Λέξεις που µυρίζουν θάλασσα 1: Η ετυµολογία, ο οικουµενισµός και η µοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας του ρ. ηµήτρη Κουτάντου Στις γενιές των Ελλήνων και των λέξεων που µετανάστευσαν στη Βραζιλία Τη Μεγάλη Εβδοµάδα, στις 4 Απριλίου 2007, είχαµε µια συνάντηση µε τον Έλληνα Πρέσβη στη Βραζιλία και τον Γενικό Πρόξενο της Ελλάδος στο Σάο Πάολο, µε θέµα, τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισµού στους Έλληνες µετανάστες αλλά και σε Βραζιλιάνους υπηκόους. Αυτή η συνάντηση αποτέλεσε το ερέθισµα για την ολοκλήρωση της παρούσας µελέτης. Ακλόνητη άποψή µας ήταν και είναι ότι: η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισµού είναι έννοιες ταυτόσηµες. Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας σηµαίνει ελληνικός πολιτισµός και ο ελληνικός πολιτισµός σηµαίνει ελληνική γλώσσα. Όπως µας διδάσκει ο καθηγητής γλωσσολογίας και πρύτανης του Πανεπιστηµίου Αθηνών, Γεώργιος Μπαµπινιώτης, στο άρθρο του µε τίτλο, «H γλώσσα ως πρόσβαση στον πολιτισµό»: «H έµφαση στη γλώσσα, εφόσον πρόκειται για σωστά οργανωµένη διδασκαλία τής γλώσσας, δεν αποτελεί µόνο επαφή µε τις λέξεις ως µέσo επικοινωνίας αλλά και έµπρακτη επαφή µε τα σύµβολα έκφρασης τής σκέψης και τής όλης δράσης ενός λαού, δηλαδή οδό άµεσης πρόσβασης σ' έναν πολιτισµό. Εδώ χρειάζεται µια σηµαντική διασάφηση, αυτονόητη ίσως αλλά κατά κανόνα λησµονουµένη: οι λέξεις δεν είναι απλά ηχητικά µορφώµατα είναι σηµασίες που δηλώνουν έννοιες. Πάνω απ' όλα δηλαδή (ας επιτραπεί η γενίκευση) οι λέξεις είναι έννοιες. Και οι έννοιες συνθέτουν νοήµατα, αυτά που συνιστούν και καθορίζουν τη λειτουργία τής νόησής µας. Ξεκινώντας, εξάλλου, από την παραδοχή ότι κάθε πολιτισµός είναι πρώτα και πάνω απ' όλα ιδιαίτερο σύστηµα αξιών, είναι δηλ. το πώς τοποθετείται ένας λαός ιστορικά απέναντι στη σχέση τού ανθρώπου µε τον κόσµο του, τους άλλους ανθρώπους και το γενικότερο περιβάλλον καθώς και τι προτεραιότητες και επιλογές θέτει γενικά για τον άνθρωπο, κάθε πολιτισµός είναι, κατά βάσιν, µια µορφή ανθρωπισµού, ανάλογα µε τη θέση που δίνει στον άνθρωπο και στην καλλιέργεια τής προσωπικότητάς του µέσα από το σύστηµα αξιών που υιοθετεί. Μέσα στις αξίες αυτές περιλαµβάνεται και η γλώσσα ενός λαού-πολιτισµού και ως αξία καθ' εαυτήν και διότι αποτελεί την έκφραση άλλων µορφών τού πολιτισµού γίνεται αντιληπτό ότι η κατάλληλη διδασκαλία τής ελληνικής γλώσσας, εντός και εκτός Ελλάδος, αποτελεί οδό πρόσβασης και γνωριµίας µε τον ελληνικό πολιτισµό. Ιδιαίτερα ενδιαφέρει η διδασκαλία τής Ελληνικής σε ξένους που θέλουν να γνωρίσουν τον πολιτισµό µας µε όχηµα τη γνώση τής ελληνικής γλώσσας» (Μπαµπινιώτης, 2006). Είναι έκδηλη, λοιπόν, η διπλή λειτουργία της γλώσσας ως µέσο επικοινωνίας και ταυτόχρονα ως φορέας της ιστορικής συνείδησης και κοιτίδα του πολιτισµού ενός έθνους. Το αµέσως επόµενο ερώτηµα που αναδύεται είναι πώς µπορούµε να διδάξουµε την ελληνική γλώσσα σε µια τόσο µακρινή και τεράστια χώρα, σε µια άλλη γεωγραφική και διαφορετική ιστορικο-πολιτισµικά ήπειρο, µε µαθητές κυρίως της τρίτης γενιάς των Ελλήνων µεταναστών, οι οποίοι δεν έχουν συχνή επικοινωνία µε τη µητέρα πατρίδα; 2
Ωστόσο, σε αυτό τον αγώνα λησµονούµε την ιδιαιτερότητα της ελληνικής γλώσσας, ιδιαιτερότητα η οποία έγκειται στην οικουµενική της διάσταση. Η οικουµενικότητα της ελληνικής γλώσσας είναι µια αλήθεια που αντανακλάται και στην πορτογαλική γλώσσα. Συγκεκριµένα το παρόν πόνηµα προτείνει τη σύζευξη της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας στη Βραζιλία (και εποµένως και του ελληνικού πολιτισµού) µέσα από την ετυµολογία των ελληνικών λέξεων που έχουν υιοθετηθεί στην πορτογαλική γλώσσα. Η ετυµολογία των ελληνικών λέξεων που ακολουθούν παρακάτω, δηλαδή η ιστορική τους και η πολιτισµική τους ανάδυση, η αρχική τους αλήθεια και η γνησιότητά τους - µαζί µε κάποια άλλα ενδεικτικά πολιτισµικά στοιχεία όπως είναι οι ιστορικές και πολιτισµικές αναφορές και οι παραποµπές σε σύγχρονους δηµιουργούς τέχνης ελληνικής καταγωγής αποτελούν τους καλύτερους αγωγούς, αγωγιάτες και δασκάλους του ελληνικού πολιτισµού. «Ήδη από τον 1ο αιώνα π.χ. παραδίδεται (από τον ιόδωρο τον Σικελιώτη) ότι έτυµον είναι «η αληθής σηµασία µιας λέξεως σύµφωνα µε την προέλευσή της». Η λέξη έτυµον ως όρος προέρχεται από το επίθετο έτυµος που σήµαινε «αληθής» και χρησιµοποιείται ήδη στον Όµηρο ολόκληρη λοιπόν η οικογένεια αυτών των λέξεων και ιδιαίτερα η λέξη έτυµον δηλώνουν την αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, δηλαδή την ιχνηλάτηση τής προέλευσής τους, που ταυτίζεται µε τη σηµασία εκκίνησης ή προέλευσης τής λέξης, την πρώτη ή αληθινή ή βασική ή ετυµολογική σηµασία. Η αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, η ετυµολογία είναι παράλληλα και µια ιστορική αναδροµή στις λέξεις, µια ιστορία των λέξεων (Μπαµπινιώτης, 2003). Εκτός όµως από τη διδασκαλία της γλώσσας (και ταυτόχρονα του αντίστοιχου πολιτισµού), η ετυµολογία των λέξεων προκαλεί το ενδιαφέρον των µαθητών και αναπτύσσει την ανάλυση και τη σύνθεση της σκέψης τους. "Απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνεις ένα µάθηµα ενδιαφέρον είναι να κινήσεις την περιέργεια των µαθητών και να τους βάλεις να σκεφθούν και να ανακαλύψουν από µόνοι τους - µε τη βοήθεια πάντοτε τού δασκάλου - τη γοητεία τής ετυµολογίας των λέξεων, τής αρχικής βασικής σηµασίας µιας λέξης και τους αρµούς που συνδέουν τις λέξεις µιας οικογένειας οµορρίζων, αφού οι λέξεις κάθε γλώσσας οργανώνονται και λειτουργούν γύρω από βασικούς πυρήνες µε συγκεκριµένη σηµασία και συγκεκριµένη µορφή [για παράδειγµα, ο µαθητής] πάντοτε µε τον δάσκαλο να καθοδηγεί και µε τα λεξικά ανοιχτά να ανακαλύψει ότι το ρήµα δρώ έδωσε το δράµα και τη δράση, απ' όπου το δραστικός και το δραστήριος, ενώ ο ιωνικός τύπος τού δρώ, ο τύπος δραίνω έδωσε το αδρανής; Και ότι το δρω στα σύνθετά του (αντιδρώ, επιδρώ) έδωσε τόσες άλλες λέξεις αντίδραση, επίδραση, πρόσφατα και ανάδραση. Και ότι οι ξένοι άντλησαν από το ίδιο ρήµα, για να πλάσουν δύο λέξεις, τα αγγλικά dramatic (1589) και drastic (1691), που επέστρεψαν στην Ελληνική µε νέο σηµασιολογικό περιεχόµενο (δραµατικές εξελίξεις - δραστική αντιµετώπιση). Μήπως, λοιπόν, η πιο παλιά ενασχόληση µε τη γλώσσα, η ετυµολογία, µπορεί να αποδειχθεί µια πολύ σύγχρονη και πολύ αποτελεσµατική µέθοδος στο σχολείο για καλύτερη γνώση τής γλώσσας µας;" (Μπαµπινιώτης, 2007) Ακόµη περισσότερο, η Άννα Tζιροπούλου Ευσταθίου, στη µελέτη της µε τίτλο «Το ταξίδι των ελληνικών λέξεων, ιστορικές & ετυµολογικές αναφορές», αναδεικνύει τη οικουµενική βαρύτητα που έχει η ετυµολογία των ελληνικών πρώτολέξεων : «Η "λεξιλογική ανάλυση", που είναι η ετυµολογική και ιστορική ανάλυση µιας λέξεως, φανερώνει τον αρχαίο αλλά οικείο ελληνικό λόγο. Πολλές φορές, αυτές οι ελληνικές "Πρωτολέξεις", αυθεντικές δηλαδή λέξεις, επιστρέφουν στην οµιλούµενη ελληνική γλώσσα ως ξένες. Είναι τα λεγόµενα αναδάνεια. [Όµως άλλο είναι να δανείσεις µια λέξη/έννοια όπως είναι η δηµοκρατία και άλλο να δανειστείς µια λέξη 3
όπως είναι το πέναλτι ]. εν πρέπει να αγνοούµε το γεγονός ότι παλαιότερα, η ελληνική γλώσσα εκφράζονταν προφορικά. Οι 'Έλληνες, ως ναυτικός λαός «πολλαχή κατά θάλλατταν πλανώµενοι, γλώτταν την ελληνικήν επέβαλον». Αρχαιοελληνικοί πολιτισµοί της θάλασσας, κυκλαδικός, µινωικός, µηκυναϊκός, αθηναϊκός, µακεδονικός, και πρωτολέξεις της θάλασσας: λέξεις που µυρίζουν θάλασσα. Αυτές οι πρωτολέξεις και ο αντίστοιχος ελληνικός πολιτισµός που µεταλαµπαδεύουν σε όλον τον κόσµο είναι αστείρευτες. Συνεχώς φωτίζουν την οικουµένη ακόµη και τις σύγχρονες επιστήµες µε νέες ορολογίες όπως είναι στην επιστήµη των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Ένα σύγχρονο παράδειγµα αποτελεί η δοµή της γνωστής ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας Wiki-pedia (από την ελληνική λέξη παιδεία), η δοµή της οποία βασίζεται στις ελληνικές λέξεις/έννοιες για τις θετικές επιστήµες (βιολογία, ζωολογία, οικολογία, αστρονοµία, φυσική ) και τις τέχνες (θέατρο, µουσική, κινηµατογράφος ). Η ίδια εγκυκλοπαίδεια, για παράδειγµα στην ετυµολογία της ελληνικής λέξης ά-τοµο /átomos, δηλαδή αυτός που δεν τέµνεται, ο αδιαίρετος, διαλαλεί την οικουµενική λειτουργία της ελληνικής γλώσσας εφόσον η ίδια λέξη χρησιµοποιείται από τις ακόλουθες γλώσσες: Africâner : atoom (af); Alemão : Atom (de); Aragonês : atomo (an); Asturiano : átomu (ast); Baixo Saxão/Plattdütsch : atom (nds); Basco : atomo (eu); Bósnio : atom (bs); Bretão : atom (br); Buginês : atong (bug); Búlgaro : атом (bg); Catalão : àtom (ca); Checo/Tcheco : atom (cs); Croata : atom (hr); Dinamarquês : atom (da); Eslovaco : atóm (sk); Esloveno : atom (sl); Espanhol : átomo (es); Esperanto : atomo (eo); Estoniano : aatom (et); Feróico : atom (fo); Finlandês : atomi (fi); Francês : atome (fr); Galego : átomo (gl); Grego : άτοµο (el); Haitiano : atòm (ht); Holandês : atoom (nl); Húngaro : atom (hu); Ido : atomo (io); Indonésio : atom (id); Inglês : atom (en); Interlíngua : atomo (ia); Italiano : atoo (it); Latim : atomus (la); Letão : atoms (lv); Lingala : atome (ln); Lituano : atomas (lt); FYROM: атом (mk); Malaio : atom (ms); Norueguês : atom (no); Novo Norueguês : atom (nn); Polonês/Polaco : atom (pl); Romeno : atom (ro); Russo : атом (ru); Sérvio : атом (sr); Servocroata : atom (sh); Siciliano : àtumu (scn); Sueco : atom (sv); Sundanês : atom (su); Tagalo : atomo (tl); Turco : atom (tr); Ucraniano : атом (uk); Uzbeque : atom (uz). Αν µάλιστα επιχειρήσουµε να µελετήσουµε τις επιδράσεις της ελληνικής γλώσσας στις επιµέρους ευρωπαϊκές γλώσσες, αυτές είναι άπειρες. Για παράδειγµα για την αγγλική, την πρώτη σε έκταση σύγχρονη οµιλούµενη γλώσσα στον κόσµο, ο Αριστείδης Κωνσταντινίδης (1993) στο βιβλίο του «H Οικουµενική ιάσταση της Ελληνικής Γλώσσης», µας εκπλήσσει ευχάριστα όταν συµπεραίνει ότι η µια στις τέσσερις αγγλικές λέξεις (!) είναι αµιγώς ελληνική. Στο πληρέστερο σήµερα αµερικανικό λεξικό, το Merrian Webster, σε σύνολο 166.724 λέξεων η συµµετοχή σε αµιγείς ελληνικές λέξεις είναι 42.914, αριθµός που αντιστοιχεί στο 25,73%, όταν στο ίδιο λεξικό η αγγλική έχει δανεισθεί µόλις 57 λέξεις από την τουρκική και 34 λέξεις από τις σλαβικές γλώσσες! Στην ιατρική ορολογία, µε βάση το έγκυρο λεξικό Dorland, σε σύνολο 46.251 λέξεων, οι αµιγείς ελληνικές λέξεις είναι 24.862, αριθµός που αντιστοιχεί στο 53,75%. Αν µάλιστα προσθέσουµε και τις λέξεις που κατά το ήµισυ είναι ελληνικές, ως προς το πρώτο ή το δεύτερο συνθετικό τους, τότε το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 68%. Στη ιεθνή Επιστηµονική Ορολογία, πχ. στο µεγάλο κλάδο της Ζωολογίας, µε βάση το Nomenclator Zoologicus, το οποίο αποτελεί την επίσηµη διεθνή επιστηµονική ονοµατολογία των γενών των ζώων όλων των ειδών (ερπετών, θηλαστικών, πτηνών, εντόµων, ψαριών κ.λπ.) τα οποία έχουν ανακαλυφθεί µέχρι το 1994, δηλαδή 337.789 γένη ζώων, η ελληνική συµµετοχή 4
ανέρχεται σε 195.779 λέξεις, αριθµός που αντιστοιχεί σε 57,96%, και αν προσθέσουµε τις κατά το ήµισυ ελληνικές λέξεις το ποσοστό ανέρχεται στο 73%. Και δεν είναι µόνο η έκταση των επιρροών αλλά και το βάθος, η ποιότητα τους, ότι οι γλωσσολόγοι αποκαλούν "γλωσσολογικό κλειδί της κάθε γλώσσας" [οι πρωτολέξεις], είναι λέξεις που έχουν ληφθεί αυτούσιες από την Ελληνική πχ. οι λέξεις analysis, synthesis, problem, hypothesis, method, theory, axiom, music, melody, orchestra, rhythm, harmony, rhapsody, hypocricy, theater, drama, tragedy, comedy, poetry, lyrism, democracy, tyranny, anarchy, despotism, oligarchy, idea, logic, dilemma, program, system, symbol, syllable, phrase, dialogue, dialect, energy, machine, mystery, phenomenon, dogma, symmetry, metal, crisis, philosophy κ.λπ. Οι βασικές αυτές λέξεις ανέρχονται περίπου στις 500 και όπως οι ίδιοι αναγνωρίζουν, αν αφαιρεθούν από το λεξιλόγιό τους θα υπάρξει αδυναµία επικοινωνίας µεταξύ τους. Τεράστια είναι η συνεισφορά και στην ονοµατολογία µε τα 190 κύρια ονόµατα ανδρών και γυναικών, όπως Alexander, Andrew, Christopher, Eugene, Irene, Margaret κ.λπ, όπως και η εξάπλωση των λέξεων/εννοιών από την ελληνική µυθολογία και την ιστορία, όπως Οιδίπους, Ευρώπη κτλ. Η επιρροή της ελληνικής γλώσσας στη αγγλική και ευρύτερα στην διεθνή σκέψη µπορεί να καταδειχθεί και από τις δύο ιστορικές οµιλίες του καθηγητή και πρώην πρωθυπουργού Ξενοφώντα Ζολώτα στις 26. 9. 1957 και 2. 10. 1959 στο ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο στην Ουάσιγκτον, ο οποίος µιλώντας αγγλικά χρησιµοποίησε µόνο ελληνικές λέξεις (εκτός από τα συνδετικά και τα βοηθητικά ρήµατα). Παραθέτουµε το δεύτερο λόγο (της 2ας Οκτωβρίου 1959) και την ελληνική του «µεταγραφή» (όχι µετάφραση!). Kyrie, It is Zeus' anathema on our epoch and the heresy of our economic method and policies that we should agonize the Skylla of nomismatic plethora and the Charybdis of economic anaemia. It is not my idiosyncracy to be ironic or sarcastic but my diagnosis would be that politicians are rather cryptoplethorists. Although they emphatically stigmatize nomismatic plethora, they energize it through their tactics and practices. Our policies should be based more on economic and less on political criteria. Our gnomon has to be a metron between economic strategic and philanthropic scopes. In an epoch characterized by monopolies, oligopolies, monopolistic antagonism and polymorphous inelasticities, our policies have to be more orthological, but this should not be metamorphosed into plethorophobia, which is endemic among Κύριοι, Είναι " ιός ανάθεµα" στην εποχή µας και αίρεση της οικονοµικής µας µεθόδου και της οικονοµικής µας πολιτικής το ότι θα φέρναµε σε αγωνία την Σκύλλα του νοµισµατικού πληθωρισµού και τη Χάρυβδη της οικονοµικής µας αναιµίας. εν είναι στην ιδιοσυγκρασία µου να είµαι ειρωνικός ή σαρκαστικός αλλά η διάγνωσή µου θα ήταν ότι οι πολιτικοί είναι µάλλον κρυπτοπληθωριστές. Αν και µε έµφαση στιγµατίζουν τον νοµισµατικό πληθωρισµό, τον ενεργοποιούν µέσω της τακτικής τους και των πρακτικών τους. Η πολιτική µας θα έπρεπε να βασίζεται περισσότερο σε οικονοµικά και λιγότερο σε πολιτικά κριτήρια. Γνώµων µας πρέπει να είναι ένα µέτρο µεταξύ οικονοµικής στρατηγικής και φιλανθρωπικής σκοπιάς. Σε µια εποχή που χαρακτηρίζεται από µονοπώλια, ολιγοπώλια, µονοπωλιακό ανταγωνισµό και πολύµορφες ανελαστικότητες, οι πολιτικές µας πρέπει να είναι πιο ορθολογιστικές, αλλά αυτό δεν θα έπρεπε να µεταµορφώνεται σε 5
academic economists. Nomismatic symmetry should not antagonize economic acme. A greater harmonization between the practices of the economic and nomismatic archons is basic. Parallel to this we have to synchronize and harmonize more and more our economic and nomismatic policies panethnically. These scopes are more practicable now, when the prognostics of the political end economic barometer are halcyonic. The history of our didimus organization on this sphere has been didactic and their gnostic practices will always be a tonic to the polyonymous and idiomorphous ethnical economies. The genesis of the programmed organization will dynamize these policies. Therefore, I sympathize, although not without criticism one or two themes with the apostles and the hierarchy of our organs in their zeal to program orthodox economic and nomismatic policies. I apologize for having tyranized you with my Hellenic phraseology. In my epilogue I emphasize my eulogy to the philoxenous aytochtons of this cosmopolitan metropolis and my encomium to you Kyrie, the stenographers. πληθωροφοβία, η οποία είναι ενδηµική στους ακαδηµαϊκούς οικονοµολόγους. Η νοµισµατική συµµετρία δεν θα έπρεπε να ανταγωνίζεται την οικονοµική ακµή. Μια µεγαλύτερη εναρµόνιση µεταξύ των πρακτικών των οικονοµικών και νοµισµατικών αρχόντων είναι βασική. Παράλληλα µε αυτό, πρέπει να εκσυγχρονίσουµε και να εναρµονίσουµε όλο και περισσότερο τις οικονοµικές και νοµισµατικές µας πρακτικές πανεθνικώς. Αυτές οι θεωρήσεις είναι πιο εφαρµόσιµες τώρα, όταν τα προγνωστικά του πολιτικού και οικονοµικού βαροµέτρου είναι αλκυονίδων ηµερών αίθρια. Η ιστορία της δίδυµης οργάνωσης σε αυτήν την σφαίρα είναι διδακτική και οι γνωστικές τους εφαρµογές θα είναι πάντα ένα τονωτικό στις πολυώνυµες και ιδιόµορφες εθνικές οικονοµίες. Η γένεση µιας προγραµµατισµένης οργάνωσης θα ενισχύσει αυτές τις πολιτικές. Γι' αυτόν το λόγο αντιµετωπίζω µε συµπάθεια, αλλά όχι χωρίς κριτική διάθεση, ένα ή δύο θέµατα µε τους αποστόλους της ιεραρχίας των οργάνων µας στον ζήλο τους να προγραµµατίσουν ορθόδοξες οικονοµικές και νοµισµατικές πολιτικές. Απολογούµαι που σας τυράννησα µε την ελληνική µου φρασεολογία. Στον επίλογό µου δίνω έµφαση στην ευλογία µου, προς τους φιλόξενους αυτόχθονες αυτής της κοσµοπολίτικης µητρόπολης, καθώς και το εγκώµιό µου προς εσάς, κύριοι στενογράφοι. Σε µια άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα, τη γερµανική, εργασία του Γεώργιου Παυλάκου µε τον τίτλο «Οι ελληνικές λέξεις στη Γερµανική» εκθέτει 16.530 ελληνικές λέξεις απλές και σύνθετες που µετέχουν στη λειτουργία της γερµανικής και δίνει παραδείγµατα όπως τη λέξη Μούσα (Muse) και τα παράγωγά της : Muse, Museum, museal, Museographie, Museologie, Museologe. Musik, Musiker, Musikus, Musikant, musikal, musisch, musikalisch, Musikalien, Musikalitat, Musikologie, Musikologe, Musikomanie, musizieren. Υπάρχουν επίσης πολλές ρίζες ελληνικών λέξεων, οι οποίες συνθέτουν πλήθος άλλων λέξεων όπως το: Krise (184 περιπτώσεις), Phase (198), Zone (214), Klima (224), Therapie (207), Oeko-Oekologie (380), Theater 6
(313), Technik (412), Musik (489), Problem-Problematik (418), Programm (565), System (677), Energie (618), Polit- (676). Πλήθος άλλων ελληνικών λέξεων χρησιµοποιούνται στις επιγραφές καταστηµάτων, εµπορευµάτων, υπηρεσιών, διαλεγµένες ώστε να είναι σύντοµες, εύκολες, εύηχες και ταιριασµένες, όπως: Neon, Ariston, Kalon, Proton, Oasis, Orion, Telion, Mikron, Zoe, Zyklus, Chronos, Kosmos, Atmos, Astra, Technos, Akron, Proteus, Phantasia, Emporio, Graphis, Organon, Omega, Prisma, Xenia, Metron, Nomos, Kanon, Genesis, Eos, Hermes, Sigma, Praktika, Exagon, Phonix, Systema, Phalanx, Eureka, Agora, Syrinx, Melos, Patmos, Synthesis, Kadmos, Trias, Logik, Clorophyllum, Zoe, Eidolon, Rythmik, Xylon, Praxis, Tetraktys, Triton, Chromachron, Skeleton, Hippokrates, Parataxis, Mythos, Argus, Cerberus, Phruros. Όµως εκτός από τις επιρροές της ελληνικής στις ευρωπαϊκές γλώσσες υπάρχουν πολλές βιβλιογραφικές αναφορές για υπερπόντια γλωσσικά ταξίδια. Οι αρχαίοι συγγραφείς έχουν αναφερθεί στις υπερπόντιες µετακινήσεις των Ελλήνων, ο Πλούταρχος στα «Ηθικά» του, ο Στράβων στα «Γεωγραφικά» του και ο Πλάτων στον «Τίµαιο». Τέτοιες ενδεικτικές αναφορές αφορούν τα σανσκριτικά της Ινδίας (Tζιροπούλου Ευσταθίου), τα Νησιά Χαβάη και την Πολυνησία (Josephson, 1987), έως τους Αρουκάριαν της Χιλής (Κιλαπάν, 2003), τους Ίνκας της Λατινικής Αµερικής ( ωρικός & Χατζηγιαννάκης, 1998), τους Μάγια της κεντρικής Αµερική ( ωρικός & Χατζηγιαννάκης, 2005) κτλ. Σε ότι αφορά την παρούσα µελέτη, η οποία παρουσιάζεται σε δύο µέρη, δηλαδή τις ελληνικές λέξεις στην πορτογαλική γλώσσα, υπάρχουν δεκάδες µελέτες στις οποίες αναφέρεται ότι η ελληνική γλώσσας είναι η δεύτερη µεγαλύτερη επίδραση στην πορτογαλική µετά από τη λατινική. Για παράδειγµα, η αποκλειστική µελέτη του Ramiz Calvao (1994) µε τίτλο: «Vocabulário Etimológico, Ortográfico, e Prosódico das Palavras Portuguesas Derivadas da Língua Grega», παραθέτει περίπου δεκαπέντε χιλιάδες ελληνικές λέξεις που χρησιµοποιούνται στην πορτογαλική γλώσσα. Το πρώτο µέρος της δικής µας εργασίας εκθέτει ένα µικρότερο αριθµό λέξεων σε σχέση µε το παραπάνω ετυµολογικό λεξικό, αλλά έρχεται να προσθέσει νεότερες καταγραφές, ερµηνείες, ιστορικά και µυθολογικά στοιχεία και σύγχρονους πολιτισµικούς θησαυρούς της Ελλάδας. εν περιοριζόµαστε δηλαδή µόνο στην ετυµολογία της κάθε λέξης/έννοιας, αλλά παραθέτουµε ένα πλήθος ερµηνευτικών στοιχείων που την περιβάλουν. Για παράδειγµα για τη λέξη «Amazonas» αναφέρουµε «Amazonas - a partir do rio Amazonas, que por sua vez foi batizado por exploradores espanhóis que relataram ter encontrado mulheres guerreiras ao longo do rio e associaram-nas às amazonas da mitologia grega (guerreiras e cavaleiras que extirpavam um dos seios para manejar melhor o arco; por isso em grego eram chamadas de a- mastos/µαστός, "sem seios")». Αυτή η προσέγγιση αποσκοπεί στην οικειοποίηση από τον αναγνώστη µιας εναλλακτικής εκπαιδευτικής µεθόδου, η οποία θα τον ωθήσει στην αναζήτηση άλλων λέξεων/εννοιών και των πολιτισµικών στοιχείων που τις περιβάλουν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι λέξεις µε ελληνική καταγωγή που χρησιµοποιούνται αποκλειστικά στα πορτογαλικά όπως alfabetizado, amazon, aula, eucaristia, palavra, sabedoria κτλ. Το δεύτερο έργο της παρούσας εργασίας παραθέτει τα προθέµατα και τις ελληνικές ρίζες (και ως πρώτο ή δεύτερο συνθετικό) από τις οποία προέρχονται ολόκληρες οικογένειες ελληνικών λέξεων. Για παράδειγµα, από την λέξη άνθρωπος//ánthropos προέρχονται οι λέξεις antropógrafo, antropologia, antropófago, antropóide, pitecantropo, antropopiteco, misantropo, filantropo, antropofagia, 7
antropocêntrico, antropófobo, antropogénese, antropografia, antropolatria, antropolatria, antropólito, antropólogo, antropomancia, antropometria, antroponímia, antroposofia, antropoteísmo, antropoterapia, antropozóico, teofilantropia, κτλ. εύτερο παράδειγµα, από τη λέξη ψυχή/psyché προέρχονται οι λέξεις psicalgia, psicanálise, psicofisiologia, psicogenia, psicognosia, psicografia, psicógrafo, psicologia, psicólogo, psicometria, psicopata, psicose, psicoterapia, psiquiatria, psíquico, psiquismoο κτλ. Τέλος, εκτός από την οικουµενικότητα της, είναι γνωστό ότι η ελληνική γλώσσα διαθέτει και µια άλλη µοναδικότητα. Είναι η γλώσσα η οποία αποτελεί τη φυσική συνέχεια της αρχαίας ελληνικής, δηλαδή είναι µια ενιαία γλώσσα που οµιλείται στην Ελλάδα χωρίς διακοπή επί 40 περίπου αιώνες. Οµιλείται τουλάχιστον από το 2.000 π.χ. και γράφεται από τον 15ο αιώνα (κείµενα πινακίδων τής γραµµικής γραφής Β ). Από τον 8ο αι. π.χ. µέχρι σήµερα γράφεται µε το «ελληνικό αλφάβητο», την πρώτη πραγµατική αλφαβητική γραφή, αρχίζοντας από τα έπη του Οµήρου µέχρι τα κείµενα τής σηµερινής Ελληνικής. Άλλωστε, το ελληνικό αλφάβητο τής Χαλκίδας ( υτικό αλφάβητο) µεταφέρθηκε στη Μ. Ελλάδα τής Ιταλία και µετεξελίχθηκε στο γνωστό λατινικό αλφάβητο, όπως και τον 9ο αι. µ.χ. (στη Βυζαντινή περίοδο), µε τον εκχριστιανισµό των Σλάβων από τους Έλληνες µοναχούς Κύριλλο και Μεθόδιο, µε βάση το ελληνικό πλάστηκε το κυριλλικό αλφάβητο που χρησιµοποιείται σήµερα στη γραφή των σλαβικών γλωσσών (Μπαµπινιώτης, 2004). Οι σύγχρονοι Έλληνες για παράδειγµα µπορούµε να διαβάσουµε στα µουσεία τις επιγραφές των αρχαίων ελληνικών επιτύµβιων στηλών. Ο µαθητής του Σωκράτη, Ξενοφώντας (µεταξύ του 434 π.χ και του 427 π.χ) στο έργο του «Η Κάθοδος των Μυρίων», αναφωνεί θάλαττα, θάλαττα, όπως και ο σύγχρονος Έλληνας τρεις χιλιετίες µετά εξακολουθεί να αναφωνεί την ίδια λέξη θάλασσα, θάλασσα. Είναι γνωστό ότι η ελληνική γλώσσα και ο ταυτόσηµος ελληνικός ανθρωποκεντρικός πολιτισµός επηρέασαν την παγκόσµια σκέψη και παιδεία. Είναι η ίδια γλώσσα µε την οποία εκφράστηκαν µεγάλα πνεύµατα τού ανθρώπινου στοχασµού της αρχαιότητας όπως οι φιλόσοφοι Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Ηράκλειτος, Εµπεδοκλής, ηµόκριτος, οι ποιητές Όµηρος, Πίνδαρος, Σαπφώ, Αλκαίος, οι τραγικοί θεατρικοί συγγραφείς Αισχύλος Σοφοκλής Ευριπίδης Αριστοφάνης, οι ιστορικοί Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφώντας, Πολύβιος, Παυσανίας, οι ιατροί Ιπποκράτης και Γαληνός, οι ρήτορες ηµοσθένης, Ισοκράτης, οι συγγραφείς Πλούταρχος, Λουκιανός, Θεόφραστος, Αρχιµήδης, Ευκλείδης, Στράβωνας, µια γλώσσα της χριστιανικής θρησκείας, της Καινής ιαθήκη, των Μεγάλων Πατέρων τής Εκκλησίας, της Θείας Λειτουργίας, της Βυζαντινής υµνογραφίας. Και συνεχίζει ο καθηγητής και Πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύµατος Πολιτισµού, κ. Γεώργιος Μπαµπινιώτης (2004), δίνοντας µερικά δείγµατα λέξεων/εννοιών τής Ελληνικής που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες στην Αγγλική, Γαλλική, Γερµανική, Ιταλική, Ισπανική, την Πορτογαλική κ.ά. σε διάφορους εννοιολογικούς τοµείς της ανθρώπινης σκέψης, λέξεις/έννοιες τις οποίες για συντοµία παραθέτουµε µόνο στην πορτογαλική και την αγγλική γλώσσα: Στην πολιτική (politics): πολιτική (politics), διάλογος (dialogue), ρήτωρ (rhetor), δηµοκρατία (democracy), ιδεολογία (ideology), ιδέα (idea) αντίθετα µε αριστοκρατία (aristocracy), µοναρχία (monarchy), αναρχία (anarchy), δεσποτισµός (despotism), ηγεµονισµός (/hegemony/hegemonism), τυραννία (tyranny), µονόλογος (monologue), δηµαγωγός (demagogue). Στην παιδεία (pedia): παιδεία (pedia), ιστορία (history), θέατρο (theater), δράµα (drama), τραγωδία (tragedy), κωµωδία (comedy), τραγικός (tragic), κωµικός (comic), ποίηµα (poem), ποίηση (poetry), ποιητής (poet), δράµα (drama), 8
δραµατοποιώ (dramatize), δραµατικός (dramatic), δράσις δραστικός (drastic), πράξις (praxis), πρακτικός (practical, practice), πράγµα/πραγµατικός (pragmatic, pragmatism, pragmatist), ενέργεια (energy), ενεργητικός (energetic), ενεργοποιώ (energize), σκηνή (scene), χαρακτήρ (character), επεισόδιο, (episode), πρωταγωνιστής (protagonist), ορχήστρα, (orchestra), µουσική (music), µελωδία (melody), αρµονία (harmony), συµφωνία (symphony), ρυθµός (rhythm), τόνος (tone), µέτρο (meter), συµµετρία (symmetry), αναλογία (analogy) σχολή (school), ακαδηµία (academy/academic), γυµνάσιο (gymnasium), λύκειο (lyceum) αθλητής/αθλητισµός (athlete/athletics), Ολυµπιακοί αγώνες (Olympic games). Γενικές λέξεις (general): τάλαντο/ταλέντο (talent), αισθητική (aesthetics), µύθος (myth), φαντασία (fantasy, fantastic), µαγικός (magic), µυστήριο (mystery), ερωτικός (erotic), ενθουσιασµός (enthusiasm), συµπόσιο (symposium), ήρως (hero), ηρωίνη (heroine) στρατηγός/στρατηγική (strategy), τακτική (tactics), συµπάθεια (sympathy), απολογία (apology/apologize). Στην τεχνολογία (technology): τεχνολογία (technology), τεχνικός (technical), µηχανή/µηχανικός (machine/mechanic), ενέργεια (energy), ηλεκτρικός/ηλεκτρονικός (electric/electronic), αυτόµατος (automatic), αυτοκίνητο (automobile), αυτόνοµος (autonomous), αεροπλάνο (airplane), ελικόπτερο (helicopter), τηλέφωνο (telephone), τηλεσκόπιο (telescope), ελαστικός (elastic), πλαστικός (plastic), σχήµα (scheme), σχέδιο (schedule), Στη γλώσσα (language): γραµµατική (grammar), σύνταξη (syntax), λεξικό (lexicon), ετυµολογία (etymology), σηµαντική (semantics), συνώνυµο (synonym), σηµειωτική (semiotics), φωνητική (phonetics), συλλαβή (syllable), φράση (phrase), κόµµα (comma), παράγραφος (paragraph), αλφάβητο (alphabet), διάλεκτος (dialect). Στη θεολογία (theology): Χριστός (Christ), χριστιανός (Christian), Βίβλος (Bible), θεολογία (theology), αθεϊσµός (atheism), µονοθεϊσµός (monotheism), πολυθεϊσµός (polytheism), εκκλησία (église), καθέδρα (cathedral), λειτουργία (liturgy), δογµατικός (dogmatic), καθολικός (catholic), ορθόδοξος (orthodox), προφήτης (prophet), άγγελος (angel), διάβολος (devil), απόστολος (apostle), µοναχός (monk), κληρικός (clergy), πρεσβύτερος (presbyterian), επίσκοπος (bishop), λαϊκός (layman), πατριάρχης (patriarch), πάπας (pope), βάπτισµα (baptism), ευλογία (eulogy), ψαλµός (psalm), ύµνος (hymn), αίρεση (heresy), σκάνδαλo (scandal), παράδεισος (paradise). Για τη φύση (physis) και την επιστήµη (episteme): φύση/φυσικός (physics, physician, physiotherapy, physiology), οίκος (eco-nomy, eco-logy, ecosystem), βίος (bio-logy, bio-graphy, bio-chemistry, bio-ethics), σφαίρα (sphere, atmosphere, biosphere), εποχή (epoch), περίοδος (period), φως, φωτός (photograph), βοτάνη (botany), φυτό (phytology), κόσµος (cosmology, cosmopolitan), άνθρωπος (anthropology), ζώο (zoology), οξυγόνο (oxygen), υδρογόνο (hydrogen). Από την επιστήµη στην καθηµερινή γλώσσα: θεωρία (theory), πρακτική (practice), εµπειρικός (empirical), λογική (logic) σύστηµα (system), µέθοδος (method), κατηγορία (category), ιεραρχία (hierarchy), υπόθεσις (hypothesis), ανάλυσις-σύνθεσις (analysis-synthesis), κριτήρια (criteria), πρόβληµα (problem), αξίωµα-αξιωµατικός (axiom-axiomatic), όργανο (organ, organise, organism), πρόγραµµα (program), θέµα (theme), θέσις (thesis), τόπος/τοπικός (topic), τύπος (type), φάση (phase), παράλληλος (parallel), σκοπός (scope), ζώνη (zone), σκεπτικός (sceptic/scepticism), σύµπτωµα (symptom), θεραπεία (therapy), κλίνη/κλινικός (clinic), διάγνωσις (diagnosis), φάρµακο (pharmacy), ενδηµικόςεπιδηµικός (endemic-epidemic). 9
Ονόµατα επιστηµών (epistemes): φιλοσοφία (philosophy), φιλολογία (philology), ψυχολογία (psychology), φυσιολογία (physiology), µαθηµατικά (mathematics), αριθµητική (arithmetics), φυσική (physics), γεωµετρία (geometry), γεωγραφία (geography), ιστορία (history), βιολογία (biology), οικονοµία (economy), αστρονοµία (astronomy), χηµεία (chemistry). Κύρια ονόµατα (names): Αλέξανδρος (Alexander/Alex), Ανδρέας (Andrew), Βασίλειος (Basil), Βαρβάρα (Barbara), Χρίστος (Chris), Χριστόφορος (Christopher), Κύριλλος (Cyril), ωροθέα (Dorothy), Ευγένιος (Eugene), Γεώργιος (George), Γρηγόριος (Gegory), Νικόλαος (Nicolas), Πέτρος (Peter), Φίλιππος (Philip), Θεόδωρος (Theodor), Ευρώπη (Europe). Τι ωραίες λέξεις! Απολαύστε τις! Η µελέτη αυτή απευθύνεται τόσο στους Έλληνες όσο και στους Βραζιλιάνους αναγνώστες. 10
Bibliografia Amos, C. D.S. Os estrangeirismos e as fronteiras da língua portuguesa. http://www.filologia.org.br/revista/34/07.htm Cardoso L. O. B. Do grego antigo ao português contemporâneo: o sortilégio da língua e a epifania da cultura. http://www.ipv.pt/millenium/esf9_luis.htm http://pt.wikipedia.org/wiki/p%c3%a1gina_principal http://pt.wiktionary.org/wiki/categoria:prefixo_(portugu%c3%aas) http://www.portugues.com.br/morfologia/formacao/radicais/pradicais.asp Josephson, N. (1978) Ελληνικά Γλωσσικά Στοιχεία στις πολυνησιακές Γλώσσες Ελληνικός Ειρηνικός. Πανεπιστήµιο της Χαϊδεβέργης. Prefixos, sufixos e Radicais Gregos e latinos http://undozine.org/portal/files/prefixossufixos.pdf Ramiz Calvao (1994) Vocabulário Etimológico, Ortográfico, e Prosódico das Palavras Portuguesas Derivadas da Língua Grega. Rio de Janeiro. Livraria Garnier. Rezende, J. (2004) Linguagem Médica, Fundamentos da Terminologia Medica, 3a. ed. da AB Editora e Distribuidora de Livros Ltda. Starzynsli, M. G. (1994) Língua e literatura grega: origens. Estudos Avançados, 8(22), 395-400. Tζιροπούλου Eυσταθίου, Α. Το ταξίδι των ελληνικών λέξεων ιστορικές & ετυµολογικές αναφορές. http://abnet.agrino.org/htmls/e/e011.html ωρικός, Σ. και Χατζηγιαννάκης, Κ. (1998) Οι Ίνκα Μιλούσαν Ελληνικά. Αθήνα: ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΙΣ. ωρικός, Σ. και Χατζηγιαννάκης, Κ. (2005) Οι Μάγια. Ο Πελασγόφωνος Λαός της Κεντρικής Αµερικής. Αθήνα: ΕΚ ΟΤΙΚΗ ΑΛΦΑ. Κιλαπάν, Λ. (2003) Η Ελληνική Καταγωγή των Αραουκανών της Χιλής, Μετ. Γ. Λαθύρης. Αθήνα: Ηλιοδρόµιον. Κωνσταντινίδης, Α. (1993) H Οικουµενική ιάσταση της Ελληνικής Γλώσσης. http://abnet.agrino.org/htmls/e/e009.html Μπαµπινιώτης, Γ. (2003) Ετυµολογία: η αλήθεια των λέξεων. Εφηµερίδα «Το Βήµα», 02/02/2003. Μπαµπινιώτης, Γ. (2004) Ελληνική Γλώσσα - Η συµβολή της σε βασικές έννοιες τού Ευρωπαϊκού πολιτισµού http://www.greekemb.jp/culture/babiniotis_gr.htm Μπαµπινιώτης, Γ. (2006) H γλώσσα ως πρόσβαση στον πολιτισµό». Εφηµερίδα «Το Βήµα», 02/07/2006. Μπαµπινιώτης, Γ. (2007) Γλωσσική διδασκαλία µέσα από τις ρίζες των λέξεων». Εφηµερίδα «Το Βήµα», 04-03-2007. Παυλάκου, Γ. Οι ελληνικές λέξεις στη Γερµανική. http://abnet.agrino.org/htmls/e/e004.html 11
Palavras que cheiram mar 1: a etimologia, o ecumenismo e a singularidade do idioma Grego Prof. Dr. Dimitrios Koutantos Aos descendentes de Gregos... e das palavras que imigraram ao Brasil Στις γενιές των Ελλήνων και των λέξεων που µετανάστευσαν στη Βραζιλία A 04 de abril de 2007, semana santa 1, tivemos um encontro com o Embaixador da Grécia no Brasil e com o Cônsul geral da Grécia em São Paulo, tendo, como tema, o ensino da língua e da cultura grega aos descendentes de gregos e também aos cidadãos brasileiros, o que constituiu o estímulo para a conclusão do presente estudo. Nossa opinião, unânime, foi e é a de que: o ensino da língua e da cultura grega têm o mesmo significado. O ensino da língua grega significa cultura grega e a cultura grega significa língua grega. Como nos ensina o professor de Lingüística e decano da Universidade de Atenas, Georgios Babiniotis, em seu artigo intitulado: A língua como aproximação à cultura : O ênfase na língua, visto que se trata de um ensino corretamente organizado desta, não constitui somente o contato com as palavras como meio de comunicação, mas também o contato efetivo com os símbolos de expressão e de todos os feitos de um povo, isto é, o caminho direto para a aproximação a uma cultura. Aqui faz-se necessário um importante esclarecimento, óbvio talvez, mas, via de regra, esquecido: as palavras não são simples formas acústicas; são significados que denotam conceitos e estes conceitos compõem sentidos que constituem e determinam o funcionamento de nosso intelecto. Partindo, além disso, do pressuposto de que cada civilização é primeiramente e sobretudo um sistema particular de valores, é, na realidade, o modo com o qual um povo coloca-se historicamente diante da relação do ser humano com seu povo, com outros seres humanos e com o ambiente geral, bem como as prioridades e escolhas que lhe são colocados. Cada civilização é, no fundo, uma forma de humanismo, de acordo com o lugar que confere ao ser humano e ao cultivo de sua personalidade dentro do sistema de valores que adota. Dentro desses valores inclui-se a língua de um povo também parte da civilização - como valor individual, pois constitui a expressão de outros modos de civilização... torna-se perceptível que o ensino apropriado da língua grega, dentro e fora da Grécia, constitui o caminho de aproximação e conhecimento da cultura grega. Particularmente interessa... o ensino da cultura grega aos estrangeiros que queiram conhecer nossa cultura tendo, como veiculo de conhecimento, a língua grega (Babiniotis, 2006). É, portanto, evidente, o duplo funcionamento da língua como meio de comunicação e simultaneamente como portadora da consciência histórica e berço da civilização de uma nação. 1 Agradeco o Prof. Thiago Georges Zilio Passerini pela traducao do prologo e pela revisao do corpus do presente trabalho. 12
A próxima questão imediata que surge é como podemos ensinar a língua grega em um pais tão vasto e distante, em um continente histórico e culturalmente distinto, com estudantes na terceira geração de gregos, os quais não tem um constante contato com sua pátria-mãe? No entanto, nessa disputa, esquecemo-nos da particularidade da língua grega, a qual acha-se em sua dimensão ecumênica. O ecumenismo da língua grega é uma verdade que se reflete também na língua portuguesa. Algumas obras modernas sugerem a junção do ensino da língua grega no Brasil (e, por conseguinte, da cultura grega) à etimologia das palavras gregas que foram adotadas pela língua portuguesa. A etimologia das palavras gregas que seguem abaixo, ou seja, sua historia e seu surgimento cultural, sua verdade inicial e autenticidade junto de algumas outras significativas explicações culturais, tal qual citações históricas e referências a criadores de arte de origem grega constituem os melhores condutores, trabalhadores e professores de cultura grega. Já no século I a.c. preconiza-se, através de Deodoro da Sicília, que étymon é o verdadeiro significado de uma palavra de acordo com sua origem. O termo etymon, enquanto vocábulo, provem do adjetivo etymos que significa verdadeiro, utilizado já em Homero... desse modo, toda a família dessas palavras e, particularmente, a palavra etymon denotam a procura da verdade das palavras, isto é, a investigação de suas origens que se identificam com o ponto de partida ou origem das palavras, o significado primeiro, ou verdadeiro, ou básico ou etimológico. A procura da verdade das palavras, a etimologia, é paralela a um retorno às palavras, uma historia das palavras. (Babiniotis, 2003) Alem do ensino da língua (e simultaneamente da cultura correspondente), a etimologia das palavras estimula o interesse dos alunos e desenvolve a análise e a síntese de seu raciocínio. Condição indispensável para fazer uma aula interessante é aguçar a perspicácia dos alunos e colocá-los para pensar e descobrir, por si sós sempre com a supervisão do professor a magia da etimologia das palavras, do sentido inicial básico de uma palavra e as articulações que unem palavras de uma mesma família de radical comum, uma vez que as palavras de uma língua organziamse e funcionam em torno de núcleos básicos com determinados significados e determinadas formas... [por exemplo o aluno] sempre com o professor para orientálo e com os dicionários abertos pode descobrir que o verbo dro originou drama e drase, das quais temos drásticos e drastérios enquanto a variante jônia de dro a forma draino deu origem a adranis. E ainda a forma dro e suas composições ( antidro, epidro ) originou tantas outras palavras antidrase, pidrase e anadrase e das quais os estrangeiros, a partir do mesmo verbo, retiraram para formar duas palavras em inglês dramatic (1589) e drastic (1691) que voltaram ao grego com novo componente significativo (atuações dramáticas encontro drástico). Talvez, então, a mais antiga ocupação com a língua, a etimologia, pode constituir um método contemporâneo e eficaz para um melhor conhecimento da nossa língua? (Babiniotis, 2007) Ainda sobre isso, Ana Tziropoulou Efstathiou, em seu estudo intitulado A viagem das palavras gregas, referencias históricas e etimológicas suscita importância ecumênica que a etimologia das primeiras-palavras gregas (protolexeis) tem. A análise vocabular, que é a analise etimológica e histórica de uma língua, aparece na Antiguidade mas é familiar ao estudo grego. Muitas vezes, essas protolexeis gregas, palavras autenticas na realidade, retornam à língua grega falada, como estrangeiras. São as chamadas anadaneia (processo lingüístico através do qual uma palavra originaria de determinado idioma retorna a este com 13
significado distinto) [Contudo, uma coisa é emprestar uma palavra/conceito tal qual democracia e outra é tomar emprestado uma palavra como pênalti ]. Não devemos ignorar o fato de que, antigamente, a lingua grega era expressa oralmente. Os gregos, como povo marítmo «πολλαχή κατά θάλλατταν πλανώµενοι, γλώτταν την ελληνικήν επέβαλον» desenvolveram suas antigas civilizações marítimas cicládica, minóica, micênica, ateniense, macedônica e suas palavras do mar : palavras que cheiram mar 2. Essas protolexeis e a correspondente civilização grega que rebrilha em todo o mundo são inesgotáveis. Ainda iluminam continuamente o universo e as ciências conteporaneas com novas terminações tal qual ocorre nas ciências da computação. Um exemplo moderno constitui a estrutura da conhecida enciclopédia eletrônica Wikipédia (que provem da palavra grega Paidéia ) que se baseia em palavras/conceitos gregos para as ciências positivas (biologia, zoologia, ecologia, astronomia, física...) e para as artes (teatro, música, cinema...). A mesma enciclopédia, por exemplo, na etimologia da palavra grega á-tomo aquele que não se corta, o indivisível apregoa o funcionamento ecumênico da língua grega, visto que a mesma palavra é utilizada pelas seguintes línguas: Africâner : atoom (af); Alemão : Atom (de); Aragonês : atomo (an); Asturiano : átomu (ast); Baixo Saxão/Plattdütsch : atom (nds); Basco : atomo (eu); Bósnio : atom (bs); Bretão : atom (br); Buginês : atong (bug); Búlgaro : атом (bg); Catalão : àtom (ca); Checo/Tcheco : atom (cs); Croata : atom (hr); Dinamarquês : atom (da); Eslovaco : atóm (sk); Esloveno : atom (sl); Espanhol : átomo (es); Esperanto : atomo (eo); Estoniano : aatom (et); Feróico : atom (fo); Finlandês : atomi (fi); Francês : atome (fr); Galego : átomo (gl); Grego : άτοµο (el); Haitiano : atòm (ht); Holandês : atoom (nl); Húngaro : atom (hu); Ido : atomo (io); Indonésio : atom (id); Inglês : atom (en); Interlíngua : atomo (ia); Italiano : atoo (it); Latim : atomus (la); Letão : atoms (lv); Lingala : atome (ln); Lituano : atomas (lt); FYROM: атом (mk); Malaio : atom (ms); Norueguês : atom (no); Novo Norueguês : atom (nn); Polonês/Polaco : atom (pl); Romeno : atom (ro); Russo : атом (ru); Sérvio : атом (sr); Servocroata : atom (sh); Siciliano : àtumu (scn); Sueco : atom (sv); Sundanês : atom (su); Tagalo : atomo (tl); Turco : atom (tr); Ucraniano : атом (uk); Uzbeque : atom (uz). Se tentarmos estudar as influencias da língua grega nas línguas européias existentes, certamente serão intermináveis. Na língua inglesa, por exemplo, a primeira língua moderna mais falada no mundo, Aristides Constantinidis (1993), em seu livro A dimensão ecumênica da lingua grega, nos surpreende agradavelmente quando conclui que uma em cada quatro palavras inglesas (!) é puramente grega. No mais completo dicionário americano moderno, o Merrian Webster, em um total de 166.724 palavras, a presença de palavras puramente gregas é de 42.914, que equivale a 25,73% ao passo que no mesmo dicionário, sabemos que o inglês tomou emprestado somente 57 palavras do turco e 34 das línguas eslavas! Com base no autentico dicionário Dorland, na nomenclatura médica, de um total de 46.251 palavras, as palavras puramente gregas são 24.862, o que corresponde a 53, 75%. Se contarmos as palavras que são, metade gregas, seja pelo primeiro ou segundo radical, essa porcentagem se eleva aos 68%. Na Nomenclatura Cientifica Internacional por exemplo, no grande ramo da Zoologia, de acordo com o Nomenclator Zoologicus, o qual contem a nomenclatura cientifica internacional de todas as espécies de animais de todas as classes (repteis, mamíferos, aves, insetos, peixes etc) compiladas até 1994, 2 Explicação para o titulo do meu trabalho, uma referência ao desenvolvimento cultural grego, organizado ao redor do mar, civilizações marítimas. 14
ou seja, 337.789 espécies de animais, a presença do grego é de 195.779 palavras, o que equivale a 57,96%. Se adicionarmos palavras metade gregas, a porcentagem atinge 73%. E não é somente a quantidade de influencias, mas a profundidade, a qualidade delas, as quais os lingüistas chamam de chave lingüística de cada língua (as protolexeis), que são palavras extraídas sem modificação do grego. São elas: analysis, synthesis, problem, hypothesis, method, theory, axiom, music, melody, orchestra, rhythm, harmony, rhapsody, hypocricy, theater, drama, tragedy, comedy, poetry, lyrism, democracy, tyranny, anarchy, despotism, oligarchy, idea, logic, dilemma, program, system, symbol, syllable, phrase, dialogue, dialect, energy, machine, mystery, phenomenon, dogma, symmetry, metal, crisis, philosophy, etc. Essas palavras básicas aproximam-se de 500 e, conforme os lingüistas afirmam, se fossem excluídas do vocabulário, haveria uma impossibilidade de comunicação. Vasta é também a participação na onomástica com 190 nomes próprios de homens e mulheres como Alexander, Andrew, Christopher, Eugene, Irene, Margaret, etc., bem como a difusão das palavras/conceitos gregos da mitologia e da história, como Édipo, Europa, etc. A influencia da língua grega na língua inglesa e, mais amplamente, na mentalidade internacional, pode condizer com os dois discursos históricos do professor e ex- primeiro ministro Xenofonte Zolótas em 26/09/57 e 02/10/59 no Fundo Monetário Internacional, em Washington, o qual, falando inglês, utilizou somente palavras gregas (exceto pelas conjunções e verbos auxiliares). Analisemos o segundo discurso (de 02 de outubro de 59) com a sua transcrição grega (não tradução!) Kyrie, It is Zeus' anathema on our epoch and the heresy of our economic method and policies that we should agonize the Skylla of nomismatic plethora and the Charybdis of economic anaemia. It is not my idiosyncracy to be ironic or sarcastic but my diagnosis would be that politicians are rather cryptoplethorists. Although they emphatically stigmatize nomismatic plethora, they energize it through their tactics and practices. Our policies should be based more on economic and less on political criteria. Our gnomon has to be a metron between economic strategic and philanthropic scopes. In an epoch characterized by monopolies, oligopolies, monopolistic antagonism and polymorphous inelasticities, our policies have to be more orthological, but this should not be metamorphosed into plethorophobia, which is endemic among academic economists. Senhores, É uma anátema de Zeus em nossa época e uma herersia do nosso método econômico e de nossa política econômica que fizéssemos agonizar a Cila do pletorismo numismático e a Cáribde de nossa anemia econômica. Não está em minha idiossincrasia ser irônico ou sarcástico, mas minha diagnose seria que os políticos são, talvez, criptopletoristas. Ainda que com ênfase, estigmatizam o pletorismo numismático, energizam suas táticas e práticas.nossa política deveria basear-se mais em critérios econômicos e menos em políticos. Nosso gnômon deve ser um metro entre estratégia econômica e escopos filantrópicos. Em uma época que se caracteriza pelos monopólios, oligopólios, antagonismo de monopólios e inelasticidades polimorfes, nossas políticas devem ser mais ortológicas, mas isso não pode ser metamorfoseado em uma pletorofobia, a qual é endêmica entre os economistas 15
Nomismatic symmetry should not antagonize economic acme. A greater harmonization between the practices of the economic and nomismatic archons is basic. Parallel to this we have to synchronize and harmonize more and more our economic and nomismatic policies panethnically. These scopes are more practicable now, when the prognostics of the political end economic barometer are halcyonic. The history of our didimus organization on this sphere has been didactic and their gnostic practices will always be a tonic to the polyonymous and idiomorphous ethnical economies. The genesis of the programmed organization will dynamize these policies. Therefore, I sympathize, although not without criticism one or two themes with the apostles and the hierarchy of our organs in their zeal to program orthodox economic and nomismatic policies. I apologize for having tyranized you with my Hellenic phraseology. In my epilogue I emphasize my eulogy to the philoxenous aytochtons of this cosmopolitan metropolis and my encomium to you Kyrie, the stenographers. acadêmicos. A simetria econômica não deveria antagonizar o acme econômico. Uma melhor harmonização entre as práticas dos arcontes econômicos e numismáticos é básica. Paralelamente a isso, devemos sincronizar-nos para harmonizarmos mais e mais nossas práticas econômicas e numismáticas paneticamente. Estás teorizações são mais plausíveis agora, quando os prognósticos do barômetro político e econômico são de belos dias alciônicos. A história de nossa dídima organização nessa esfera é didática e suas práticas gnósticas sempre serão um tônico às poliônomas e idiomórficas economias étnicas. A gênese de uma organização programada dinamizará essas políticas. Por essa razão, enfrento com simpatia, mas não sem críticas, um ou dois temas com os apóstolos da hierarquia de nossos órgãos em seu zelo em programarem políticas ortodoxas econômicas e numismáticas. Justifico-me por tê-los tiranizado com minha fraseologia helênica. Em meu epílogo dou ênfase à minha eulogia diante dos autóctones filoxenos dessa metrópole cosmopolita e também meu encômio a vocês, senhores estenógrafos. Em outra lingua européia, o alemão, o trabalho de Georgios Pavlakos, com o titulo As palavras gregas no alemão, expõe 16.530 palavras gregas simples e compostas que participam do funcionamento da lingua e dá exemplos, como a palavra Musa e suas derivadas: Muse, Museum, Museal, Museographie, Museologie, Museologe. Musik, Musiker, Musikus, Musikant, musikal, musisch, musikalisch, Musikalien, Musikalitat, Musikologie, Musikologe, Musikomanie, musizieren. Existem muitos radicais gregos que compoem grande número de palavras, tais como: Krise (184 occasiones), Phase (198), Zone (214), Klima (224), Therapie (207), Oekologie (380), Theater (313), Technik (412), Musik (489), Problem-Problematik (418), Programm (565), System (677), Energie (618), Polit- (676). Grande número de outras palavras gregas é utilizado em letreiros de lojas, mercadorias e services, escolhidas de modo a serem rápidas, fáceis e combináveis como: Neon, Ariston, Kalon, Proton, Oasis, Orion, Telion, Mikron, Zoe, Zyklus, 16
Chronos, Kosmos, Atmos, Astra, Technos, Akron, Proteus, Phantasia, Emporio, Graphis, Organon, Omega, Prisma, Xenia, Metron, Nomos, Kanon, Genesis, Eos, Hermes, Sigma, Praktika, Exagon, Phonix, Systema, Phalanx, Eureka, Agora, Syrinx, Melos, Patmos, Synthesis, Kadmos, Trias, Logik, Clorophyllum, Zoe, Eidolon, Rythmik, Xylon, Praxis, Tetraktys, Triton, Chromachron, Skeleton, Hippokrates, Parataxis, Mythos, Argus, Cerberus, Phruros. Além da influencia do grego nas línguas européias, existem referências bibliográficas sobre as viagens lingüísticas ultramarinas. Os antigos autores mencionaram os deslocamentos ultramarinos dos gregos - Plutarco em Ética, Stravon em Geografia e Platao em Timeo. Essas citações dizem respeito ao sânscrito da India (Tziropoulou Efstathiou), às ilhas do Havaí e Polinésia (Josephson, 1987), ate os Arucarian do Chile (Kilapan, 2003), os Incas da América Latina (Dorikós & Chatzigiannákis, 1998), os Maias da América Central (Dorikós & Chatzigiannákis, 2005), etc. No que diz respeito ao presente estudo, o qual apresenta-se em dois excursos, que trata das palavras gregas na língua portuguesa, existem dezenas de estudos nos quais menciona-se que a língua grega é a segunda maior influencia no português depois do Latim. Por exemplo, o estudo exclusivo de Ramiz Calvao (1994) intitulado: Vocabulário Etimológico, Ortográfico e Prosódico das Palavras Portuguesas Derivadas da Língua Grega apresenta, aproximadamente, quinze mil palavras gregas que são utilizadas em língua portuguesa. O primeiro excurso de nosso trabalho expõe um numero menor de palavras em relação ao dicionário etimológico citado, mas vem oferecer novos registros, informações, explicações historias e mitológicas e tesouros culturais contemporâneos da Grécia. Não nos limitamos somente à etimologia de cada palavra/ conceito, mas apresentamos um grande numero de explicações e comentários que a circundam. Por exemplo, para a palavra Amazonas, citamos Amazonas a partir do Rio Amazonas que, por sua vez, foi batizado por exploradores espanhóis que relataram ter encontrado mulheres guerreiras ao longo do rio e associaram-nas às amazonas da mitologia grega (guerreiras e cavaleiras que extirpavam um dos seios para manejar melhor o arco. Por isso, em grego, eram chamadas de a mastós /µαστός, sem seios ). Essa abordagem tem por objetivo a familiarização do leitor com um método educacional alternativo, o qual o impulsionará na busca de outras palavras e das explicações culturais que a rodeiam. Interesse particular apresentam as palavras de origem grega que são utilizadas exclusivamente em português, tais como alfabetizado, amazona, aula, eucaristia, palavra, sabedoria, etc. A segunda parte do presente estudo mostra os prefixos e os radicais gregos (tanto como primeiro ou segundo componente de uma palavra) dos quais provêm famílias inteiras de palavras gregas. Da palavra grega anthropos, por exemplo, vêm: antropógrafo, antropologia, antropófago, antropóide, pitecantropo, antropopiteco, misantropo, filantropo, antropofagia, antropocêntrico, antropófobo, antropogénese, antropografia, antropolatria, antropolatria, antropólito, antropólogo, antropomancia, antropometria, antroponímia, antroposofia, antropoteísmo, antropoterapia, antropozóico, teofilantropia, etc. Outro exemplo é o da palavra grega psyqué, da qual temos: psicalgia, psicanálise, psicofisiologia, psicogenia, psicognosia, psicografia, psicógrafo, psicologia, psicólogo, psicometria, psicopata, psicose, psicoterapia, psiquiatria, psíquico, psiquismo, etc. 17
Finalmente, alem de seu ecumenismo, é conhecido que a língua grega detém outra particularidade. É a lingua que constitui a continuidade natural do grego antigo, ou seja, é uma lingua única falada na Grécia, sem interrupção, por 40 séculos aproximadamente (falada, pelo menos, desde 2.000 a.c e escrita desde o século XV - texto em placas de argila da escrita linear B). Desde o século VIII a. C até hoje, escreve-se com o alfabeto grego, a primeira escrita alfabética real, começando com os poemas épicos de Homero até os textos do grego moderno. Alem disso, o alfabeto grego da Cálcida (Alfabeto Ocidental) foi transportado à Magna Grécia, na Italia, originando o conhecido alfabeto latino, enquanto no século IX d. C (durante o Imperio Bizantino), com a cristianização dos Eslavos pelos padres Cirilo e Metódio, com base no alfabeto grego, criou-se o alfabeto cirílico que é utilizado até hoje na escrita das línguas eslavas (Babiniotis, 2004). Os gregos modernos podemos, por exemplo, ler, nos museus, as inscrições das antigas estelas funerárias gregas. O aluno de Sócrates, Xenofonte (entre 434 a 427 a. C) em seu trabalho Η Κάθοδος των Μυρίων cita thalatta, thalatta (mar, mar), ao passo que o grego moderno, três milênios depois, continua a proclamar a mesma palavra thalassa, thalassa. É sabido que a lingua grega e a autentica civilização grega antropocêntrica influenciaram a mentalidade e a educação mundiais. É a mesma lingua com a qual expressaram-se grandes nomes do pensamento humano da Antiguidade, como os filósofos Platão, Aristóteles, Heráclito, Empédocles e Demócrito, os poetas Homero, Pindaro, Safo e Alceu, os autores teatrais trágicos Ésquilo, Sófocles, Eurípides e Aristófanes, os historiadores Heródoto, Tucídides, Xenofonte, Políbio e Pausânias, os médicos Hipócrates e Galeno, os retóricos Demóstenes e Isócrates, os autores Plutarco, Luciano, Teofasto, Arquimedes, Euclides e Stravonas e também uma lingua cristã, do Novo Testamento, dos Grandes Pais da Igreja, da Santa Missa e da hinografia bizantina. Continuemos agora como o Professor e Presidente do Instituto Cultural Grego, Georgios Babiniotis (2004), dando alguns exemplos de palavras/conceitos do grego que passaram às línguas européias (inglês, francês, alemão, italiano, espanhol, português, entre outras) em diferentes setores do conhecimento humano, as quais apresentaremos na linguas portuguesa e inglesa. Na política (politics): política (politics), diálogo (dialogue), retórica (rhetoric), democracia (democracy), ideologia (ideology), idéia (idea), aristocracia (aristocracy), monarquia (monarchy), anarquia (anarchy), despotismo (despotism), hegemonia (hegemony/hegemonism), tirania (tyranny), monólogo (monologue), demagogo (demagogue). Na educação (pedia): paidéia (pedia), história (history), teatro (theatre), drama (drama), tragédia (tragedy), comédia (comedy), trágico (tragic), comediante (comic), poema (poem), poesia (poetry), poeta (poet), drama (drama), dramatizar (dramatize), dramático (dramatic), drástica (drastic), práxis (praxis), prática (practical, practice), pragmático (pragmatic, pragmatism, pragmatist), energia (energy), energética (energetic), ativo (energize), cena (scene), caráter (character), episodio, (episode), protagonista (protagonist), orquestra, (orchestra), música (music), melodia (melody), harmonia (harmony), sinfonia (symphony), ritmo (rythym), tom (tone), metro (meter), simetria (symmetry), analogia (analogy), escola (school), academia (academy/academic), ginásio (gymnasium), liceu (lyceum), atleta (athlete/athletics), jogos olímpicos (Olympic games). Palavras gerais (general): talento (talent), estética (aesthetics), mito (myth), fantasia (fantasy), fantásticos (fantastic), mágica (magic), mistério (mystery), erótico (erotic), entusiasmo (enthusiasm), simpósio (symposium), herói 18
(hero), heroína (heroine), estratégia (strategy), tática (tactics), simpatia (sympathy), apologia (apology). Na tecnologia (tecnology): tecnologia (technology), técnico (technical), máquina/mecânico (machine/mechanic), energia (energy), elétrica/eletrônica (electric/electronic), automático (automatic), automóvel (automobile), autônomo (autonomous), aeroplano (airplane), helicóptero (helicopter), telefone (telephone), telescópio (telescope), elástico (elastic), plástico (plastic), esquema (scheme). Na língua (language): gramática (grammar), sintaxe (syntax), léxico (lexicon), etimologia (etymology), semântica (semantics), sinônimo (synonym), semiótica (semiotics), fonética (phonetics), sílaba (syllable), frase (phrase), parágrafo (paragraph), alfabeto (alphabet), dialeto (dialect). No theologia (theology): Cristo (Christ), cristão (Christian), Bíblia (Bible), teologia (theology), ateísmo (atheism), monoteísmo (monotheism), politeísmo (polytheism), igreja (eglise), catedral (cathedral), liturgia (liturgy), dogmático (dogmatic), católico (catholic), ortodoxo (orthodox), profeta (prophet), anjo (angel), diabo (devil), apóstole (apostle), monge (monk), clérigo (clergy), presbiteriano (Presbyterian), bispo (bishop), leigo (layman), patriarca (patriarch), papa (pope), batismo (baptism), eulogia (eulogy), salmo (psalm), hino (hymn), heresia (heresy), scândalo (scandal), paraíso (paradise). Para a physis/natureza (physis) e a ciência (episteme): física, médico, fisioterapia, fisiologia, (physics, physician, physiotherapy, physiology), ecos (eco-nomia, eco-logy, eco-system), bios (biology, biography, bio-chemistry, bioethics), esfera (sphere, atmosphere, biosphere), época (epoch), período (period), foto (photography), botânica (botany), fitologia (phytology), cosmos (cosmology, cosmopolitan), anthropos (anthropology), zoo (zoology), oxigênio (oxygen), hidrogênio (hydrogen). Da ciência na língua diária: teoria (theory), prática (practice), empírico (empirical), lógica (logic), sistema (system), método (method), categoria (category), hierarquia (hierarchy), hipótese (hypothesis), análise-síntese, (analysis-synthesis), critérios (criteria), problema (problem), axiômico -axiomático (axiom-axiomatic), órgão, organizar, organismo (organ, organise, organism), programa (program), tema (theme, thesis), tópico (topic), tipo (type), fase (phase), paralela (parallel), espaço (space), escopo (scope), zona (zone), cético/ceticismo (sceptic/scepticism), sintoma (symptom), terapia (therapy), clínico, clínica (clinic), diagnóstico (diagnosis), medicina (pharmacy), endêmico -epidêmico (endemic-epidemy). Nomes das ciências (epistemes): filosofia (philosophy), filologia (philology), psicologia (psychology), fisiologia (physiology), matemática (mathematics), aritmética (arithmetic), física (physics), geometria (geometry), geografia (geography), história (history), biologia (biology), economia (economy), astronomia (astronomy), química (chemistry). Nomes próprios (names): Alexandre (Alexander/Alex), André (Andrew), Basílio (Basil), Bárbara (Barbara), Cristo (Chris), Cristóforo (Christopher), Cirilo (Cyril), Dorotéia, (Dorothy), Eugênio, (Eugene), Jorge (George), Gregório (Gregory), Nicolas (Nicolas), Pedro (Peter), Felipe (Philip), Teodoro (Theodor), Europa (Europa). Que belas palavras! Desfrute delas! O presente trabalho é dedicado tanto aos leitores gregos quanto aos leitores brasileiros. 19
Bibliografia Amos, C. D.S. Os estrangeirismos e as fronteiras da língua portuguesa. http://www.filologia.org.br/revista/34/07.htm Cardoso L. O. B. Do grego antigo ao português contemporâneo: o sortilégio da língua e a epifania da cultura. http://www.ipv.pt/millenium/esf9_luis.htm http://pt.wikipedia.org/wiki/p%c3%a1gina_principal http://pt.wiktionary.org/wiki/categoria:prefixo_(portugu%c3%aas) http://www.portugues.com.br/morfologia/formacao/radicais/pradicais.asp Josephson, N. (1978) Ελληνικά Γλωσσικά Στοιχεία στις πολυνησιακές Γλώσσες Ελληνικός Ειρηνικός. Πανεπιστήµιο της Χαϊδεβέργης. Prefixos, sufixos e Radicais Gregos e latinos http://undozine.org/portal/files/prefixossufixos.pdf Ramiz Calvao (1994) Vocabulário Etimológico, Ortográfico, e Prosódico das Palavras Portuguesas Derivadas da Língua Grega. Rio de Janeiro. Livraria Garnier. Rezende, J. (2004) Linguagem Médica, Fundamentos da Terminologia Medica, 3a. ed. da AB Editora e Distribuidora de Livros Ltda. Starzynsli, M. G. (1994) Língua e literatura grega: origens. Estudos Avançados, 8(22), 395-400. Tζιροπούλου Eυσταθίου, Α. Το ταξίδι των ελληνικών λέξεων ιστορικές & ετυµολογικές αναφορές. http://abnet.agrino.org/htmls/e/e011.html ωρικός, Σ. και Χατζηγιαννάκης, Κ. (1998) Οι Ίνκα Μιλούσαν Ελληνικά. Αθήνα: ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΙΣ. ωρικός, Σ. και Χατζηγιαννάκης, Κ. (2005) Οι Μάγια. Ο Πελασγόφωνος Λαός της Κεντρικής Αµερικής. Αθήνα: ΕΚ ΟΤΙΚΗ ΑΛΦΑ. Κιλαπάν, Λ. (2003) Η Ελληνική Καταγωγή των Αραουκανών της Χιλής, Μετ. Γ. Λαθύρης. Αθήνα: Ηλιοδρόµιον. Κωνσταντινίδης, Α. (1993) H Οικουµενική ιάσταση της Ελληνικής Γλώσσης. http://abnet.agrino.org/htmls/e/e009.html Μπαµπινιώτης, Γ. (2003) Ετυµολογία: η αλήθεια των λέξεων. Εφηµερίδα «Το Βήµα», 02/02/2003. Μπαµπινιώτης, Γ. (2004) Ελληνική Γλώσσα - Η συµβολή της σε βασικές έννοιες τού Ευρωπαϊκού πολιτισµού http://www.greekemb.jp/culture/babiniotis_gr.htm Μπαµπινιώτης, Γ. (2006) H γλώσσα ως πρόσβαση στον πολιτισµό». Εφηµερίδα «Το Βήµα», 02/07/2006. Μπαµπινιώτης, Γ. (2007) Γλωσσική διδασκαλία µέσα από τις ρίζες των λέξεων». Εφηµερίδα «Το Βήµα», 04-03-2007. Παυλάκου, Γ. Οι ελληνικές λέξεις στη Γερµανική. http://abnet.agrino.org/htmls/e/e004.html 20