όψη κινούµενου φρουρίου (εικ. 18). Εικ. 18 Η Μακεδονική Φάλαγγα 3. Πλην των φαλαγγιτών, το µακεδονικό Πεζικό, περιλάµβανε και το σώµα των «υπασπιστών», το οποίο είχε οργανωθεί κατά το υπόδειγµα των «πελταστών» του Ιφικράτη. ιέθεταν ελαφρύτερο οπλισµό από τους φαλαγγίτες και η κύρια αποστολή τους ήταν η αντιµετώπιση εκτάκτων αναγκών κατά τη µάχη. 4. Οι δύο αυτοί τύποι του βαρέως και ελαφρού Πεζικό, φαλαγγίτες και υπασπιστές, αποτελούσαν το Πεζικό. Τα κύρια χαρακτηριστικά του στρατού ήταν η ευκινησία και ο συνδυασµός των προσπαθειών του Πεζικό και Ιππικού. Στην παραπάνω οργάνωση του στρατού µπήκε στη συνέχεια και η σφραγίδα της µεγαλοφυΐας του Μεγάλου Αλεξάνδρου (εικ. 19). Ενόψει του επιδιωκόµενου σκοπού

- 19 - προετοίµασε ένα κατάλληλο όργανο, το ελαφρύ Πεζικό, το οποίο αναλάµβανε την ασφάλεια κατά τις πορείες και συνέλεγε τις απαιτούµενες για τη διοίκηση, πληροφορίες για τον εχθρό. Εικ. 19 Μάχη της Ισσού - Αλέξανδρος ο Μέγας (356 π. Χ. 323 π. Χ.) 5. Η παράταξη των φαλαγγών αποτελούσε το λεγόµενο «κινούµενο φρούριο». Το βαρύ Ιππικό ήταν το όπλο της κρούσης. Μετά από τη συντριβή του κύριου όγκου των δυνάµεων του εχθρού, επακολουθούσε η καταδίωξη. Οι αρχές της ασφάλειας, της οικονοµίας των δυνάµεων, της εφεδρείας, της κατανοµής των αποστολών, του αιφνιδιασµού και του συνδυασµού των προσπαθειών ενώθηκαν σε µια δέσµη από το Μ. Αλέξανδρο, ο οποίος οδήγησε το στρατό του νικηφόρα προς την Ανατολή, µέχρι τον Ινδό ποταµό, διαγράφοντας την ενδοξότερη πορεία που είχε διαγράψει µέχρι τότε ελληνικός στρατός. 1. Γενικά ΤΜΗΜΑ 6 ΡΩΜΑΙΚΗ ΕΠΟΧΗ (753 π. Χ. 476 µ. Χ.) α. Οι αρχαίοι Ρωµαίοι, µε την περίφηµη στρατιωτική οργάνωσή τους και την εισαγωγή της γνωστής «Ρωµαϊκής Λεγεώνας», δηµιούργησαν νέα εποχή στην όλη εξέλιξη της πολεµικής τέχνης. β. Στην αρχαία Ρώµη, η στρατιωτική θητεία ήταν υποχρεωτική και είχε διάρκεια από το 17o έως το 50o έτος. Μετά την ηλικία αυτή ο Ρωµαίος πολίτης (εικ. 20) γραφόταν σε Εκατονταρχία εφέδρων και εκεί παρέµενε µέχρι το 60o έτος. Η στρατιωτική αγωγή του νέου αστού ήταν αντικείµενο που απαιτούσε τις πλέον επίµονες φροντίδες. Οι νεοσύλλεκτοι εντάσσονταν στις λεγεώνες, αφού προηγουµένως είχαν υποστεί εκπαίδευση για τέσσερις µήνες.

- 20 - γ. Καθηµερινά, κάθε στρατιώτης εκτελούσε δοκιµασίες δύναµης και θάρρους έτσι ώστε να µην αντιµετωπίζει καµία δυσκολία στις µάχες. Για να αποκτήσει ο λεγεωνάριος σωµατική δύναµη και ικανότητα στο χειρισµό των όπλων, η εκπαίδευση στον καιρό της ειρήνης ήταν πολύ επίπονη και κοπιαστική. Είναι αξιοσηµείωτο να αναφερθεί ότι τα όπλα των ασκήσεων ήταν πιο βαριά από τα κανονικά όπλα της µάχης. δ. Οι ασκήσεις των λεγεώνων ήταν ενίοτε διπλής ενεργείας. Ο Ρωµαίος πολίτης, δεσποτικός στον οικογενειακό του βίο, όταν τασσόταν υπό τη σηµαία, απαρνιόταν την προσωπικότητά του. Η υπακοή του ήταν τυφλή, απόλυτη και πολλές φορές επιβαλλόταν η θανατική ποινή για παραβάσεις δοθέντων διαταγών, ακόµα και όταν είχε εξασφαλιστεί η νίκη. 2. Οπλισµός Τα αµυντικά όπλα του λεγεωνάριου, δηλαδή του πεζού στρατιώτη, ήταν η περικεφαλαία, η ασπίδα και η κνηµίδα του δεξιού ποδιού, για να τον προφυλάσσει από τον αγώνα µε το ξίφος. Τα επιθετικά του όπλα ήταν το δόρυ, ο ισσός (βραχύ ακόντιο µήκους 1,30µ), το ξίφος και ο πέλεκυς. 3. Ρωµαϊκή Λεγεώνα Εικ. 20 Αρχαίοι Ρωµαίοι στρατιώτες (αριστερά αξιωµατικός δεξιά οπλίτης) α. Η λεγεώνα ήταν η κύρια µονάδα του ρωµαϊκού στρατού και το µεγάλο όργανο των κατακτήσεων, η οποία έκανε τη Ρώµη κοσµοκράτειρα.

- 21 - β. Αρχικά, όταν το δόρυ ήταν το κύριο όπλο του αγώνα, η λεγεώνα σχηµατιζόταν, µε το δωρικό τρόπο, δηλαδή σε µία µόνο µάζα, βάθους δέκα ζυγών. Οι δύο τελευταίοι ζυγοί ήταν συµπληρωµατικοί, και τοποθετούνταν κάποια βήµατα πίσω από τη λεγεώνα. εδοµένου ότι το µέτωπο της λεγεώνας αποτελούνταν από 50 άντρες, αυτή περιλάµβανε 4.000 λεγεωνάριους. Αργότερα όταν το ξίφος αντικατέστησε το δόρυ, ως κύριο όπλο αγώνα, η λεγεώνα για να αποκτήσει µεγαλύτερη ευκινησία, διαιρέθηκε σε Σπείρες, µετώπου 10 αντρών, βάθους 8 αντρών και µε διάκενα µεταξύ τους ίσα µε το µήκος του µετώπου τους. γ. Έτη αργότερα, στην εποχή του υπάτου Μάριου το 107 π. Χ., (εικ. 21) τροποποιήθηκε η σύνθεση της λεγεώνας, µε τη δηµιουργία των Κοόρτεων και την αντικατάσταση του ξίφους από το ισσό ως κύριο όπλο αγώνα. Η Κοόρτις αποτελούνταν από τρεις Σπείρες, στις οποίες προστέθηκαν εκτός γραµµής και οι βελίτες. Η Κοόρτις ήταν ανεξάρτητη τακτική µονάδα, η οποία αναλάµβανε όλες τις αποστολές του Πεζικού. Αυτή υπέστη µικρές τροποποιήσεις επί Καίσαρα, αλλά παρέµεινε µέχρι το τέλος της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας. Εικ. 21 Ο ύπατος Γάιος Μάριος Γράκχος (157 π. Χ. - 13 Ιανουαρίου 86 π. Χ.) Ο εµπνευστής του ρωµαϊκού στρατού 4. Ρωµαϊκή Τακτική α. Η ρωµαϊκή τακτική, όπως και η ελληνική τακτική, παραδεχόταν τρεις διάφορους σχηµατισµούς: (1) Τη «ιάταξη Αγώνα», ανοικτή ή ανεπτυγµένη, όπου οι στοίχοι και οι ζυγοί κατέχουν διάσταση 1,80µ. (2) Τη «ιάταξη Ελιγµού», παρελάσεως ή επιθεωρήσεως, όπου οι διαστάσεις είναι µειωµένες στο µισό.

- 22 - (3) Την «εν Μάζη διάταξη», όπου οι διαστάσεις είναι µειωµένες στο τέταρτο. β. Η διάταξη ελιγµού ήταν η πλέον χρησιµοποιούµενη (εικ. 22). Λόγω του µικρού βεληνεκούς των όπλων, οι Σπείρες διατηρούσαν τα διαστήµατα των 0,90 µ. και όταν βρισκόντουσαν πολύ κοντά στον εχθρό. Η ανεξαρτησία κάθε τµήµατος της γραµµής έδινε στη διάταξη µεγάλη ευκινησία και επέτρεπε τον ελιγµό σε όλα τα εδάφη. γ. Γενικότερα, η λεγεώνα είχε αποκτήσει τόση ευκινησία ώστε είχε τη δυνατότητα να λάβει µέτωπο προς τον εχθρό, από όποια κατεύθυνση και αν ερχόταν η προσβολή. δ. Ειδικότερα, στον αγώνα κατά των µακεδονικών φαλάγγων, οι Ρωµαίοι επεδίωκαν, µε µικρά τµήµατα ελαφρώς οπλισµένων και ευκίνητων λεγεωνάριων, να διεισδύουν στα διάκενα που είχαν προκύψει από τη διάσπαση της συνοχής της µακεδονικής φάλαγγας και να προσβάλλουν τα τµήµατα από τα πλευρά. 1. Γενικά Εικ. 22 Παράταξη Ρωµαϊκής Λεγεώνας ΤΜΗΜΑ 7 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ (330 1453 µ. Χ.) α. Στο Βυζάντιο ο στρατός αποτελούσε την κύρια συνεκτική δύναµη του κράτους, που σε συνδυασµό µε το τελειότερο γραφειοκρατικό σύστηµα, που γνώρισε ως τότε ο κόσµος, του εξασφάλισε και τη µακραίωνη ύπαρξη. Η ανωτερότητά του εξασφαλιζόταν µε την επιβολή απόλυτης πειθαρχίας µέσα στις µονάδες, τη συγκεκριµένη του οργάνωση, τον οπλισµό του και τη στρατηγική και τακτική του.

- 23 - β. Οι Βυζαντινοί ασχολήθηκαν συστηµατικά µε τη θεωρητική πλευρά της στρατιωτικής τέχνης. Τη στρατηγική και την τακτική τους τη στήριξαν στην ανάλυση: ανάλυση των δικών τους δυνάµεων, ανάλυση των δυνάµεων του εχθρού και ανάλυση του γεωγραφικού χώρου όπου γίνονται οι πόλεµοι. Ήξεραν να εκµεταλλεύονται κάθε δυνατότητα που τους έδινε αυτή η ανάλυση. γ. Η ανάγκη δηµιουργίας ισχυρού εθνικού στρατού του βυζαντινού κράτους προέκυψε από τη γεωγραφική θέση του, την έκτασή του και την αντιµετώπιση πολλών κατακτητικών επιθέσεων από µέρους γειτονικών βάρβαρων φυλών και κρατών. Με βάση τις προθέσεις αυτές δηµιουργήθηκε ο καλύτερος στρατός του τότε γνωστού κόσµου και στην πλήρη οργάνωσή του και η για τόσα πολλά χρόνια διατήρηση και επιβίωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αποτελεί κληρονοµιά της ρωµαϊκής στρατιωτικής οργάνωσης και συνέχιση των ρωµαϊκών παραδόσεων και της ιστορίας της Ρώµης. Η εξέλιξή του και η οργάνωσή του στη συνέχεια µε βάση νέες µεθόδους και η τακτική και στρατηγική του χρησιµοποίηση αποδεικνύουν ότι το Βυζάντιο χρησιµοποίησε ίδια πρότυπα, για τη δηµιουργία του, βασισµένα στις επιστηµονικές και τεχνικές προόδους της εποχής εκείνης. Εικ. 23 Βυζαντινοί οπλίτες δ. Η συνεχής πάλη και φροντίδα για την επιβίωσή της έναντι εξωτερικών κινδύνων και η διαρκής επαγρύπνηση για τη διατήρησή της, οδήγησαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία στην εµπέδωση συµπαγούς και λεπτοµερειακής στρατιωτικής οργάνωσης, η οποία επεκτεινόµενη σ' ολόκληρη τη χώρα αποτέλεσε το ισχυρότερό της όπλο, για την επιβολή της, προς όλους τους γείτονές της. Η οργάνωση της εκπαίδευσης του στρατού, η αυστηρή πειθαρχία, η επιστηµονική κατάρτιση και τα ειδικά σχολεία φοίτησης των αξιωµατικών, η αδιάσπαστη ενότητα των στρατιωτικών αρχηγών από τη µια και από την άλλη η οργάνωση άριστων και πολυάριθµων ναυτικών δυνάµεων, ήταν εκείνα που έδωσαν τις λαµπρές νίκες και γλίτωσαν το Βυζάντιο από την απειλούµενη κατάλυση από τη µωαµεθανική αραβική επιδροµή σε εποχή που και η Ευρώπη κινδύνευσε να υποδουλωθεί. Χάρη στην εφαρµοζόµενη στρατιωτική τακτική, απόρροια της άριστης πολεµικής τέχνης και άξιων στρατιωτικών ηγετών, η Αυτοκρατορία απώθησε τον κίνδυνο και µετέφερε τον πόλεµο µακριά από τα σύνορά της.

- 24-2. Πρώτες Οργανωτικές Προσπάθειες α. Αρχικά, το στρατό τον αποτελούσαν, κυρίως βάρβαροι µισθοφόροι οργανωµένοι κατά το ρωµαϊκό πρότυπο. Σταδιακά όµως, το µισθοφορικό σύστηµα άρχιζε να εγκαταλείπεται και να δηµιουργούνται εθνικές δυνάµεις. Η ολοκλήρωση του θεσµού «Εθνικός Βυζαντινός Στρατός», επιτεύχθηκε επί Λέοντος Γ Ίσαυρου (717µ.Χ.-740µ.Χ.) (εικ. 24) και συνέπεσε µε την καθιέρωση της νέας διοικητικής διάρθρωσης των «Θεµάτων». Εικ. 24 Λέων ο Γ Ίσαυρος (717µ. Χ. -740 µ. Χ.) β. Η ιδέα ενός µόνιµου επαγγελµατικού στρατού στην ειρήνη, ενισχυµένου µε ισχυρές εφεδρείες στον πόλεµο, γεγονός που αποτελεί τη βάση της οργάνωσης και των σηµερινών στρατών, είναι ιδέα καθαρά βυζαντινή. Με το νέο σύστηµα πραγµατοποιήθηκε η ενοποίηση της πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας στο πρόσωπο ενός και µόνο άρχοντα, καλούµενο Στρατηγό και επιπλέον καθιερώθηκε το σύστηµα στρατολόγησης των αντρών στις Ένοπλες υνάµεις από τους ίδιους τους κατοίκους του κάθε Θέµατος. Η στρατολόγηση αυτή δεν ήταν υποχρεωτική και καθολική, αλλά περιοριζόταν κυρίως µεταξύ των κατοίκων της υπαίθρου, στους οποίους είχε παραχωρηθεί γη. Συνεπώς, ο βυζαντινός στρατός ο οποίος συγκροτήθηκε µε βάση όλα τα παραπάνω, δεν περιλάµβανε µεγάλες µάζες στρατευµάτων, αντιθέτως είχε καταβληθεί κάθε προσπάθεια ώστε η οργάνωση και η εκπαίδευση των µονάδων να ήταν τέτοια, ώστε να είναι δυνατή η κάλυψη των αµυντικών αναγκών της αυτοκρατορίας, µε σχετικά µικρές δυνάµεις. γ. Ο κυριότερος πυρήνας για τη συγκρότηση του εθνικού στρατού υπήρξε το Θέµα, δηλ. στρατιωτική µονάδα, η οποία έδρευε σε µια περιοχή και η οποία µε την πάροδο του χρόνου έδωσε το όνοµά της στη γεωγραφική και διοικητική περιφέρεια. Το Θέµα αποτέλεσε ιδιόρρυθµο σύστηµα επαρχιακής διοίκησης (στρατηγίδες) µε την καθιέρωση ενιαίας στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο, τον στρατηγό. δ. Κάθε Θέµα διαιρούταν σε 3 Μέρη (ή Τουρµάς), κάθε Μέρος σε 3 Μοίρες (ή ρούγγους) και κάθε Μοίρα σε 10 Βάνδα (ή Τάγµατα). Το Τάγµα αποτελούσε αυτοτελή και ιοικητική Μονάδα, η οποία διέθετε σε αναλογία βαριά και ελαφριά οπλισµένο προσωπικό, που είχε τη δυνατότητα να αναλαµβάνει την εκτέλεση

- 25 - ειδικών αποστολών και να επιτυγχάνει την άµεση ασφάλειά του µε τα δικά του µέσα. Η καινοτοµία αυτή των Βυζαντινών παραµένει µέχρι σήµερα αµετάβλητη. Το Τάγµα ήταν δυνάµεως 200-400 αντρών, αποτελούταν από στοίχους των 16 αντρών και συνεπώς τασσόταν σε 16 ζυγούς. 3. Βυζαντινή Φάλαγγα Η παράταξη πολλών Ταγµάτων, σε σχηµατισµό µάχης, αποτελεί τη φάλαγγα (εικ. 25). Ανάλογα µε τη διάταξη των τµηµάτων µέσα στη φάλαγγα, υπήρχαν και διαφορετικές ονοµασίες, όπως παρακάτω: α. Ισόπλευρη Φάλαγγα Είναι τετράγωνος σχηµατισµός που έχει τον ίδιο αριθµό Ταγµάτων σε κάθε πλευρά και έχει τη δυνατότητα να αντιµετωπίσει την εχθρική επίθεση από όλες τις πλευρές. β. Πλάγια Φάλαγγα Εικ. 25 Βυζαντινή φάλαγγα σε µια κατεύθυνση. Έχει µεγάλο µέτωπο και µικρό βάθος και προσφέρεται για αγώνα γ. Όρθια Φάλαγγα Έχει στενό µέτωπο και µεγάλο βάθος και προσφέρεται για τη διάβαση στενωπών. δ. Λοξή Φάλαγγα αντιπάλου. Προσφέρεται για την επίθεση εναντίον των πλευρών του ε. Αµφίστοµη Φάλαγγα Έχει µικρό µέτωπο, µεγάλο βάθος και προσφέρεται για αγώνα και στα δύο πλευρά.

- 26 - στ. Αντίστοµη Φάλαγγα Έχει µεγάλο µέτωπο και µικρό βάθος και προσφέρεται για αγώνα µετώπου και νώτων. 4. Βυζαντινή ιάταξη Μάχης α. Η βυζαντινή διάταξη µάχης δεν έχει το γραµµικό χαρακτήρα της αρχαίας ελληνικής τακτικής (εικ. 26). Είναι διάταξη κατά βάθος και είναι η πιο κοντινή στις σηµερινές αντιλήψεις περί διάταξης «ολόπλευρης µάχης». Η διάταξη αυτή περιλάµβανε: Εικ. 26 Μάχη του άρας (530 µ. Χ.) (1) Τη Γραµµή Μάχης Την αποτελούσε αριθµός που περιλάµβανε τα 2/3 του συνολικού αριθµού των Ταγµάτων και ήταν παράταξη προς ορισµένη κατεύθυνση. Η γραµµή αυτή υποδιαιρούνταν σε δεξιό, µέσο και αριστερό. Στα δύο πλευρά της γραµµής κρούσης τοποθετούνται µικρός αριθµός Ταγµάτων, ο οποίος είχε ως αποστολή την πλαγιοφύλαξη κατά τη µάχη και την υπερκέραση του εχθρού. Η γραµµή αυτή ήταν το κύριο µέσο κρούσης. (2) Τη Γραµµή της Εφεδρείας Την αποτελούσε το 1/3 του συνολικού αριθµού των Ταγµάτων. Τασσόταν σε απόσταση 1000 µέτρων περίπου πίσω από τη γραµµή µάχης, µε διαστήµατα 250 µέτρων µεταξύ των Ταγµάτων. Τα Τάγµατα λάµβαναν το σχηµατισµό αµφίστοµης φάλαγγας, για να είναι σε θέση να διεξάγουν αγώνα κατά του εχθρού. Το Ιππικό κατελάµβανε τα µεταξύ των ταγµάτων διαστήµατα. (3) Την Οπισθοφυλακή Την οπισθοφυλακή την αποτελούσαν δύο Τάγµατα, τα οποία ήταν σε απόσταση 250 µέτρων δεξιά και αριστερά της γραµµής εφεδρείας. Τα πλευρά της διάταξης καλύπτονταν σε σηµαντική απόσταση από Τάγµατα Ιππικού και ικανός αριθµός ανιχνευτών στο µέτωπο της παράταξης παρείχε την άµεση ασφάλεια.

- 27 - β. Αυτή ήταν η βασική διάταξη µάχης των Βυζαντινών, η οποία υφίστατο τροποποιήσεις ανάλογα µε την παρουσιαζόµενη τακτική κατάσταση. 5. Ακρίτες Αξιοµνηµόνευτος είναι και ο, γνωστός µέχρι και σήµερα, όρος «Ακρίτες», οι οποίοι ήταν οι φρουροί των συνόρων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, δηλαδή τα σηµερινά Τάγµατα Προκαλύψεως. Στους Ακρίτες (εικ. 27) είχε ανατεθεί η προστασία των παραµεθορίων πληθυσµών από τις αιφνιδιαστικές επιδροµές των βαρβάρων γειτόνων. Γι αυτό το λόγο ήταν πάντοτε µε τα όπλα ανά χείρας, έτοιµοι να πολεµήσουν για να υπερασπιστούν τα «άκρα» της Αυτοκρατορίας. Η ανδρεία των απαράµιλλων εκείνων προµάχων του Βυζαντινού Ελληνισµού ήταν όντως θρυλική και η λαϊκή µούσα ακόµη ψάλλει τους µυθικούς τους άθλους. 6. Οπλισµός Εικ.27 Βυζαντινός Ακρίτας σε άλογο α. Τα επιθετικά όπλα του βυζαντινού στρατού (εικ. 28) ήταν το δόρυ, το ακόντιο, το σπαθί, ο πέλεκυς, τα τόξα (βαριά και ελαφριά) και η σφεντόνα, ενώ ο αµυντικός οπλισµός περιλάµβανε ασπίδα, περικεφαλαία, θώρακα, χειρίδες και κνηµίδες. Εικ.28 Ελαφρύς. οπλισµός βυζαντινού οπλίτη

- 28 - β. Εκτός αυτού του φορητού οπλισµού, οι στρατιές των Βυζαντινών ήταν εφοδιασµένοι και µε πολιορκητικά υλικά (εικ. 29), όπως : κριούς, πετροβόλους µηχανές, τοξοβολίστρες, χελώνες, ελεπόλεις, σκάλες, αυλές και τρυπάνια. Εικ.29 Πολιορκητικός εξοπλισµός βυζαντινού στρατού γ. Ο βυζαντινός στρατός χρησιµοποιούσε στις επιθετικές αλλά και στις αµυντικές επιχειρήσεις, εµπρηστικές ύλες και το γνωστό υγρό πυρ (εικ. 30). Για τη χρησιµοποίηση των εµπρηστικών υλών (άσφαλτος, πίσσα, ρητίνη και διάφορα λάδια) ακολουθούσαν το παράδειγµα της αρχαιότητας, αλλά το υγρό πυρ ήταν εφεύρεση καθαρά βυζαντινή και εξασφάλιζε την επί πέντε αιώνες τεχνική υπεροχή των Βυζαντινών κατά των αντιπάλων τους. εν είναι ίσως υπερβολή να λεχθεί, ότι το τότε υγρό πυρ ήταν, σαν εφεύρεση, αναλογικά, όπως είναι στις µέρες µας, η ατοµική βόµβα και τα πυρηνικά όπλα. Εικ.30 Υγρό πυρ 7. Η Παρακµή της Αυτοκρατορίας Το σύστηµα των «Θεµάτων», το οποίο εξασφάλισε στην Αυτοκρατορία τον «Εθνικό Στρατό» και την προστάτευε από τις επιδροµές των βαρβάρων, άρχισε να καταρρέει από το δεύτερο µισό του 11 ου µ.χ. αιώνα, όταν η κατάληψη εδαφών από τους Σελτζούκους Τούρκους στέρησε από την Αυτοκρατορία πολλές επαρχίες από τις οποίες στρατολογούνταν µεγάλος αριθµός αντρών. Την παρακµή των Θεµάτων την ακολούθησε η παρακµή ολόκληρης της Αυτοκρατορίας.

- 29 - ΤΜΗΜΑ 8 ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ (5 ος 16 ος µ.χ. αιώνας) 1. Κατά το Μεσαίωνα το Πεζικό τίθεται σε δεύτερη µοίρα, τασσόµενο πίσω από το Ιππικό, αναµένοντας το αποτέλεσµα της µάχης, έτοιµο να εκµεταλλευτεί την επιτυχία ή να αποχωρήσει κατά την αποτυχία. Οι Άγγλοι όµως γρήγορα κατάλαβαν το λάθος αυτό και έδωσαν κατά τον εκατονταετή πόλεµο (1337 1453) (εικ. 31) την πρέπουσα θέση στο Πεζικό, το οποίο παραµένει πάντοτε ο βασιλιάς των όπλων. 2. Μέχρι την εφεύρεση της πυρίτιδας, το Πεζικό για να αντισταθεί στις επελάσεις του Ιππικού λάµβανε το σχηµατισµό του τετραγώνου. Με την εµφάνιση και την ανάπτυξη όµως των πυροβόλων όπλων και συγκεκριµένα του Πυροβολικού, ο σχηµατισµός αυτός ήταν πολύ τρωτός, πράγµα που επέβαλε την ανάγκη αναθεώρησης της µέχρι τότε εφαρµοζόµενης τακτικής χρησιµοποίησής του. Εικ.31 Εκατονταετής πόλεµος - Σκηνή από τη µάχη του Κρεσί, όπου οι Άγγλοι τοξότες κατατροπώνουν τους Γάλλους ιππείς (µινιατούρα από τα χρονικά του Φρουασάρ) Εικ.32 Ο Γουστάβος Αδόλφος της Σουηδίας 3. Πρώτος ο Γουστάβος Αδόλφος της Σουηδίας (εικ. 32) επιζητούσε να επιτύχει την ανάπτυξη των µέσων πυρός και την ευκινησία των στρατευµάτων, δηµιουργώντας τη σουηδική Ταξιαρχία, η οποία ήταν αναπτυγµένη σε δύο λεπτές γραµµές. Το Πεζικό όµως δεν είχε µεγάλη επιθετική ισχύ. Η διάταξη µάχης παραµένει δύσκαµπτη και δυσκίνητη σε δύο γραµµές, κάθε τεταγµένης επί 5 ή 6 στοίχων. 1. 17 ος και 18 ος µ. Χ Αιώνας ΤΜΗΜΑ 9 ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ (17 ος 19 ος µ.χ. αιώνας) Η παραπάνω τακτική διατηρείται τον 17 ο και 18 ο µ. Χ. αιώνα. Τον 18 ο αιώνα παρουσιάζεται η τάση υιοθέτησης και επιστροφής στους σχηµατισµούς

- 30 - φάλαγγας. Η ολοφάνερη όµως ελαττωµατικότητα τους, λόγω της τρωτότητας, οδηγεί στην παραδοχή µέσης λύσης, η οποία χρησιµοποιεί τη φάλαγγα για πορεία και προσπέλαση, ενώ τη γραµµική ανάπτυξη για τη µάχη. Η Ναπολεόντειος εποχή (εικ. 33) θα φέρει νέα αλλαγή. Ο σχηµατισµός µάχης του Πεζικό είναι µικτός, προηγείται µία αραιή γραµµή, η οποία δύναται να αναπτύξει όλη την ισχύ πυρός της και ακολουθούν µικρές φάλαγγες, οι οποίες αποτελούσαν το στήριγµα της πρώτης γραµµής, ενώ ακολουθούσε και τρίτη γραµµή σε πυκνούς σχηµατισµούς, η οποία αποτελούσε τη µάζα κρούσεως. Ο παράγοντας του ελιγµού υπεισέρχεται στις µεθόδους ενεργείας του Πεζικού, διότι οι σχηµατισµοί αυτοί είναι αρκετά ευέλικτοι. 2. 19 ος µ. Χ. Αιώνας Εικ.33 Ο Ναπολέων Βοναπάρτης Η τακτική αυτή διατηρείται µέχρι το πρώτο µισό του 19 ου αιώνα. Με την εµφάνιση του φυσιγγίου, τη µεγάλη ταχυβολία του τυφεκίου και την αύξηση του πυρός του Πυροβολικού, αποκλείστηκε οποιοσδήποτε πυκνός σχηµατισµός για µάχη. Τη γραµµή µάχης αποτελούσε µια γραµµή η οποία χρησιµοποιούσε το πυρ και κίνηση (ακροβολιστική διάταξη από το 1870). Με τα πυρά του Πυροβολικού, τα τµήµατα προχωρούν µε αραιούς σχηµατισµούς µικρών φαλάγγων και όταν εισέλθουν στη ζώνη των πυρών του Πεζικού αναπτύσσονται σε αραιή ακροβολιστική γραµµή. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται µεγαλύτερη σηµασία στην κίνηση παρά στα πυρά. Το Πεζικό επιζητά να προχωρήσει, όσο το δυνατόν περισσότερο και να προσεγγίσει τον εχθρό, χωρίς να κάνει χρήση των όπλων του. Με τον καιρό όµως άρχισε σταδιακά να εκτιµάται η πολύτιµη αξία του πυρός και οι πόλεµοι στις αρχές του 20 ου αιώνα απέδειξαν, ότι το Πεζικό µόνο µε τη βοήθεια του πυρός µπορεί να προχωρήσει.

- 31 - ΤΜΗΜΑ 10 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΕΡΙΟ ΟΣ (20 ος 21 ος αιώνας) 1. Κατά τη σύγχρονη εποχή, η ολοένα αυξανόµενη καταστρεπτική ισχύ των διαφόρων µηχανηµάτων είχε ως φυσικό αποτέλεσµα, την αύξηση του Πυροβολικού και τη δηµιουργία ενός νέου κλάδου, της Αεροπορίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα την αριθµητική µείωση του Πεζικού, η οποία όµως δεν έγινε σε βάρος της αξίας και της ποιότητάς του, αλλά για ενίσχυση της ικανότητάς του. Πράγµατι, ενώ κατά τη Ναπολεόντειο εποχή, το Πεζικό αποτελούσε το 75% του συνόλου της µάχιµης δύναµης, σήµερα το Πεζικό αποτελεί περίπου το 50% µόνο, αλλά η µείωση αυτή δεν είναι ουσιαστική, δεδοµένου ότι, λόγω της τελειοποίησης των όπλων του και της µεγαλύτερης απόδοσης τους, το Πεζικό έχει µικρότερη ανάγκη επάνδρωσης αντρών για τη χρησιµοποίησή τους και η αύξηση της συνολικής ισχύς του πυρός των όπλων αντισταθµίζει την ελάττωση της δύναµης του. Οµολογουµένως µέχρι τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο, το Πεζικό ήταν ικανό να διεξάγει οποιοδήποτε αγώνα µόνο του, ενώ τώρα είναι απαραίτητη η συνδροµή του Πυροβολικού, των Αρµάτων, της Αεροπορίας και γενικότερα όλων των κλάδων των ενόπλων δυνάµεων. 2. Παρόλο που σήµερα έχουν εφευρεθεί οπλικά συστήµατα τα οποία έχουν πολύ µεγαλύτερές αποδόσεις από αυτά του Πεζικού, κανένα όµως δεν µπορεί να συγκριθεί µε την ηθική αξία του. Επίσης είναι γνωστό ότι ο πόλεµος δεν είναι µόνο σύγκρουση οπλικών συστηµάτων και µηχανηµάτων αλλά και ηθικών δυνάµεων. Συνεπώς, οποιαδήποτε και αν είναι η τελειοποίηση και η αύξηση των οπλικών συστηµάτων του Πεζικού, δεν µπορούν να υποκαταστήσουν τις ηθικές δυνάµεις αλλά απλά να αυξήσουν τη µαχητική ισχύ του Πεζικού, το οποίο θα παραµείνει το µοναδικό όπλο του εκ του συστάδην αγώνα που είναι κατάλληλο να αγωνίζεται σε όλα τα εδάφη, µέρα και νύχτα, µε το συνδυασµό πυρός, κίνησης και κρούσης. 3. Με την ολοκλήρωση της µελλοντικής δοµής του Ελληνικού Στρατού και των εξοπλιστικών προγραµµάτων, είναι βέβαιο ότι κατά τις επόµενες δεκαετίες, το Όπλο του Πεζικού θα έχει την απαιτούµενη διαλειτουργικότητα, ώστε να µπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της διακλαδικότητας. Επίσης θα συµβαδίζει µε τις υπάρχουσες και τις προδιαγραφόµενες διεθνείς τάσεις και εξελίξεις στον τοµέα του, αποτελώντας έναν αξιόπιστο παράγοντα αποτροπής. Παράλληλα το Πεζικό θα έχει τη δυνατότητα ανάληψης αποστολών και σε στενή συνεργασία µε τα υπόλοιπα Όπλα και Σώµατα καθιστώντας τον Ελληνικό Στρατό γενικότερα, ικανό στην αντιµετώπιση εξωτερικών απειλών και στην κατοχύρωση της ακεραιότητας της χώρας, αλλά και την υπεράσπιση των ευρύτερων εθνικών συµφερόντων, ανάλογα µε τις περιστάσεις και διεθνείς συγκυρίες.