Κεφάλαιο 1. Έννοια και Μέτρηση της Οικονομικής Ανάπτυξης

Κεφάλαιο 1 Έννοια και Μέτρηση της Οικονομικής Ανάπτυξης 1.1. Ένας Άνισος Κόσμος Ο κόσμος που ζούμε χαρακτηρίζεται από μεγάλες ανισότητες. Ανισότητες που υπάρχουν στο εσωτερικό των χωρών αλλά και ανισότητες που υπάρχουν μεταξύ των χωρών. Ειδικά οι τελευταίες είναι κραυγαλέες και θέτουν επιτακτικά το ερώτημα: Γιατί ορισμένες περιοχές του πλανήτη κατάφεραν να αναπτυχθούν ενώ κάποιες άλλες είναι καταδικασμένες στη φτώχεια και στην αθλιότητα? Το ερώτημα αυτό βρίσκεται στην καρδιά του αντικειμένου που θα συζητήσουμε κι έχουν καταπιαστεί μαζί του τα σπουδαιότερα μυαλά της εποχής μας. Το ενδιαφέρον γι αυτές τις περιοχές του πλανήτη δεν έχει απλά να κάνει με την ικανοποίηση της επιστημονικής περιέργειας αλλά έχει ένα τεράστιο πρακτικό ενδιαφέρον. Σχετίζεται με τη ζωή και τη μοίρα εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν σε συνθήκες γενικευμένης στέρησης οι οποίες, όχι σπάνια, φτάνουν στα όρια του λιμού. Οι οικονομικές ανισότητες μεταξύ χωρών και περιοχών του πλανήτη δεν είναι αποκλειστικά σημερινό φαινόμενο, προϋπήρχαν του καπιταλιστικού συστήματος. Ωστόσο, από την εποχή του βιομηχανικού καπιταλισμού και εντεύθεν παίρνουν, σε σύγκριση με την προ-βιομηχανική περίοδο, της φυσικής οικονομίας, εκρηκτικές διαστάσεις. Για δυο περίπου αιώνες η παγκόσμια ανισότητα ακολουθεί ανοδική πορεία. Μόνο το τελευταίο διάστημα και ιδιαίτερα μετά το 1990 μπορούμε να πούμε ότι παρουσιάζονται τα πρώτα σημάδια σταθεροποίησης ή ακόμα και κάμψης της ανισότητας. Ο πίνακας που ακολουθεί μας δίνει μια μακροσκοπική εικόνα της οικονομικής προόδου που σημειώθηκε σε επιλεγμένες χώρες και περιοχές του πλανήτη τα τελευταία 500 χρόνια. Table1: Levels of GDP per capita, 1500-1998 (in 1990 PPP dollars) Country 1500 1700 1913 1998 United States 400 527 5,301 27,311 Sweden 695 977 3,096 18,685 United Kingdom 714 1,250 4,921 18,714 Japan 500 570 1,387 20,413 India 550 550 673 1,746 China 600 600 552 3,117 Africa 400 400 585 1,368 Ratio of richest to poorest 1.8:1 3.1:1 9.4:1 20:1 Source: Madison (2001). Από τα στοιχεία του πίνακα προκύπτει ότι όλες οι χώρες ξεκινούν, λίγο πολύ, από την ίδια αφετηρία. Από το 1800, όμως, και μετά οι ανισότητες διευρύνονται εξαιτίας κυρίως της άνισης ανάπτυξης των χωρών. Οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης, με τις οποίες συνδέεται γεωγραφικά η βιομηχανική επανάσταση και η εγκαθίδρυση των 1

καπιταλιστικών σχέσεων, αποκτούν αναπτυξιακό προβάδισμα έναντι των υπολοίπων περιοχών του πλανήτη αλλά ακολουθούνται σύντομα από τις ΗΠΑ (1850) και την Ιαπωνία (τέλος του 19 ου αιώνα). Για τη συντριπτική πλειονότητα των υπολοίπων χωρών του πλανήτη, εκβιομηχάνιση και οικονομική ανάπτυξη αποτελούν φαινόμενα του 20 ου αιώνα, για τις περισσότερες μάλιστα από αυτές η διαδικασία ξεκινά μόλις μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Υπάρχουν τρεις τρόποι να μετρήσουμε την παγκόσμια ανισότητα. Ο πρώτος από αυτούς καταγράφει την ανισότητα ανάμεσα στα έθνη και αναφέρεται ως διεθνής ανισότητα. Μονάδα ανάλυσης αυτού του τρόπου μέτρησης της ανισότητας είναι η χώρα. Το μέσο εισόδημα (PCI) της κάθε χώρας, αφού πρώτα μετατραπεί από το εθνικό νόμισμα σε κάποιο διεθνές νόμισμα (συνήθως σε $ ΗΠΑ), αποτελεί τη βάση για την κατασκευή του δείκτη ανισότητας. Οι χώρες τοποθετούνται, σύμφωνα με το μέσο εισόδημα, σε αύξουσα σειρά, από τη φτωχότερη προς την πλουσιότερη, έτσι ώστε να είναι εφικτός ο υπολογισμός ενός συνοπτικού μέτρου ανισότητας, όπως είναι για παράδειγμα ο δείκτης Gini. Ο δεύτερος τρόπος αποτελεί βελτίωση του πρώτου, το μειονέκτημα του οποίου συνίσταται στο γεγονός ότι δεν λαμβάνει υπόψη τον αριθμό των κατοίκων που ζουν στην κάθε χώρα. Έτσι, στον πρώτο δείκτη, μια μικρή, πληθυσμιακά, χώρα έχει το ίδιο βάρος όπως και μια μεγάλη. Δεδομένου ότι οι χώρες έχουν μεγάλες διαφορές ως προς το μέγεθος του πληθυσμού τους, ένας τέτοιος δείκτης δεν αποδίδει με ακρίβεια τις συνθήκες διαβίωσης της πλειονότητας του παγκόσμιου πληθυσμού. Το μειονέκτημα αυτό διορθώνεται αν η στάθμιση της κάθε χώρας γίνει σύμφωνα με τον πληθυσμό της. Και στη μια περίπτωση, όμως και στην άλλη, ο δείκτης ανισότητας αναφέρεται σε συγκρίσεις μεταξύ χωρών, ωσάν δηλαδή όλοι οι κάτοικοι της κάθε χώρας να απολάμβαναν το ίδιο (μέσο) εισόδημα. Σύμφωνα με τον σταθμισμένο με τον πληθυσμό δείκτη, η παγκόσμια ανισότητα δεν παρουσιάζει σαφή σημάδια ανάσχεσης μέχρι το 1980. Στη συνέχεια, όμως, εξαιτίας του γεγονότος ότι οι δυο πολυπληθέστερες χώρες του πλανήτη, η Κίνα και η Ινδία, παρουσιάζουν ρυθμούς ανάπτυξης πολύ υψηλότερους του παγκόσμιου μέσου όρου, η παγκόσμια ανισότητα αρχίζει να φθίνει. Η διαδικασία αυτή επιταχύνθηκε στη δεκαετία του 2000ς αφού και άλλες αναπτυσσόμενες και υπό μετάβαση οικονομίες ξαναμπήκαν σε τροχιά ανάπτυξης. Σύμφωνα με την τρίτη μέθοδο, τέλος, ως βάση υπολογισμού της ανισότητας χρησιμοποιούνται τα μεμονωμένα νοικοκυριά ή τα άτομα, ανεξάρτητα από τη χώρα στην οποία κατοικούν. Εδώ τα εθνικά σύνορα φεύγουν από το προσκήνιο, ο κόσμος κατανοείται ως μια ενιαία οντότητα. Για τον υπολογισμό ενός τέτοιου δείκτη απαιτούνται αναλυτικά δεδομένα για την κατανομή του εισοδήματος στο εσωτερικό της κάθε χώρας. Τέτοια δεδομένα άρχισαν να είναι διαθέσιμα τα τελευταία χρόνια, κάτι το οποίο διευκόλυνε την κατασκευή δεικτών ανισότητας σε παγκόσμια κλίμακα. Το επίπεδο ανισότητας που υπολογίζεται με την τρίτη μέθοδο είναι πολύ μεγαλύτερο από εκείνο που λαμβάνεται από τους προηγούμενους δείκτες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το νέο μέτρο λαμβάνει υπόψη όχι μόνο την ανισότητα ανάμεσα στις χώρες (inequality between countries) αλλά και την ανισότητα στο εσωτερικό τους (inequality within countries). Η παγκόσμια ανισότητα είναι, εξ ορισμού, ίση με την ανισότητα ανάμεσα στις χώρες (σταθμισμένες με τον πληθυσμό τους) προσαυξημένη με την ανισότητα στο εσωτερικό τους. Το αναπτυξιακό προβάδισμα των βιομηχανικών χωρών έναντι των υπολοίπων περιοχών του πλανήτη είναι αυτό που προκάλεσε τη μεγάλη διαφορά στο κατά κεφαλή εισόδημα ανάμεσα στις χώρες και συνέβαλλε στη διόγκωση της παγκόσμιας ανισότητας. Με την εκβιομηχάνιση, όμως, διευρύνονται παράλληλα και οι ανισότητες στο εσωτερικό των εθνικών οικονομιών, 2

ιδιαίτερα όσων εισέρχονται στο στάδιο της εκβιομηχάνισης. Ως αποτέλεσμα, οι τιμές των δεικτών της παγκόσμιας ανισότητας αυξάνουν δραματικά. Λίγο πριν το κλείσιμο του 20 ου αιώνα, διπλασιάζονται σε σχέση με τις τιμές που είχαν δυο αιώνες πριν. Υπάρχουν δείκτες οι οποίοι έχουν την ιδιότητα να επιμερίζουν την παγκόσμια ανισότητα σε δυο τμήματα ανάλογα με την πηγή της. Το πρώτο τμήμα αποδίδεται στην ανισότητα μεταξύ των χωρών (inter-country) και το δεύτερο στην ανισότητα στο εσωτερικό των χωρών (intra-country). Σύμφωνα με έναν τέτοιο δείκτη (Theil), το 1820 η πρώτη πηγή αφορούσε μόλις στο 12% της συνολικής ανισότητας ενώ το υπόλοιπο 88% προερχόταν από την ανισότητα στο εσωτερικό των χωρών. Το πρότυπο αυτής της ανισότητας οφείλει, σε μεγάλο βαθμό, την κληρονομιά του στο προηγούμενο οικονομικό σύστημα. Δυο αιώνες, σχεδόν, αργότερα, το 2008, ο επιμερισμός της ανισότητας δείχνει ότι η συμμετοχή των δυο πηγών έχει αντιστραφεί. Το 73% της ανισότητας προέρχεται από τη διαφορά στο εισόδημα μεταξύ των χωρών και το 27% από την ανισότητα στο εσωτερικό τους. Η αντιστροφή της σχετικής θέσης που καταλαμβάνουν οι δυο πηγές ανισότητας σήμερα σε σχέση με το παρελθόν δεν οφείλεται μόνο στην τεράστια διαφορά που παρουσίασαν οι ρυθμοί ανάπτυξης μεταξύ των χωρών αλλά και στη σημαντική συρρίκνωση των οικονομικών ανισοτήτων που σημειώθηκε στις πλούσιες χώρες κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα και πιο εμφατικά μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Αν ξεχάσουμε για λίγο τα εθνικά σύνορα και φανταστούμε τον πλανήτη σαν μια ενιαία οντότητα διαπιστώνουμε ότι οι ανισότητες μεταξύ των πληθυσμιακών ομάδων είναι τεράστιες. Το πλουσιότερο 20% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει το 80% του παγκόσμιου εισοδήματος, το δε πλουσιότερο 10% κατέχει το 54% του παγκόσμιου εισοδήματος. Στον αντίποδα των παραπάνω μεριδίων, το φτωχότερο 20% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει το 1,5% του παγκόσμιου εισοδήματος ενώ το φτωχότερο 40% απολαμβάνει μόλις το 5% του παγκόσμιου εισοδήματος. Σε σύγκριση με τις πιο άνισες χώρες του κόσμου ο πλανήτης γη παρουσιάζεται περισσότερο άνισος. Στη Βραζιλία, για παράδειγμα, χώρα με μεγάλες ανισότητες, ο λόγος του μεριδίου εισοδήματος του πλουσιότερου 10% του πληθυσμού προς το μερίδιο εισοδήματος του φτωχότερου 10% είναι ίσος με 94 ενώ για τον κόσμο είναι 103. Με βάση το δείκτη ανισότητας Gini μόνο μια χώρα (Namibia) παρουσιάζει μεγαλύτερη ανισότητα από τον πλανήτη γη. Για τον κόσμο συνολικά ο συντελεστής Gini είναι ίσος με 0.67 ενώ για τη Βραζιλία είναι 0.65. Οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνολικά παρουσιάζουν τη χαμηλότερη τιμή του δείκτη (0.31). Στις ΗΠΑ η τιμή του δείκτη είναι κοντά στο 0.45. Αν και μπορούμε να συναντήσουμε πλούσιους και φτωχούς ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη ωστόσο ο πλούτος δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένος ανάμεσα σε γεωγραφικές περιοχές και ηπείρους. Πολύ υψηλά επίπεδα ανάπτυξης έχουν σημειωθεί σε συγκεκριμένες εστίες του πλανήτη: στην Ευρώπη (κυρίως τη Δυτική) και στις λεγόμενες χώρες της Δυτικής Ακτής (Western Offshoots): ΗΠΑ, Καναδάς, Ιαπωνία, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία. (Έξω από αυτές τις ζώνες υπάρχουν πολύ λίγες χώρες με υψηλό κατά κεφαλή εισόδημα (PCI): Νότια Κορέα, Σιγκαπούρη, Ταϊβάν, Χονγκ-Κονγκ και κάποιες μικρές χώρες του Περσικού κόλπου). Πέντε από τις πιο πλούσιες χώρες του κόσμου (USA, UK, Germany, Japan, France) με συμμετοχή 9% περίπου στον παγκόσμιο πληθυσμό απολαμβάνουν το 45% του παγκόσμιου εισοδήματος. Αν και στον αναπτυγμένο κόσμο δεν είναι όλοι πλούσιοι (όπως αντίστοιχα δεν είναι όλοι φτωχοί στην Αφρική ή στην Ασία), οι 9 στους 10 κατοίκους του αναπτυγμένου κόσμου ανήκουν στο πλουσιότερο 20% του παγκόσμιου πληθυσμού το οποίο, όπως είπαμε παραπάνω, καρπώνεται το 80% του παγκόσμιου εισοδήματος. Αξίζει, ακόμα, να σημειώσουμε ότι το μέσο εισόδημα της φτωχότερης 3

(10%) πληθυσμιακής ομάδας στις πλούσιες χώρες είναι υψηλότερο από το μέσο εισόδημα της πλουσιότερης (10%) πληθυσμιακής ομάδας στις φτωχές χώρες. 1.2. Οι πρόσφατες εξελίξεις Οι παράγοντες που διαμορφώνουν τη δυναμική της παγκόσμιας ανισότητας είναι δυο. Ο ρυθμός αύξησης του εισοδήματος στις διάφορες χώρες και ο ρυθμός της πληθυσμιακής τους αύξησης. Τα τελευταία χρόνια, οι δυο αυτοί παράγοντες εξελίχθηκαν με τέτοιο τρόπο που οδήγησε σε περιορισμό της παγκόσμιας ανισότητας. Η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη της Κίνας, της Ινδίας και άλλων χωρών της Ασίας μετακίνησε το μέσο εισόδημα (PCI) σ αυτές τις χώρες, από τα χαμηλότερα στρώματα της παγκόσμιας εισοδηματικής κατανομής πλησιέστερα προς το μέσο της κατανομής. Δεδομένου ότι σ αυτές τις περιοχές βρίσκεται το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού, η ανοδική κίνηση προς τον μέσο της κατανομής ήταν καθοριστική για τη συρρίκνωση της ανισότητας μεταξύ των χωρών και κατ επέκταση για τη συρρίκνωση της παγκόσμιας ανισότητας. Ανάλογο αποτέλεσμα προκλήθηκε και από τη μικρότερη του παγκόσμιου μέσου πληθυσμιακή αύξηση των αναπτυγμένων χωρών. Η μείωση της συμμετοχής αυτών των χωρών στον παγκόσμιο πληθυσμό επιφέρει, ceteris paribus, μείωση της συμμετοχής τους στην παγκόσμια ανισότητα. Ωστόσο, δεν ήταν όλες οι εξελίξεις ευνοϊκές. Ο αρνητικός ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης της υποσαχάρειας Αφρικής, ενισχυμένος από την υψηλότερη του παγκόσμιου μέσου πληθυσμιακή αύξηση, μετακίνησε το μέσο εισόδημα της φτωχότερης περιοχής του πλανήτη προς τα κάτω και το απομάκρυνε από τον παγκόσμιο μέσο όρο. Στο άλλο άκρο της κατανομής, οι αναπτυγμένες χώρες έστω και με οριακά υψηλότερο ρυθμό ανάπτυξης του παγκόσμιου μέσου όρου απομάκρυνε το μέσο εισόδημα σ αυτές τις χώρες από το παγκόσμιο μέσο. Αυτή η τάση των δυο άκρων να απομακρύνονται συνέβαλλε στην επιμήκυνση της κατανομής και σε χειροτέρευση της παγκόσμιας ανισότητας. Ωστόσο η επίδραση του πρώτου παράγοντα είναι τόσο ισχυρή ώστε όχι μόνο αντισταθμίζει τις αρνητικές επιπτώσεις του δεύτερου αλλά και τις υποσκελίζει. Είναι πλέον σαφές ότι η ανισότητα ανάμεσα στις χώρες παρουσιάζει σημάδια κάμψης ενώ η ανισότητα ανάμεσα στα άτομα παραμένει σχεδόν σταθερή (Gini 0,67-0,70). Αυτό σημαίνει ότι η ανισότητα στο εσωτερικό των χωρών κινήθηκε ανοδικά και αντιστάθμισε, εν μέρει, την φθίνουσα πορεία της ανισότητας μεταξύ των χωρών. Μόνο μετά το 2000 όλοι οι δείκτες της ανισότητας κινούνται καθοδικά. Πρόκειται για την αντιστροφή μιας ισχυρής τάσης που είχε, όπως προαναφέρθηκε, διάρκεια για δυο σχεδόν αιώνες. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγούμαστε με τη βοήθεια και ενός δεύτερου δείκτη. Μια σύγκριση του κατά κεφαλή εισοδήματος των πλουσιότερων χωρών με το κατά κεφαλή εισόδημα των φτωχότερων παρουσιάζει την ακόλουθη εξέλιξη. Το εισόδημα των πλούσιων χωρών ήταν, κατά μέσο όρο, 44 φορές υψηλότερο στη δεκαετία του 1980, 52 φορές υψηλότερο στη δεκαετία του 1990, και 60 φορές υψηλότερο τη δεκαετία του 2000. Ωστόσο τα τελευταία διαθέσιμα δεδομένα (2009) υπογραμμίζουν κάμψη του παραπάνω λόγου (55,8 φορές). 1.3. Φτώχεια, η οδυνηρή όψη της ανισότητας 4

I like to believe that there will come a time, when, looking back at today s world, human beings will wonder how primitive we were to tolerate this (Basu, 2006). Αυτό που πρωταρχικά μας ενδιαφέρει από την παγκόσμια κατανομή του εισοδήματος είναι τα υφιστάμενα περιθώρια για την εξάλειψη της φτώχειας. Στην προβιομηχανική περίοδο η φτώχεια ήταν αποτέλεσμα της ανεπαρκούς παραγωγής προϊόντος τότε το 80% του πληθυσμού ήταν φτωχοί ενώ σήμερα είναι το αποτέλεσμα της άνισης κατανομής του. Για παράδειγμα, τα πλουσιότερα 500 άτομα στον κόσμο αποκτούν ετήσιο εισόδημα μεγαλύτερο από εκείνο που αποκτούν τα 416 εκατομμύρια των πιο φτωχών ανθρώπων. Στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας (2003), τα 10 πλουσιότερα άτομα στον κόσμο είχαν στην κατοχή τους περιουσιακά στοιχεία αξίας 217 δις. δολαρίων. Υποθέτοντας μια μέτρια ετήσια απόδοση επί αυτών των στοιχείων, της τάξης του 5%, συνάγεται ότι τα 10 αυτά άτομα είχαν, το αντίστοιχο έτος, ένα εισόδημα λίγο πάνω από 10 δισεκατομμύρια δολάρια, όσο δηλαδή ήταν το εθνικό εισόδημα της Τανζανίας με πληθυσμό 35 εκατομμυρίων. Το PCI στις ΗΠΑ είναι 60 φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο στην Τανζανία. Η Παγκόσμια Τράπεζα, προκειμένου να σχηματίσει μια εικόνα για τα επίπεδα της παγκόσμιας φτώχειας, ανέπτυξε μια μεθοδολογία συγγενή με εκείνη που χρησιμοποιήθηκε από το Αναπτυξιακό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNDP) το 1990. Προσδιόρισε ένα κατώφλι (κατά κεφαλή) εισοδήματος πάνω από το οποίο οι άνθρωποι δεν θεωρούνται φτωχοί. Το κατώφλι αυτό αποτέλεσε τη διεθνή γραμμή φτώχειας από το οποίο προέκυπτε το ποσοστό των ανθρώπων (Headcount Ratio) που θεωρούνται φτωχοί. Η διεθνής γραμμή φτώχειας δεν ήταν κάποιο αυθαίρετο μέγεθος αλλά στηρίζονταν στα δεδομένα φτώχειας που παρατηρούνταν στις φτωχότερες χώρες του κόσμου. Μέχρι το 2008 η διεθνής γραμμή φτώχειας, η οποία ήταν συνυφασμένη με την ακραία φτώχεια, είχε τοποθετηθεί στο 1 δολάριο την ημέρα υπολογισμένο σε μονάδες ίσης αγοραστικής δύναμης, με τιμές του 1993 (για την ακρίβεια ήταν 32,74 δολάρια το μήνα τα οποία μεταφράζονταν σε 1,08 δολάρια την ημέρα). Το όριο αυτό αντιπροσώπευε τη μέση γραμμή φτώχειας των 22 φτωχότερων χωρών στη δεκαετία του 1980 για τις οποίες υπήρχαν στατιστικά δεδομένα. Παράλληλα η Τράπεζα χρησιμοποιούσε και ένα δεύτερο όριο με το οποίο όριζε την απόλυτη φτώχεια. Το δεύτερο όριο προσδιορίζονταν από το κατώφλι των δυο δολαρίων την ημέρα (για την ακρίβεια, $2,15, 1993 PPP), το οποίο αντιπροσώπευε τη διάμεσο τιμή των γραμμών φτώχειας όλων των αναπτυσσόμενων χωρών πλην των 22 φτωχότερων 1. Νεότερα και ακριβέστερα δεδομένα, ωστόσο, οδήγησαν τους ερευνητές της Παγκόσμιας Τράπεζας στο συμπέρασμα ότι το κόστος ζωής στις φτωχές χώρες ήταν μάλλον υπο-εκτιμημένο. Για το λόγο αυτό η γραμμή της ακραίας φτώχειας, από το 2008 και εντεύθεν, αναθεωρήθηκε προς τα πάνω, στα 1,25 δολάρια την ημέρα, υπολογισμένα σε μονάδες ίσης αγοραστικής δύναμης, με τιμές του 2005. Το όριο αυτό αντιπροσωπεύει τη μέση γραμμή φτώχειας για τις 15 φτωχότερες χώρες του 1 Είναι αυτονόητο ότι ο προσδιορισμός των φτωχών ανθρώπων στις αναπτυγμένες χώρες γίνεται με διαφορετικά κριτήρια από ότι στις φτωχές. Οι εθνικές γραμμές φτώχειας (περισσότερα για αυτό στο Κεφάλαιο 10) στις αναπτυγμένες χώρες τοποθετούνται σε υψηλότερο επίπεδο. Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης, η γραμμή φτώχειας στις ΗΠΑ τοποθετείται, το 2013) στα 13 δολάρια την ημέρα για κάθε άτομο τετραμελούς οικογένειας. Αυτό είναι λογικό διότι οι φτωχοί άνθρωποι στον υπόλοιπο κόσμο με τα κριτήρια των πιο φτωχών χωρών κάθε άλλο παρά φτωχοί είναι. 5

κόσμου. Το όριο του ενός δολαρίου την ημέρα διατηρήθηκε δεδομένου ότι βρέθηκε οτι είναι πολύ κοντά με την εθνική γραμμή φτώχειας της Ινδίας. Τελικά, η Παγκόσμια Τράπεζα κατέληξε να χρησιμοποιεί 5 γραμμές φτώχειας. Ωστόσο, οι δημοφιλέστερες από αυτές είναι εκείνες του 1,25 και 2,00 δολαρίων την ημέρα. Το υψηλότερο κατώφλι απόλυτη φτώχεια - τέθηκε στα 2,50 δολάρια την ημέρα (2005 PPP) το οποίο είναι η διάμεσος τιμή των εθνικών γραμμών φτώχειας όλων των αναπτυσσόμενων χωρών, των 15 φτωχότερων μη περιλαμβανομένων. Οι δυο επόμενοι πίνακες περιγράφουν τη διαχρονική εξέλιξη και κατανομή της παγκόσμιας φτώχειας με βάση τις πέντε γραμμές φτώχειας ενώ παράλληλα αποκαλύπτουν τις μεταβολές που επέρχονται εξαιτίας της χρήσης των νεότερων δεδομένων. Σύμφωνα με το παλιό κριτήριο του ενός δολαρίου την ημέρα, 876 εκατομμύρια άνθρωποι διαβιούν έχοντας στη διάθεσή τους λιγότερα από ένα δολάριο την ημέρα για την κάλυψη των αναγκών τους. Με λιγότερα των δύο δολαρίων την ημέρα διαβιούν πάνω από 2,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή το 40% περίπου του πληθυσμού του πλανήτη. 6

Πηγή : Chen & Ravallion, 2008. Είναι ενθαρρυντικό το γεγονός ότι τα τελευταία 30 χρόνια ο αριθμός των φτωχών ανθρώπων, κυρίως εκείνων που ζουν με λιγότερα από ένα δολάριο την ημέρα, έχει μειωθεί εντυπωσιακά. Αυτό οφείλεται πρωταρχικά στη ραγδαία οικονομική ανάπτυξη που σημειώθηκε στις δυο πιο πολυπληθείς χώρες του πλανήτη, Κίνα και Ινδία, σ αυτό το διάστημα αλλά και στη λιγότερο εντυπωσιακή πρόοδο άλλων χωρών της Ασίας με μεγάλους πληθυσμούς όπως είναι το Πακιστάν, το Μπαγκλαντές, και η Ινδονησία. Στην Κίνα, μόνο, η οικονομική ανάπτυξη έβγαλε, μέσα σε σύντομο διάστημα, 500 εκατομμύρια ανθρώπων έξω από τα όρια της ακραίας φτώχειας. Ωστόσο, η θετική επίδραση της Ασίας στον περιορισμό της παγκόσμιας φτώχειας αντισταθμίζεται εν μέρει από τις αρνητικές εξελίξεις σε άλλες περιοχές> Ειδικότερα, στην Ανατολική Ευρώπη και Κεντρική Ασία, στην Λατινική Αμερική, και στην υποσαχάρεια Αφρική σημειώθηκε αύξηση της φτώχειας. Ειδικά στην τελευταία περιοχή οι αρνητικοί ρυθμοί μεγέθυνσης σε συνδυασμό με την πληθυσμιακή αύξηση ήταν οι καταλυτικοί παράγοντες που συνέβαλαν στην αύξηση της φτώχειας. Η φτώχεια από κατεξοχήν πρόβλημα της Ασίας, τρεις δεκαετίες πίσω, αναδεικνύεται πλέον σε πρόβλημα της Αφρικανικής Ηπείρου. Το 41% του πληθυσμού της υποσαχάρειας Αφρικής έχουν στη διάθεσή τους λιγότερα από ένα δολάριο την ημέρα ενώ σύμφωνα με το κριτήριο των δυο δολαρίων το ποσοστό ανέρχεται στο 72%. 1.4. Οι στόχοι της χιλιετίας Η γενική εικόνα που έχουμε για την παγκόσμια φτώχεια τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι ενθαρρυντική. Η ακραία φτώχεια έχει συρρικνωθεί τόσο σε απόλυτο επίπεδο (αριθμός ατόμων που ζουν με λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα) όσο και ως ποσοστό στο σύνολο του πληθυσμού. Όπως αποκαλύπτουν τα δεδομένα των δυο παραπάνω πινάκων, η εξέλιξη αυτή παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ γεωγραφικών ενοτήτων, μεταξύ χωρών αλλά και μεταξύ περιοχών στο εσωτερικό των χωρών. 7

Στην έκδοση του ετήσιου τεύχους World Development Report, 2000/01 η Παγκόσμια Τράπεζα έθεσε κάποιους αναπτυξιακούς στόχους τους οποίους θα ήταν επιθυμητό να προσεγγίσουν οι αναπτυσσόμενες χώρες προκειμένου να μειώσουν δραστικά την έκταση της φτώχειας. Οι στόχοι αυτοί θα έπρεπε να επιτευχθούν μέχρι το έτος 2015 και έγιναν γνωστοί ως στόχοι της χιλιετηρίδας (International Millennium Goals), περιελάμβαναν δε τόσο την εισοδηματική όσο και τη μη εισοδηματική διάσταση της φτώχειας. Ως βάση αναφοράς (σύγκρισης) για την πρόοδο που θα σημειωνόταν χρησιμοποιήθηκαν οι επιδόσεις που είχαν καταγραφεί μέχρι το 1990. Οι στόχοι της χιλιετίας ήταν: 1. Μείωση κατά 50% του ποσοστού των ανθρώπων που ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας 2. Διασφάλιση καθολικής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης 3. Εξάλειψη της ανισότητας μεταξύ των δυο φύλων στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση (στόχος για το 2005). 4. Μείωση της βρεφικής και της παιδικής θνησιμότητας κατά τα δυο τρίτα. 5. Μείωση της θνησιμότητας των μητέρων (maternal mortality) κατά τα τρία τέταρτα. 6. Διασφάλιση καθολικής πρόσβασης στο σύστημα υπηρεσιών υγείας 7. Εφαρμογή εθνικών προγραμμάτων βιώσιμης ανάπτυξης μέχρι το έτος 2005 έτσι ώστε μέχρι το 2015 να αντιστραφεί η απώλεια των περιβαλλοντικών πόρων. 8. Οικοδόμηση μιας παγκόσμιας συνεργασίας για την ανάπτυξη. Περιορίζοντας τη συζήτησή μας στον πρώτο στόχο της χιλιετίας 2 μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο κόσμος έχει καταφέρει να μειώσει την ακραία φτώχεια κατά το ήμισυ πριν το έτος 2015. Το ποσοστό των ανθρώπων που ζούσαν στις αναπτυσσόμενες χώρες με λιγότερα από $1,25 την ημέρα έπεσε από 43,1% το 1990 σε 20,6% το 2010. Σε επίπεδο γεωγραφικών ενοτήτων (θα τις δούμε στη συνέχεια) ο στόχος έχει επιτευχτεί στις 6 από τις 8 γεωγραφικές ενότητες. Υστέρηση, με χρονικό όριο το 2010, παρουσιάζεται μόνο στην Υποσαχάρεια Αφρική και τη Νότια Ασία. Ωστόσο, σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις, οι οποίες στηρίζονται στους ικανοποιητικούς ρυθμούς ανάπτυξης που σημειώνονται τα τελευταία χρόνια, οι στόχοι της χιλιετίας θα ικανοποιηθούν και στις εν λόγω περιοχές. Οι ίδιες εκτιμήσεις προβλέπουν ότι το παγκόσμιο ποσοστό της ακραίας φτώχειας θα κυμανθεί, το 2015, κοντά στο 16%. Παρά ταύτα, υπάρχουν μερικές χώρες της Υποσαχάρειας Αφρικής που βρίσκονται εντελώς έξω από τη γενική τάση και δεν πρόκειται να επιτύχουν το στόχο της χιλιετίας για τον περιορισμό της ακραίας φτώχειας κατά 50% ούτε μέχρι το 2030. Το επόμενο σχεδιάγραμμα μας δίνει μια ελλειπτική απεικόνιση της εξέλιξης της παγκόσμιας φτώχειας με πρόβλεψη του καταληκτικού ποσοστού για το έτος 2015. 2 Για τους υπόλοιπους στόχους μπορείτε να συμβουλευτείτε την έκδοση της Παγκόσμιας Τράπεζας Global Monitoring Report όπου εξετάζεται αναλυτικά η πρόοδος που έχει σημειωθεί. 8

1.5. Η ταξινόμηση των χωρών σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα Για πρακτικούς αλλά και αναλυτικούς λόγους η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank) χρησιμοποιεί το κατά κεφαλήν εισόδημα (Per Capita Income) και κατατάσσει όλες τις χώρες του κόσμου σε τρεις μεγάλες κατηγορίες σύμφωνα με τον επόμενο πίνακα 3. Financial Year 2015 Α. Αναπτυγμένες Χώρες PCI 12,746 Β. Χώρες Μεσαίου Εισοδήματος 1,045< PCI<12,746 Β α Υψηλού Μεσαίου εισοδήματος 4,125<PCI<12,746 Β β Χαμηλού Μεσαίου Εισοδήματος 1,045<PCI<4,125 Γ. Χώρες Χαμηλού Εισοδήματος PCI 1,045 Εφαρμόζοντας το παραπάνω κριτήριο 4 στην ταξινόμηση όλων των χωρών του πλανήτη (215 χώρες) οδηγούμαστε στο ακόλουθο αποτέλεσμα: 31 χώρες είναι χαμηλού εισοδήματος (14.4%) 104 χώρες είναι μεσαίου εισοδήματος (48.3%) 53 υψηλού μεσαίου εισοδήματος (24.6%) 51 χαμηλού μεσαίου εισοδήματος (23.7%) 80 χώρες είναι υψηλού εισοδήματος (37.2%) Από τις πιο ενδιαφέρουσες αλλαγές που έχουν μεσολαβήσει τον τελευταίο χρόνο στην κατάταξη των χωρών είναι η αναβάθμιση της Ρωσίας στην ομάδα των χωρών με υψηλό εισόδημα. Σ αυτή τη μετακίνηση την ακολούθησαν το μικρό νησιωτικό κράτος Antigua and Barbuda καθώς επίσης και: η Χιλή, η Λεττονία, η Λιθουανία και η Ουρουγουάη. Αντίθετα, η Ουγγαρία εξέπεσε από την ομάδα χωρών με υψηλό και κατατάσσεται πλέον στην ομάδα με υψηλό μεσαίο εισόδημα. Στην ίδια ομάδα βρέθηκε, μετά την αναβάθμισή της, και η γειτονική μας Αλβανία. Ο Πίνακας Ι του 3 Τα παραπάνω εισοδηματικά όρια αναθεωρούνται (προς τα πάνω) κάθε χρόνο την πρώτη Ιουλίου, η οποία αποτελεί την έναρξη του δημοσιονομικού έτους της Τράπεζας. Τα τελευταία δεδομένα αναφέρονται στο έτος 2015. 4 Για μια αναλυτική παρουσίαση της μεθοδολογίας που ακολουθεί η Παγκόσμια Τράπεζα στην ταξινόμηση των χωρών με βάση το κατά κεφαλή εισόδημα μπορείτε να συμβουλευθείτε το άρθρο των: Neil Fantom and Umar Serajuddin (2016): The World Bank s Classification of Countries by Income, Policy Research Working Paper, 7528, World Bank. 9

παραρτήματος μας δίνει την κατάταξη όλων των χωρών σύμφωνα με τη μεθοδολογία της Παγκόσμιας τράπεζας. Αν θέλουμε να διαπιστώσουμε πώς κατανέμεται ο παγκόσμιος πληθυσμός ανάμεσα στις τρεις ομάδες χωρών μπορούμε να συμβουλευτούμε τον επόμενο πίνακα. Η κατανομή στηρίζεται στις εκτιμήσεις των Ηνωμένων Εθνών για τα πληθυσμιακά δεδομένα του 2015, οι οποίες ανεβάζουν τον συνολικό πληθυσμό στα 7,349,472, 000 άτομα. 638,735, 000 ζουν σε χώρες Χαμηλού Εισοδήματος (8.7%) 5,306,283,000 ζουν σε χώρες Μεσαίου Εισοδήματος (72.2%) 2,390,125,000 σε χαμηλού μεσαίου εισοδήματος (32.5%) 2,916,158,000 σε υψηλού μεσαίου εισοδήματος (39.7%) 1,401,479,000 ζουν σε Χώρες Υψηλού Εισοδήματος (19.1%) Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ομαδοποιήσεις στις οποίες καταφεύγει η Π.Τ. αναφέρεται στο καθεστώς δανειοδότησης. Το καθεστώς αυτό αφορά στους όρους και στην πηγή προέλευσης των πιστώσεων που παρέχονται στις αναπτυσσόμενες χώρες. Σύμφωνα με το κριτήριο της δανειοδότησης, οι αναπτυσσόμενες χώρες διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες τις οποίες θα συζητήσουμε αναλυτικότερα στο αντίστοιχο Κεφάλαιο (12). Αξίζει όμως να έχουμε στο νου μας από τώρα την πιο σημαντική ίσως από αυτές και την οποία συνθέτουν οι Φτωχές Υπερχρεωμένες Χώρες (Heavily Indebted Poor Countries). Πρόκειται για φτωχές χώρες οι οποίες πέραν του πολύ χαμηλού βιοτικού επιπέδου, (PCI<$1,195 το 2011), βαρύνονται και με ένα υπέρογκο (για τα μέτρα τους) εξωτερικό χρέος. Για να βοηθήσει αυτές τις χώρες η Π.Τ. εγκαινίασε, το 1996, σε συνεργασία με το ΔΝΤ, ένα πρόγραμμα που αποσκοπούσε στην ανακούφιση αυτών των χωρών από το βάρος του χρέους μέσω της μείωσής του. Το πρόγραμμα αυτό έγινε γνωστό ως Πρωτοβουλία για τις Φτωχές-Υπερχρεωμένες Χώρες (HIPC Initiative). Από το 2005 και μετά, την πρωτοβουλία αυτή πλαισίωσαν και άλλοι πολυμερείς οργανισμοί μέσω ενός παρεμφερούς προγράμματος το οποίο έγινε γνωστό ως Πολυμερής Πρωτοβουλία Ανακούφισης από το Χρέος (Multilateral Debt Relief Initiative) (MDRI). Η πρωτοβουλία MDRI δίνει τη δυνατότητα στις χώρες που δικαιούνται να ενταχτούν στο συγκεκριμένο πρόγραμμα να διαγράψουν το χρέος που οφείλουν σε τρεις πολυμερείς οργανισμούς, ΔΝΤ, ΠΤ και Αφρικανικό Ταμείο Ανάπτυξης, σε ποσοστό εκατό τοις εκατό. Η μείωση του χρέους μέσω του κοινού προγράμματος ΔΝΤ και ΠΤ αποσκοπεί στο να διασφαλίσει ότι καμία από τις φτωχές χώρες δεν βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα εξωτερικό χρέος το οποίο δεν μπορεί να διαχειριστεί. Μέχρι το έτος 2013 είχαν δοθεί, μέσω αυτού του προγράμματος, για την ανακούφιση από το χρέος $76 δις σε 36 χώρες (οι 30 από αυτές στην Αφρική) και επίκειται η ένταξη στο πρόγραμμα άλλων τριών. Ο σχετικός Πίνακας (2) με τις χώρες παρατίθεται στο Παράρτημα του Κεφαλαίου. 1.5.1. Ομαδοποίηση με τη χρήση οικονομικών και γεωγραφικών κριτηρίων 10

Η Παγκόσμια Τράπεζα, πέρα από την ομαδοποίηση των χωρών σύμφωνα με το PCI και με το καθεστώς χρηματοδότησης, έχει εντάξει όλες τις χώρες του κόσμου σε μεγάλες γεωγραφικές ενότητες οι οποίες μοιράζονται κάποια κοινά οικονομικά, γεωγραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Οι γεωγραφικές αυτές ενότητες είναι οι ακόλουθες: -Ανατολική Ασία και Ειρηνικός -Ευρώπη και Κεντρική Ασία -Λατινική Αμερική και Καραϊβική -Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική -Νότια Ασία -Υποσαχάρεια Αφρική -Υψηλού Εισοδήματος χώρες του ΟΟΣΑ. -Άλλες Χώρες Υψηλού Εισοδήματος. Οι χώρες που ανήκουν στις παραπάνω γεωγραφικές ενότητες παρατίθενται στον Πίνακα 3 του παραρτήματος 1.5.2. Η ταξινόμηση των Ηνωμένων Εθνών Τα Ηνωμένα Έθνη ακολουθούν, ελαφρώς, διαφορετική μεθοδολογία στην ταξινόμηση των χωρών δίνοντας έμφαση στις οικονομικές συνθήκες που επικρατούν στην κάθε χώρα. Αρχικά, το σύνολο των χωρών κατατάσσεται σε τρεις μεγάλες ενότητες: αναπτυγμένες οικονομίες, οικονομίες σε μετάβαση, και αναπτυσσόμενες οικονομίες. Μέσα στην κάθε ενότητα μπορούν να οριστούν υπο-ομάδες επί τη βάσει γεωγραφικών ή άλλων, κατά κανόνα ad hoc, κριτηρίων 5. Ωστόσο, ανάλογα με τους σκοπούς της ανάλυσης τα κριτήρια μπορούν να μεταβάλλονται επιτρέποντας με αυτό τον τρόπο τη δημιουργία υποκατηγοριών με ενιαία, εν πολλοίς, χαρακτηριστικά. Συχνή αναφορά γίνεται, για παράδειγμα, στη διάκριση των χωρών σε εξαγωγείς και εισαγωγείς καυσίμων (πετρέλαιο, αέριο και κάρβουνο) 6. Τα Ηνωμένα Έθνη, όταν πρόκειται να αναφερθούν στο επίπεδο ανάπτυξης των χωρών, υιοθετούν, επακριβώς, την ταξινόμηση της Παγκόσμιας Τράπεζας η οποία, με βάση το κατά κεφαλή εισόδημα, κατατάσσει τις χώρες σε τρεις ενότητες: οικονομίες υψηλού εισοδήματος, οικονομίες μεσαίου εισοδήματος (με τις δυο υποδιαιρέσεις της) και οικονομίες χαμηλού εισοδήματος. Πέραν όμως αυτού, προχωρούν στον ορισμό μιας επιπλέον ομάδας χωρών με πολύ χαμηλό εισόδημα και σχηματίζουν την κατηγορία Ελάχιστα Αναπτυγμένες Χώρες (least developed countries) (LDCs). Η διάκριση αυτή στηρίζεται στη χρήση πολλαπλών κριτηρίων ένα από αυτά είναι το κατά κεφαλή εισόδημα για τα οποία τελικά αποφαίνεται η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών κατόπιν εισήγησης που κάνει η Επιτροπή για την Αναπτυξιακή Πολιτική. Ο πίνακας F του Παραρτήματος περιγράφει την 5 Παλαιότερα γινόταν συχνή αναφορά στις αναπτυσσόμενες χώρες που είχαν προχωρήσει σε ταχεία εκβιομηχάνιση μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, αναφερόμενες ως Νεο-ανερχόμενες Βιομηχανικά Χώρες (Newly Industrialized Countries). Η διάκριση αυτή έχει χάσει, στα πρόσφατα χρόνια, την αναλυτική της χρησιμότητα. 6 Για να καταχωρηθεί μια χώρα ως εξαγωγέας καυσίμων θα πρέπει οι εξαγωγές καυσίμων να υπερβαίνουν το 20% της αξίας των εμπορεύσιμων εξαγωγών της και το επίπεδο των εξαγωγών καυσίμων να υπερτερεί των εισαγωγών κατά τουλάχιστον 20%. 11

ομάδα των ελάχιστα αναπτυγμένων χωρών σύμφωνα με τα κριτήρια του έτους 2013. Οι πίνακες Α, Β, D και F του παραρτήματος αποδίδουν το σκεπτικό που υιοθετούν τα Ηνωμένα Έθνη στην ταξινόμηση των χωρών. 1.6. Άλλες μορφές ανισότητας Οι ανισότητες, ωστόσο, δεν περιορίζονται στη σφαίρα του εισοδήματος. Αρρώστιες και φυσικές καταστροφές χτυπούν «κατά προτίμηση» τις φτωχές χώρες. Στο τέλος του 2010, 34 εκατομμύρια άνθρωποι ήταν μολυσμένοι με τον ιό του AIDS και στη συντριπτική τους πλειονότητα ήταν κάτοικοι αναπτυσσόμενων χωρών. Από τα 2,5 εκατομμύρια νέα κρούσματα, το 70% εκδηλώθηκαν στις χώρες της υποσαχάρειας Αφρικής. (Για περισσότερες πληροφορίες δες το UNAID, Report). Το AIDS έχει, προοδευτικά, εξελιχθεί σε ασθένεια των φτωχών ανθρώπων. Από τους θανάτους που σχετίζονται με φυσικές καταστροφές το 97% συμβαίνει στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η παιδική θνησιμότητα στις φτωχές χώρες είναι δέκα φορές υψηλότερη από τις αναπτυγμένες χώρες. Ανάλογες διαφορές παρατηρούνται και στη βρεφική θνησιμότητα. Οι εμφύλιες συρράξεις προκαλούν συχνά ανθρωπιστικές τραγωδίες στον φτωχό κόσμο. Εκτός από τα θύματα που αφήνουν στα πεδία των μαχών, οι καταστροφές των παραγωγικών πόρων και των υποδομών αφήνουν μακροχρόνιες επιπτώσεις στην ευημερία του πληθυσμού. Πάνω στα προηγούμενα θα πρέπει κανένας να προσθέσει την ανισότητα και την καταπίεση των γυναικών σε πολλές περιοχές του πλανήτη, τη στράτευση ή την απασχόληση ανηλίκων και τέλος, τον αποκλεισμό και την άνιση μεταχείριση των φυλετικών και εθνικών μειονοτήτων, για να έχει μια πληρέστερη εικόνα των ανισοτήτων που χαρακτηρίζουν τον πλανήτη στην εποχή μας. 1.7. Το Ιστορικό Ενδιαφέρον για την Οικονομική Ανάπτυξη Το ενδιαφέρον για τα οικονομικά της ανάπτυξης αναζωπυρώνεται μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ως παράγοντες που συνέβαλαν σ αυτή την αναγέννηση μπορούν να αναφερθούν οι παρακάτω: Η επικράτηση της Κεϋνσιανής θεωρίας και η γενικευμένη χρήση μακροοικονομικών μεγεθών. Η γένεση της θεωρίας της οικονομικής μεγέθυνσης η οποία, αρχικά, αποτελούσε δυναμική επέκταση της στατικής ανάλυσης ισορροπίας του Keynes. Η εμπειρία του οικονομικού σχεδιασμού στις πρώην σοσιαλιστικές οικονομίες και η ταχεία εκβιομηχάνιση που σημειώθηκε μετά από την έντονη κρατική παρέμβαση. 12

Η κατάρρευση της αποικιοκρατίας στις περισσότερες περιοχές του πλανήτη και η συνακόλουθη ανάπτυξη μιας εθνικής ιδεολογίας για οικονομική πρόοδο συνδεδεμένης με την εθνική ανεξαρτησία. Ο κίνδυνος εξάπλωσης του κομμουνισμού. Στο πλαίσιο του ψυχρού πολέμου που επικράτησε μετά το Β Π.Π. οι αναπτυγμένες χώρες έδειξαν πρόθυμες να βοηθήσουν οικονομικά τις φτωχές χώρες ώστε να μη βρεθούν στη σφαίρα επιρροής του αντίπαλου δέους. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Truman, σε ομιλία του στη σύνοδο των Ηνωμένων Εθνών το 1949, συνόψιζε αυτή την αντίληψη με τον ακόλουθο τρόπο: Περισσότεροι από τους μισούς ανθρώπους του πλανήτη ζουν σε συνθήκες οι οποίες προσεγγίζουν την αθλιότητα. Η τροφή τους είναι ανεπαρκής. Γίνονται θύματα ασθενειών. Η οικονομική τους ζωή είναι πρωτόγονη και στάσιμη. Η φτώχεια τους αποτελεί ένα ελάττωμα τόσο για τον εαυτό τους όσο και για τις ευημερούσες χώρες.. Ο παλιός ιμπεριαλισμός εκμετάλλευση για τα κέρδη των ξένων δεν έχει θέση στα σχέδιά μας. Αυτό που οραματιζόμαστε είναι ένα πρόγραμμα ανάπτυξης στηριγμένο στις έννοιες της δημοκρατίας και της δίκαιης συναλλαγής. Το ενδιαφέρον των αναπτυγμένων χωρών για οικονομική σταθερότητα και ανάπτυξη αποκρυσταλλώθηκε και στο θεσμικό επίπεδο. Αμέσως μετά τον μεγάλο πόλεμο (1944) ιδρύθηκαν τρεις νέοι παγκόσμιοι οργανισμοί, με διαφορετικό αντικείμενο ο καθένας. Ωστόσο, απώτερος στόχος όλων ήταν η διαμόρφωση ενός σταθερού οικονομικού πλαισίου πάνω στο οποίο θα στηρίζονταν οι διεθνείς σχέσεις και οι συναλλαγές. Πρόκειται για την Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank), το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF), και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (WTO), ιδρύματα που έγιναν γνωστά ως Breton Woods Institutions επειδή η παγκόσμια διάσκεψη της ιδρυτικής τους απόφασης έλαβε χώρα στο Breton Woods, μια μικρή πολιτεία των Ηνωμένων Πολιτειών που βρίσκεται βορειότερα της Μασαχουσέτης. 1.8. Η έννοια και η μέτρηση της ανάπτυξης. Η ανάπτυξη κατανοείται ως μια πολυδιάστατη διαδικασία η οποία διευρύνει τις επιλογές των ανθρώπων και παρέχει τις προϋποθέσεις για ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους. Ο ορισμός αυτός κινείται πέρα από τα στενά όρια της υλικής ευημερίας και συνεπάγεται μεταβολές όχι μόνο στο οικονομικό επίπεδο αλλά στο κοινωνικό και πολιτικό. Περιγραφικά θα λέγαμε ότι οι άνθρωποι μιας χώρας ευημερούν ή έχουν μια καλή ποιότητα ζωής όταν τρώνε και ντύνονται καλά, ζουν σε άνετα σπίτια, διασκεδάζουν, μορφώνονται, έχουν καλή υγεία, μετακινούνται εύκολα, αισθάνονται ασφάλεια, τα ατομικά τους δικαιώματα προστατεύονται, απολαμβάνουν ελευθερίες θρησκευτικές και πολιτικές κλπ. Με τα παραπάνω περιγράφουμε ουσιαστικά τα χαρακτηριστικά πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά- των αναπτυγμένων χωρών της Δύσης. Η πλειοψηφία των επιστημόνων συμφωνεί με την άποψη ότι η ευημερία των πολιτών μιας χώρας 13

συνδέεται στενά με την κοινωνική πρόοδο, όπως την αντιλαμβάνεται η Κοινωνική Θεωρία του Εκσυγχρονισμού (Modernization Theory). Ο Huntington περιγράφει τον Εκσυγχρονισμό ως μια διαδικασία η οποία συνεπάγεται αλλαγές σε όλες τις περιοχές της ανθρώπινης σκέψης και δραστηριότητας. Την αντίληψη αυτή συνόψισε στην έκφραση «Όλα τα καλά πράγματα πάνε μαζί». Ωστόσο, αρκετοί πολιτικοί και θρησκευτικοί ηγέτες (από χώρες του Τρίτου Κόσμου και όχι μόνο) απορρίπτουν το Δυτικό Πρότυπο Ανάπτυξης και δίνουν έμφαση σε αξίες ηθικές, θρησκευτικές Radical Islamism εθνικές (πολιτιστικής κληρονομιάς, εθνικής ανεξαρτησίας, εθνικής ταυτότητας, village life κλπ). Η έννοια της ανάπτυξης, όπως περιγράφηκε παραπάνω, είναι δύσκολο να μετρηθεί και να εκφραστεί ποσοτικά δεδομένου ότι περιλαμβάνει πολλές ποιοτικές μεταβλητές. Ωστόσο, οι πρώτοι οικονομολόγοι που ασχολήθηκαν με την οικονομική ανάπτυξη, αλλά και διάφοροι διεθνείς οργανισμοί όπως είναι η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο απλοποίησαν κάπως τα πράγματα. Χρησιμοποίησαν έναν συνοπτικό δείκτη, το κατά κεφαλή εισόδημα( PCI), ως γενικό μέτρο της ανάπτυξης. Το κατά κεφαλήν εισόδημα ορίζεται ως: PCI GNI N Η απλοποίηση αυτή δεν σήμαινε ότι η ανάπτυξη κατανοούνταν τόσο στενά ώστε να ταυτίζεται με την έννοια της μεγέθυνσης, την αύξηση δηλαδή του PCI. Αντίθετα, επρόκειτο για μια προσέγγιση σύμφωνα με την οποία η βελτίωση όλων των πτυχών της ευημερίας θα αποτελούσε το φυσικό επακόλουθο της αύξησης του PCI. Υπήρχε δηλαδή η πεποίθηση ότι η αύξηση του κατά κεφαλή εισοδήματος θα είχε την αντανάκλασή της σε όλες τις διαστάσεις της ανάπτυξης. Το PCI εκφράζεται στο εθνικό νόμισμα της κάθε χώρας. Για να καταστεί διεθνές μέτρο σύγκρισης χρειάζεται να μετατραπεί σε κάποιο κοινό (διεθνές) νόμισμα. Με βάση αυτή τη μετατροπή προκύπτουν δυο έννοιες: Το συμβατικό PCI το οποίο μετατρέπεται σε κάποιο διεθνές νόμισμα με τη χρήση της συναλλαγματικής ισοτιμίας. Το προσαρμοσμένο PCI του οποίου η μετατροπή σε κάποιο κοινό μέτρο λαμβάνει υπόψη την αγοραστική δύναμη του νομίσματος στην κάθε χώρα. Λαμβάνει δηλαδή υπόψη το επίπεδο των τιμών. Εκφράζεται ως PCI,(PPP) και δηλώνει κατά κεφαλή εισόδημα εκφρασμένου σε μονάδες ίσης αγοραστικής δύναμης (Purchasing Power Parity). Συνήθως μετριέται σε διεθνή δολάρια, υποδηλώνοντας ότι με κάθε τέτοιο δολάριο αγοράζεται η ίδια ποσότητα αγαθών και υπηρεσιών σε όλες τις χώρες. 1.9. Άλλοι Δείκτες Ανάπτυξης: Η Έννοια της Ανθρώπινης Ανάπτυξης Στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 η υπόθεση της στενής σύνδεσης μεταξύ του κατά κεφαλή εισοδήματος και των άλλων διαστάσεων της ανάπτυξης άρχισε να αμφισβητείται. Το PCI έπαψε να θεωρείται επαρκής δείκτης ευημερίας. Αιχμή του δόρατος αυτής της κριτικής προσέγγισης κατά του PCI αποτέλεσε η κατανόηση της σημασίας που είχε η διανομή του εισοδήματος στην ευημερία του πληθυσμού. Υποστηρίχτηκε, δηλαδή, ότι το PCI είναι ένας μέσος όρος ο οποίος μπορεί να 14

ανεβαίνει εξαιτίας της αύξησης του εισοδήματος μιας πλούσιας μειοψηφίας. Το βιοτικό επίπεδο των φτωχών στρωμάτων, λόγω των τεράστιων ανισοτήτων που παρατηρούνται στις Λιγότερο Αναπτυγμένες Χώρες (LDCs) μπορεί να παραμένει στάσιμο ή ακόμα και να χειροτερεύει. Στο πλαίσιο αυτής της λογικής αναζητήθηκαν πιο αξιόπιστοι δείκτες (μέτρα) της ανάπτυξης οι οποίοι θα ήταν απαλλαγμένοι από τις επιδράσεις της εισοδηματικής ανισότητας. Η πρώτη απάντηση ήρθε με την εισαγωγή των Κοινωνικών Δεικτών (Social Indicators) και στη συνέχεια με την κατασκευή Σύνθετων Δεικτών Ανάπτυξης (Composite Indicators of Development). Παραδείγματα κοινωνικών δεικτών με βάση τους οποίους κατασκευάστηκαν στη συνέχεια οι σύνθετοι δείκτες αποτελούν: -προσδοκώμενη διάρκεια ζωής -βρεφική θνησιμότητα -ποσοστό νοικοκυριών με πρόσβαση σε «καθαρό» νερό -ποσοστό αναλφαβητισμού -αριθμός γιατρών ανά 1000 κατοίκους -παιδική θνησιμότητα -ποσοστό μαθητών που εγγράφονται στη πρωτοβάθμια εκπαίδευση -ημερήσια κατανάλωση θερμίδων -αριθμός τηλεφωνικών συνδέσεων ανά 1000 κατοίκους -αριθμός νοικοκυριών με πρόσβαση σε αποχετευτικό δίκτυο. Το πλεονέκτημα των κοινωνικών δεικτών έναντι του PCI βρίσκεται στο γεγονός ότι εκφράζουν πιο άμεσα το περιεχόμενο της ανάπτυξης. Παρά το γεγονός ότι οι κοινωνικοί δείκτες, όπως και το κατά κεφαλή εισόδημα άλλωστε, δεν αποτυπώνουν παρά τις μέσες τάσεις κάποιων μεταβλητών, οι κοινωνικοί δείκτες θεωρούνται περισσότερο αξιόπιστοι. Κι αυτό γιατί ενώ οι ανισότητες που χαρακτηρίζουν τους κοινωνικούς δείκτες έχουν πεπερασμένα (φυσικά) όρια, οι εισοδηματικές ανισότητες δεν υπόκεινται σε τέτοιου είδους φραγμούς. Για παράδειγμα, η προσδοκώμενη διάρκεια ζωής σε μια χώρα δεν μπορεί να ανέβει αισθητά αν δεν αυξηθεί η μακροζωία μιας μεγάλης μερίδας του πληθυσμού. Συχνά οι παραπάνω δείκτες χωρίζονται σε δείκτες μέσα (inputs) και σε δείκτες στόχους (ends). Η σκοπιμότητα μιας τέτοιας διάκρισης εντοπίζεται στο γεγονός ότι η πρώτη κατηγορία μας δίνει μια εικόνα για τους πόρους που διατίθενται καθώς και για την διάθεση των κυβερνήσεων να βελτιώσουν το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού ενώ η δεύτερη κατηγορία απεικονίζει περισσότερο τα αποτελέσματα των προσπαθειών. Η έννοια, δηλαδή, της ανάπτυξης εκφράζεται αμεσότερα. Ο πρώτος Σύνθετος Δείκτης Ανάπτυξης που κατασκευάστηκε με τη χρήση κοινωνικών δεικτών ήταν ο Δείκτης Φυσικής Ποιότητας Ζωής ( Physical Quality of Life Index). Αποτελούσε μέσο όρο των τριών μεταβλητών: βρεφική θνησιμότητα, αναλφαβητισμός, προσδοκώμενη διάρκεια ζωής, οι οποίες σταθμίζονταν ισοβαρώς. Παραλλαγή αυτού του δείκτη αποτελεί ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης (Human Development Index) τον οποίο εισήγαγε το Αναπτυξιακό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNDP) το 1990 και αποτελεί, έκτοτε, τον σημαντικότερο δείκτη αναφοράς μετά το PCI. Ο HDI αποτελεί ένα συνοπτικό μέτρο της ανθρώπινης ανάπτυξης. Μετράει τη μέση επίδοση μιας χώρας σε τρεις σημαντικές διαστάσεις της ανάπτυξης: Υγεία, Γνώση και Αξιοπρεπή Διαβίωση. Οι τρεις αυτές διαστάσεις της ανάπτυξης προσεγγίζονται από τις μεταβλητές: προσδοκώμενη διάρκεια ζωής, επίπεδο 15

εκπαίδευσης και κατά κεφαλή εισόδημα σε μονάδες ίσης αγοραστικής δύναμης (PPP). Το εισόδημα χρησιμοποιείται ως παρένθετη μεταβλητή για όλες τις υπόλοιπες διαστάσεις της ανάπτυξης που δεν περιλαμβάνονται στο δείκτη. Ο HDI υπολογίζεται ως ο γεωμετρικός μέσος όρος 7 τριών δεικτών κάθε ένας εκ των οποίων μετράει μια διάσταση της ανάπτυξης. Xi: είναι η τιμή της μεταβλητής i. i 1,2,3 1 1 1 3 3 3 3 1 * 2 * 3 1 * 2 * 3 HDI X X X X X X Η τιμή της κάθε μεταβλητής Xi υπολογίζεται με τον ακόλουθο τρόπο: Xi Xij X * i X X min min * Το Χ ij αναφέρεται στην τιμή που παίρνει η μεταβλητή i στη χώρα j. Η τιμή X i αποτελεί τιμή στόχο. Προσδιορίζεται από τις καλύτερες επιδόσεις που σημείωσαν κάποιες χώρες στις αντίστοιχες μεταβλητές τα τελευταία 30 χρόνια. Ως εκ τούτου οι τιμές του ενδέχεται να μεταβάλλονται από χρόνο σε χρόνο. Το Χ min ορίζεται ως η ελάχιστη τιμή επιβίωσης της χώρας. Κάτω από αυτές τις τιμές τίθεται σε κίνδυνο η φυσιολογική εξέλιξη της χώρας. Κάθε δείκτης Χ i εκφράζει τη σχετική υστέρηση που παρουσιάζει η χώρα j αναφορικά με τη μέγιστη υστέρηση όπως αυτή ορίζεται από τη διαφορά Χ * -Χ min. Οι τιμές, κατά συνέπεια, της κάθε μεταβλητής κυμαίνονται από 0-1. Το ίδιο ισχύει κατά προέκταση και για τον HDI. Για το έτος 2011, τα όρια τιμών των X * και Χ min δίνονται από τον ακόλουθο πίνακα. Χ i Μεταβλητές * X i X i min Χ 1 Προσδοκώμενη διάρκεια ζωής 83.4 (Japan, 2011) 20 Χ 2 Συνδυασμένος Δείκτης Εκπαίδευσης 0.978 New Zealand (2010) 0 7 Σημείωση: Έως (και) το 2009 υπολογιζόταν ως αριθμητικός μέσος των τριών (δεικτών) μεταβλητών, δηλαδή: 1 HDI= Xi 3 16

Χ 3 PCI (PPP) $107,721 (Qatar, 2011) $100(PPP) Ο δείκτης του εισοδήματος Χ 3 υπολογίζεται με τη χρήση της λογαριθμικής κλίμακας. Αυτό γίνεται για να αμβλύνεται η επίδραση των εισοδηματικών διαφορών πάνω στη διαμόρφωση του δείκτη. Η λογική πίσω από αυτή τη μεταχείριση του εισοδήματος βρίσκεται στην παραδοχή ότι δεν απαιτείται ένα απεριόριστο εισόδημα για τη βελτίωση της ανθρώπινης ανάπτυξης. X 3 ln( PCI ) j ln100 ln 40.000 ln100 Ο δείκτης εκπαίδευσης (Χ 2) είναι αφ εαυτού ένας σύνθετος δείκτης και υπολογίζεται ως ο γεωμετρικός μέσος των δυο συστατικών του δεικτών οι οποίοι είναι: Η Μέση Διάρκεια Σχολικής Εκπαίδευσης Η Αναμενόμενη Διάρκεια Σχολικής Εκπαίδευσης. (Υπολογίζεται σύμφωνα με τα τρέχοντα ποσοστά σχολικών εγγραφών). Για τις δυο αυτές μεταβλητές της εκπαίδευσης ορίζονται τα ακόλουθα όρια τιμών: Χ 2 Δείκτης Εκπαίδευσης Χ 21 Μέση Διάρκεια Σχολικής Εκπαίδευσης * X 2i 13.1 Czech Republic (2005) X i min 0 Χ 22 Αναμενόμενη Διάρκεια Σχολικής Εκπαίδευσης 18.0 0 X 21 X 2 j 0 13.1 0 X 22 X 2 j 0 18 0 Κατά συνέπεια ο συνδυασμένος δείκτης εκπαίδευσης προκύπτει ως εξής: X 2 X * X 0 21 22 0.978 0 17

Ο HDI δεν είναι απαλλαγμένος των μειονεκτημάτων για τα οποία έχουν κατηγορηθεί οι σύνθετοι δείκτες ανάπτυξης (πως επιλέγονται οι μεταβλητές δεδομένης της υψηλής συσχέτισής τους, αυθαίρετη διαδικασία στάθμισης, συρρίκνωση της έννοιας της ανθρώπινης ανάπτυξης σε έναν απλό δείκτη). Ωστόσο, έχει γίνει αρκετά δημοφιλής εξαιτίας του γεγονότος ότι επιχειρεί να απλοποιήσει ένα σύνθετο πρόβλημα. Η απαρίθμηση για παράδειγμα πολλών κοινωνικών δεικτών δεν βοηθάει ιδιαίτερα την αναλυτική σκέψη 8. 1.10. Οικονομική Μεγέθυνση και Ανθρώπινη Ανάπτυξη Η έννοια της ανθρώπινης ανάπτυξης, η οποία εισάγεται με τη χρήση του HDI, τοποθετείται, συνήθως, σε αντιδιαστολή προς την οικονομική ανάπτυξη (μεγέθυνση) την οποία εκφράζει ο δείκτης του PCI. Είναι, όμως, δικαιολογημένη μια τέτοια αντιμετώπιση? Μετά από 50 περίπου χρόνια αφότου ξεκίνησε αυτή η συζήτηση εξακολουθεί άραγε να είναι δικαιολογημένη η διάκριση μεταξύ οικονομικής μεγέθυνσης και ανθρώπινης ανάπτυξης? Η παραπάνω συζήτηση δεν πρέπει να οδηγήσει στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι το PCI δεν αποτελεί τον πιο αποφασιστικό παράγοντα βελτίωσης της ανθρώπινης ευημερίας. Τα εμπειρικά δεδομένα αποκαλύπτουν ότι υπάρχει ισχυρή θετική συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου του εισοδήματος και του επιπέδου των μη εισοδηματικών μεταβλητών (υγείας και εκπαίδευσης) της ανθρώπινης ανάπτυξης. Χώρες με υψηλό (χαμηλό) PCI απολαμβάνουν αντίστοιχα και υψηλή (χαμηλή) ανθρώπινη ανάπτυξη. Η διαπίστωση αυτή, ωστόσο, θα πρέπει να διαβαστεί με πολύ προσοχή καθώς θα μπορούσε να μας οδηγήσει σε λάθος συμπεράσματα πολιτικής. Θα ήταν λάθος δηλαδή να ερμηνεύσουμε την ύπαρξη συσχέτισης μεταξύ των δυο μεταβλητών με ένα τρόπο που θα μας οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι η βελτίωση της εκπαίδευσης και της υγείας του πληθυσμού μιας χώρας προϋποθέτουν βελτιώσεις στο επίπεδο του εισοδήματος. Η μεταξύ τους σχέση απέχει από το να είναι τόσο απλή. Τα τελευταία 40 χρόνια, για παράδειγμα, μελέτες που στηρίζονται σε παρατηρήσεις ενός δείγματος 140 περίπου αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών, καταλήγουν στη διαπίστωση ότι έχει σημειωθεί μια καθολική πρόοδος στην ανθρώπινη ανάπτυξη. Παράλληλα επισημαίνεται ότι την ίδια περίοδο σημειώθηκε αξιοσημείωτη οικονομική πρόοδος η οποία, όμως, χαρακτηρίζεται από πολύ διαφορετικούς ρυθμούς μεταξύ χωρών και περιοχών του πλανήτη. Σε πολλές μάλιστα χώρες σημειώθηκε και οικονομική οπισθοδρόμηση. Δεδομένης της καθολικής βελτίωσης των δεικτών υγείας και εκπαίδευσης αυτό σημαίνει ότι οι παράγοντες που καθοδηγούν την οικονομική μεγέθυνση είναι διαφορετικοί από εκείνους που καθοδηγούν την ανθρώπινη ανάπτυξη. Αν η οικονομική πρόοδος ήταν αναγκαία προϋπόθεση για τη βελτίωση της ανθρώπινης ανάπτυξης τότε είναι φανερό ότι οι χώρες με φθίνουσα οικονομία θα έπρεπε να σημειώσουν στασιμότητα ή και οπισθοδρόμηση στην ανθρώπινη ανάπτυξη, πράγμα που όπως είπαμε δεν συνέβη. Σε αντίθεση λοιπόν με τη θετική συσχέτιση που παρατηρείται μεταξύ των επιπέδων εισοδήματος και των δεικτών της ανθρώπινης ανάπτυξης, η αλλαγή (μεταβολή) στο PCI δεν συσχετίζεται θετικά με τις αλλαγές (μεταβολές) στους δείκτες ανθρώπινης ανάπτυξης. Η εξήγηση που δίνεται γι αυτό το φαινομενικό παράδοξο είναι η ακόλουθη: Χώρες με χαμηλό και μεσαίο επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης 8 Για μια αναλυτική παρουσίαση των δεδομένων από τα οποία υπολογίζεται ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης και την κατάταξη όλων των χωρών με βάση την τιμή του εν λόγω δείκτη μπορείτε να επισκεφτείτε το site: http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf 18

μπορούν να πετύχουν σημαντικές βελτιώσεις στην υγεία και στην εκπαίδευση με χαμηλού κόστους μέσα και παρεμβάσεις. Καθώς όμως οι χώρες προοδεύουν στον τομέα αυτό, περαιτέρω βελτίωση απαιτεί πολύ δαπανηρά μέσα και τεχνικές. Σ αυτό το στάδιο είναι που ο ρόλος του εισοδήματος καθίσταται καθοριστικός. Με άλλα λόγια ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης παρουσιάζει, κοντά στην τιμή 0.5, ένα σκαλοπάτι πάνω από το οποίο η αύξηση του εισοδήματος λειτουργεί ως προϋπόθεση για να βελτιωθεί η ανθρώπινη ανάπτυξη. Κάτω από αυτό το όριο μπορούν να επιτευχθούν μεγάλες βελτιώσεις στην υγεία και στην εκπαίδευση χωρίς σημαντική οικονομική πρόοδο. Αυτός είναι και ο λόγος που οι αλλαγές στα δυο μεγέθη δεν χαρακτηρίζονται από θετική συσχέτιση. Το συμπέρασμα πολιτικής που προκύπτει δικαιώνει, μερικώς ίσως, εκείνους που επέμεναν στη διάκριση μεταξύ εισοδηματικής και μη εισοδηματικής ανάπτυξης και συνοψίζεται στην ακόλουθη πρόταση: Οι φτωχές χώρες δεν χρειάζεται να λύσουν πρώτα το δύσκολο πρόβλημα της οικονομικής μεγέθυνσης προκειμένου να σημειώσουν προόδους στο μέτωπο της υγείας και της εκπαίδευσης. Οι επιδόσεις, βέβαια, των φτωχών χωρών στο μέτωπο της ανθρώπινης ανάπτυξης παρουσιάζουν μεγάλη ετερογένεια παρά το γεγονός ότι οι παράγοντες που οδήγησαν στην πρόοδο ήταν παγκόσμιοι και ως εκ τούτου ήταν κοινοί για όλες τις χώρες. Για την εξήγηση των διαφορετικών επιδόσεων θα πρέπει να ανατρέξουμε στην επίδραση δυνάμεων εθνικού χαρακτήρα. Το πολιτικό σύστημα 9, οι αναπτυξιακές προτεραιότητες, οι θεσμικές λειτουργίες, οι οικονομικές ανισότητες, το πολιτιστικό και κοινωνικό υπόβαθρο της κάθε χώρας είναι όλοι παράγοντες που άσκησαν κάποια επιρροή παρά το γεγονός ότι οι ακριβείς μηχανισμοί δράσης δεν έχουν επαρκώς εξακριβωθεί. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχουν κοινά πρότυπα με την έννοια ότι οι ίδιες μεταβλητές να επαναλαμβάνονται σε ένα μεγάλο φάσμα χωρών και να ασκούν ομοιόμορφη επίδραση. Κάθε χώρα φαίνεται σαν να αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση. Παράγοντες που συνδέονται θετικά με μέτριες επιδόσεις στην ανθρώπινη ανάπτυξη είναι οι εμφύλιες συρράξεις, το ποσοστό του μολυσμένου από τον ιό του AIDS πληθυσμού και το χαμηλό ποσοστό των δημοσίων δαπανών στην υγεία. Θετική συσχέτιση με υψηλές επιδόσεις στην ανθρώπινη ανάπτυξη παρουσιάζει η δημοκρατική διακυβέρνηση. Η επίδραση, ωστόσο, δεν είναι ούτε ιδιαίτερα ισχυρή ούτε ξεκάθαρος ο τρόπος δράσης της. Το παράδειγμα των ΗΠΑ, μια κατεξοχήν δημοκρατική χώρα η οποία αποδεικνύεται αναποτελεσματική στην παροχή δημόσιων υπηρεσιών υγείας, μας οδηγεί στο ακόλουθο συμπέρασμα: Η ανθρώπινη πρόοδος φαίνεται να είναι συμβατή με μια μεγάλη ποικιλία θεσμών και δομών διακυβέρνησης. 9 Ο Α. Sen παρατήρησε ότι σε όλες τις χώρες όπου σημειώθηκε λιμός στην εξουσία βρίσκονταν δικτατορικά καθεστώτα. Κατέληξε έτσι στο συμπέρασμα ότι ο λιμός δεν αποτελεί σύμπτωμα σπανιότητας τροφίμων αλλά αδυναμία πρόσβασης του πληθυσμού στα είδη διατροφής. Επεσήμανε, ακόμα, κάποιες αρνητικές πλευρές της οικονομικής μεγέθυνσης- τα λεγόμενα Bads - τα οποία σχετίζονται με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Ως βλαβερές πλευρές της οικονομικής ανάπτυξης αναφέρονται: η εγκληματικότητα (ανθρωποκτονίες, ληστείες, κλοπές, βιασμοί), η χρήση ναρκωτικών, η μόλυνση του περιβάλλοντος, οι αυτοκτονίες κλπ. 19

Παράρτημα Κεφαλαίου 1 Πίνακας 1: Η ταξινόμηση των χωρών σύμφωνα με τη μεθοδολογία της Παγκόσμιας Τράπεζας 20

21

22

23

24

25

26

Πίνακας 2: Οι φτωχές υπερχρεωμένες χώρες (List of Countries That Have Qualified for, are Eligible or Potentially Eligible and May Wish to Receive HIPC Initiative Assistance (as of January 2013)) Post-Completion-Point Countries (35) Afghanistan Ghana Mozambique Benin Guinea Nicaragua Bolivia Guinea-Bissau Niger Burkina Faso Guyana Rwanda Burundi Haiti São Tomé & Príncipe Cameroon Honduras Senegal Central African Republic Liberia Sierra Leone Comoros Madagascar Tanzania Republic of Congo Malawi Togo Democratic Republic of Mali Uganda Congo Côte d Ivoire Mauritania Zambia Ethiopia The Gambia Chad Interim Countries (Between Decision and Completion Point) (1) Pre-Decision-Point Countries (3) Eritrea Somalia Sudan 27