Η ΧΩΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΔΙΑΓΕΝΕΑΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ Κ. Σοφιανοπούλου 1 και Γ. Σιαπάτη 2 1 Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης ΜΔΕ στην Χωροταξία & Περιφερειακή Ανάπτυξη, Υποψ. Διδάκτωρ Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης 2 Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Master PODEPRO Ε-mails: 1 ksofiano@prd.uth.gr, 2 gsiapati@gmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η πτώση της γονιμότητας στις ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη μας τις τελευταίες δεκαετίες είναι ένα φαινόμενο που έχει απασχολήσει τους δημογράφους, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη. Η Ελλάδα δεν διαφοροποιείται στο πεδίο αυτών των λοιπών ευρωπαϊκών χωρών, εντασσόμενη στην ομάδα εκείνη που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα χαμηλές τιμές του δείκτη συγχρονικής γονιμότητας (αν και, όσον αφόρα την γονιμότητα των γενεών, δεν απέχει σημαντικά από τον μέσο όρο των χωρών της ΕΕ). Οι μέσοι όμως εθνικοί οροί, τόσο στην συγχρονική, όσο και στην διαγενεακή γονιμότητα, ενδέχεται να αποκρύπτουν σημαντικές διαφοροποιήσεις, οι οποίες ελάχιστα έχουν εξετασθεί στην ελληνική βιβλιογραφία. Στην ανακοίνωση αυτή, θα εξετάσουμε τις εξελίξεις της διαγενεακής γονιμότητας σε επίπεδο ΚΔ, θέτοντας δύο ερωτήματα: α) υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στον χώρο και β) εάν ναι, υπάρχουν τάσεις σύγκλισης στις νεώτερες γενεές; Τα δεδομένα μας προέρχονται από την απογραφή πληθυσμού που διεξήχθη στις αρχές του 2001 και η ανάλυση πραγματοποιείται για τις γυναίκες που έχουν μόνον ελληνική υπηκοότητα. Λέξεις κλειδιά: γονιμότητα, διαγενεακή προσέγγιση, χωρική ανάλυση, Ελλάδα, σύγκλιση, απόκλιση. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα ζητήματα της αναπαραγωγής του πληθυσμού και ειδικότερα της γονιμότητας, βρίσκονται τις τελευταίες δεκαετίες στο επίκεντρο των συζητήσεων που άπτονται των δημογραφικών φαινομένων στην Ελλάδα (Βελέντζας-Χατζηπροκοπίου, 1997, Κοτζαμάνης, 1988α, 1988β, Κοτζαμάνης-Ανδρουλάκη, 2000, 2005, Κοτζαμάνης-Σοφιανοπούλου, 2009, Κοτζαμάνης, 2009). Στο παρόν άρθρο δεν θα μας απασχολήσει ωστόσο η ανάλυση της εξέλιξης των δεικτών της γονιμότητας στην μεταπολεμική Ελλάδα 1 αλλά θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια «εικόνα» της διαγενεακής γονιμότητας και των χωρικών της διαφοροποιήσεων στη χώρα μας 2. Τα δεδομένα μας προέρχονται από την απογραφή του 2001 και αναφέρονται στο επίπεδο των δήμων (1033 το 2001). Πέρα από την αποτύπωση της διαγενεακής γονιμότητας και των χωρικών της διαφοροποιήσεων θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα α) Υπάρχει σύγκλιση ή απόκλιση μεταξύ της γονιμότητας των νέων και παλαιών γενεών; και αν ναι, β) με ποιους ρυθμούς; 1 Για το ζήτημα αυτό βλ. Κοτζαμάνης, Β., Σοφιανοπούλου, Κ., 2009. Η γονιμότητα και η αναπαραγωγή των ελληνίδων, συγχρονική και διαγενεακή ανάλυση, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 2009 (υπό έκδοση). 2 Σχετικά άρθρα με τη διαγενεακή γονιμότητα βασισμένη στα στοιχεία της απογραφής, χωρίς ωστόσο τη χωρική διάσταση που παρουσιάζεται στο παρόν άρθρο (επίπεδο δήμων) έχουν δημοσιεύσει οι Verropoulou et al (2007) και Bagavos et al (2008), βλ. Βιβλιογραφία Πρακτικά 2 oυ Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Επιμέλεια έκδοσης: Β. Κοτζαμάνης, Α. Κούγκολος, Η. Μπεριάτος, Δ. Οικονόμου, Γ. Πετράκος SET 978-960-8029-94-1, ISBN 978-960-8029-96-5 1349
Πρακτικά 2 oυ Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης -Τόμος ΙΙΙ 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για την εργασία μας προέρχονται από την απογραφή πληθυσμού που διεξήχθη στις 18 Μαρτίου 2001 στην Ελλάδα. Το ερωτηματολόγιο της απογραφής περιείχε την ερώτηση «πόσα τέκνα έχετε γεννήσει;» στην οποία απαντούσαν οι γυναίκες ηλικίας 15 ετών και άνω. Από το σύνολο των απαντήσεων προκύπτει ο αριθμός παιδιών (0,1,2 κτλ) που έχουν γεννηθεί από κάθε γενεά γυναικών καθώς και το πλήθος των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας. Επιλέξαμε τις γενεές εκείνες που έχουν συμπληρώσει τη γονιμότητά τους και ειδικότερα τις ομάδες γενεών που έχουν γεννηθεί μεταξύ του 1925 και του 1954 και το 2001 έχουν ηλικία 76 έως 47 ετών αντίστοιχα. Αποφύγαμε να επιλέξουμε παλαιότερες γενεές καθώς υπεισέρχονται δύο παράγοντες (μνήμη και θνησιμότητα) 3 που επηρεάζουν την σύνθεσή τους ενώ η νεώτερη γενεά που έχει ηλικία 47 ετών, αν και δεν έχει τυπικά κλείσει τον αναπαραγωγικό της κύκλο, είναι μάλλον απίθανο να τεκνοποιήσει έναν τόσο σημαντικό αριθμό παιδιών ικανό να επηρεάσει τα αποτελέσματα της ανάλυσης. Συγκεκριμένα επιλέχθηκαν οι παρακάτω ομάδες γενεών: 1925-1929, 1930-1934, 1935-1939, 1940-1944, 1945-1949, και 1950-1954. Από τα παραπάνω δεδομένα δημιουργήθηκαν οι μεταβλητές που απαιτούνται για την ανάλυσή μας. Ειδικότερα, υπολογίσαμε καταρχήν την τελική ένταση της γονιμότητας (ΤΕ) κάθε ομάδας γενεών (εξίσωση 1) ανά δήμο, όπως και για το σύνολο της χώρας. ΤΕ i =Σπ i /Σγ i, (1) Όπου: Σπ i είναι ο συνολικός αριθμός παιδιών που έφερε στον κόσμο η γενεά i κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής της ζωής. Σγ i είναι ο πληθυσμός των γυναικών της γενεάς i Η ανάλυση και των έξι ομάδων γενεών είναι δύσκολο να γίνει στα πλαίσια μιας παρουσίασης αυτού του άρθρου, καθώς απαιτείται μια σε βάθος και έκταση ανάλυση και έτσι αποφασίστηκε να τεθεί ένα κριτήριο που θα μας επέτρεπε να επιλέξουμε τις δύο προσφορότερες γενεές για την ανάλυσή μας. Το κριτήριο αυτό ήταν η διαφορά της τελικής έντασης ανάμεσα σε δυο διαδοχικές γενεές να μην ξεπερνά το +-20% (καθώς μια τέτοια διαφορά είναι εξαιρετικά υψηλή και πιθανότατα οφείλεται σε τυχαιότητα εξ αιτίας του μικρού πλήθους των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας στις χωρικές ενότητες, όπως η διαγενεακή γονιμότητα στις διαδοχικές γενεές δεν είναι δυνατόν να μεταβάλλεται με τέτοιους έντονους ρυθμούς). Έτσι δημιουργήσαμε και υπολογίσαμε ένα δείκτη Δ για το σύνολο των έξι ομάδων γενεών, που προσμετρά το % μεταβολής της συμπληρωμένης γονιμότητας ανά δύο διαδοχικές ομάδες γενεών (εξίσωση 2). Δ= (ΤΕ t+1 -ΤΕ t )*100/ΤΕ t, (2) Όπου: t=ομάδα γενεών Το όριο που θέσαμε για την επιλογή των γενεών μας ήταν ο δείκτης αυτός να αποκλείει τον μικρότερο πλήθος των χωρικών μας ενοτήτων. Έτσι καταλήξαμε σε τέσσερις γενεές (1935-1939, 1940-1944, 1945-1949 και 1950-1954) οι οποίες ικανοποιούσαν το κριτήριο αυτό. Ωστόσο η γενεά 1940-1944 η οποία γεννήθηκε μέσα στον πόλεμο έχει 13-15% λιγότερες γυναίκες στο σύνολό της από την προηγούμενη και την επόμενη καθώς καταγράφεται σημαντικό έλλειμμα γεννήσεων στην διάρκεια του πολέμου. Επομένως η γενεά αυτή δεν είναι απολύτως συγκρίσιμη με τις υπόλοιπες και για τον λόγο αυτό 3 Η μνήμη των υπερηλίκων γυναικών ενδέχεται να έχει εξασθενήσει και να μην είναι σε θέση να δώσουν τον ακριβή αριθμό παιδιών που έχουν τεκνοποιήσει. Επιπλέον η θνησιμότητα των γυναικών που έχουν φέρει στον κόσμο πολλά παιδιά είναι υψηλότερη από αυτή των γυναικών που έχουν κάνει ένα ή δύο παιδιά και επομένως η γονιμότητα των μεγάλης ηλικίας γυναικών που έχουν επιβιώσει στην απογραφή του 2001 πιθανότατα δεν είναι αντιπροσωπευτική της γενεάς τους. 1350
Οι χωρικές διαστάσεις των δημογραφικών εξελίξεων/δεδομένων. Μετανάστευση και αναπαραγωγή πληθυσμών αποφασίστηκε να εξαιρεθεί. Ως εκ τούτου δεν μπορούμε να επιλέξουμε και επόμενη γενεά (1945-1949) καθώς ο δείκτης Δ που υπολογίζεται ανάμεσα σε δυο διαδοχικές γενεές για τη συγκεκριμένη περίπτωση θα ήταν Δ= (ΤΕ1945-1949 ΤΕ1940-1944)*100/ ΤΕ1940-1944 χρησιμοποιεί την τελική ένταση της γενεάς 1940-1944 που αποφασίσαμε να αποκλείσουμε ήδη για το λόγο που αναφέραμε παραπάνω. Επομένως, με βάση το κριτήριο αυτό επιλέξαμε τις γενεές 1935-39 και 1950-1954, μια πριν τον πόλεμο και μια μεταπολεμική. Εν συνεχεία, για να αποφευχθεί η τυχαιότητα των δεικτών της τελικής έντασης λόγω του εξαιρετικά μικρό πλήθους γυναικών σε αναπαραγωγική ηλικία (<20 γυναίκες) σε ορισμένες χωρικές ενότητες αποφασίσαμε να αποκλείσουμε στις επιλεχθείσες γενεές τους ΚΔ με πληθυσμό γυναικών <20 Σε ένα τρίτο βήμα, εξαιρέθηκαν και εκείνοι οι ΚΔ όπου ο δείκτης Δ παίρνει τιμές μεγαλύτερες από +-20%. Καταλήξαμε έτσι σε 883 χωρικές ενότητες από τις αρχικές 1033 για τις οποίες πραγματοποιήσαμε την ανάλυσή μας 4. Για τις δυο αυτές ομάδες γενεών υπολογίσαμε τους παρακάτω δείκτες: Τελική ένταση γονιμότητας ΤΕ a, ΤΕ b, όπου: a=ομάδα γενεών 1935-1939 και b= ομάδα γενεών 1950-1954 Το ποσοστό μεταβολής της τελικής έντασης της γονιμότητας ανάμεσα στις δύο ομάδες γενεών- Δείκτης μεταβολής: (ΤΕ b -ΤΕ a )*100/ΤΕ a, % γυναικών που δεν έχουν τεκνοποιήσει % γυναικών με 1 παιδί % γυναικών με 2 παιδιά % γυναικών με 3 παιδιά % γυναικών με 4 και πλέον παιδιά Στη συνέχεια χαρτογραφήσαμε την τελική ένταση της γονιμότητας για τις δύο ομάδες γενεών) λαμβάνοντας ως κριτήριο γι αυτή την ταξινόμηση τον εθνικό μέσο όρο (Σχήματα 1 και 2). Η προαναφερθείσα χαρτογράφηση μας επέτρεψε να απαντήσουμε στο ερώτημα εάν υπάρχουν διαφοροποιήσεις στο χώρο καθώς και, εν μέρει, στο πρώτο σκέλος του δεύτερου ερωτήματος που τέθηκε στα πλαίσια του παρόντος άρθρου («Υπάρχει σύγκλιση ή απόκλιση μεταξύ της γονιμότητας των νέων και παλαιών γενεών;».) Στη συνέχεια χαρτογραφήσαμε τις διαφορές του δείκτη μεταβολής (Σχήμα 3) και διασταυρώσαμε την τελική ένταση της γονιμότητας της γενεάς 1935-1939 με το δείκτη μεταβολής δημιουργώντας έναν πίνακα διπλής εισόδου (Πίνακας 1) με σκοπό να εκτιμήσουμε τους ρυθμούς σύγκλισης/απόκλισης μεταξύ των χωρικών ενοτήτων και να απαντήσουμε έτσι στο δεύτερο σκέλος του ερωτήματος: («η σύγκλιση / απόκλιση πραγματοποιείται για όλες τις χωρικές ενότητες με τον ίδιο ρυθμό;»). 3. ΟΙ ΧΩΡΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΔΙΑΓΕΝΕΑΚΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η τελική ένταση της διαγενεακής γονιμότητας στην Ελλάδα μειώνεται προοδευτικά στις διαδοχικές γενεές και τα αποτελέσματα της ανάλυσης μας δίδουν μια πτώση της τάξης του 8.2% στο σύνολο της χώρας μεταξύ των γενεών 1925 και 1954, καθώς, ενώ ο μέσος αριθμός παιδιών ανά γυναίκα στην ομάδα γενεών 1925-1929 ανέρχεται σε 2.09 παιδιά (στο όριο της αναπαραγωγής των γενεών-2.1 παιδιά ανά γυναίκα), οι γυναίκες που γεννήθηκαν μια εικοσιπενταετία αργότερα έφεραν στον κόσμο κατά μέσο όρο 1.92 παιδιά ανά γυναίκα. 4 Ο πληθυσμός των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας των χωρικών ενοτήτων που επελέγησαν αντιπροσωπεύει το 98% του συνολικού πληθυσμού των γυναικών αναπαραγωγικής ηλικίας της χώρας για την ομάδα γενεών 1935-1939 και το 99% αντίστοιχα για την ομάδα γενεών 1950-1954 1351
Πρακτικά 2 oυ Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης -Τόμος ΙΙΙ Τελική ένταση της γονιμότητας στις γενεές στην Ελλάδα, βάσει της απογραφής 2001 2,15 2,10 2,05 2,00 1,95 1,90 1,85 1,80 1925_1929 1930_1934 1935_1939 1940_1944 1945_1949 1950_1954 Η αλλαγή της κλίμακας αναφοράς μας και η εξέταση της διαγενεακής γονιμότητας των επιλεχθεισών γενεών σε επίπεδο δήμου, επιτρέπει την ανάδειξη των έντονων χωρικών διαφοροποιήσεων. Αρχικά, στον Σχήμα 1 απεικονίσαμε την τελική ένταση της γονιμότητας των γυναικών των προπολεμικών γενεών (1935-1939) 5. Από την πρώτη ανάγνωση του σχήματος προκύπτει ότι υπάρχει έντονη χωρική διαφοροποίηση με τους δήμους που βρίσκονται στα ανατολικά και κεντρικά της χώρας να έχουν τις χαμηλότερες τιμές του δείκτη και την δυτική Ελλάδα και την Κρήτη μαζί με ορισμένους δήμους στην Κεντρική Μακεδονία και στη Θράκη να έχουν τις υψηλότερες τιμές στην διαγενεακή γονιμότητα. Πιο συγκεκριμένα οι δήμοι που έχουν την χαμηλότερη διαγενεακή γονιμότητα συγκεντρώνονται στην κεντρική και ανατολική Στερεά Ελλάδα, την ανατολική Θεσσαλία, την Χαλκιδική, την Αττική και το ΠΣ Θεσσαλονίκης καθώς και στην Κέρκυρα και την Λέσβο. Στον αντίποδα, με την υψηλότερη ένταση της διαγενεακής γονιμότητας (τιμές από 2.8-4.8 παιδιά/ γυναίκα, τιμές έως και διπλάσιες του μέσου όρου) βρίσκονται οι δήμοι της δυτικής κεντρικής Ελλάδας (και πιο συγκεκριμένα οι εντασσόμενοι στους νομούς Αιτωλοακαρνανίας και Πρεβέζης), ορισμένοι δήμοι στα σύνορα των νομών Αχαΐας, Ηλείας και Αρκαδίας, στα νότια του νομού Χανίων και στην ορεινή ζώνη των νομών Ξάνθης και Ροδόπης όπου καταγράφεται και υψηλή συγκέντρωση μουσουλμανικών πληθυσμών (στους υπόλοιπους δήμους της χώρας που συμπληρώνουν το μωσαϊκό της διαγενεακής γονιμότητας οι τιμές της τελικής έντασης κυμαίνονται γύρω από τον εθνικό μέσο όρο). Πώς προκύπτουν όμως οι τιμές της τελικής έντασης για τις οκτώ αυτές ομάδες; Εφόσον ο δείκτης της τελικής έντασης προκύπτει από το άθροισμα του συνολικού αριθμού των παιδιών που έφερε στον κόσμο η γενεά των γυναικών που εξετάζουμε κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής τους ζωής τίθεται και το ερώτημα: ποιο το ποσοστό συμμετοχής των επιμέρους ομάδων (δηλαδή των γυναικών με 0, 1, 2, 3, 4+ παιδιά) στο συνολικό δείκτη; 6 Από το διάγραμμα που παρατίθεται (όπου απεικονίζεται το ποσοστό των γυναικών με 0, 1, 2, 3 και 4+ παιδιά) μπορούμε να δούμε ότι για την ομάδα 1 του σχήματος 1 που η τελική ένταση είναι πολύ χαμηλή (<1,69 παιδιά ανά γυναίκα) υπάρχει ένα σημαντικό ποσοστό άτεκνων γυναικών (σχεδόν 20%) ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό αποτελείται από γυναίκες με 2 παιδιά (45%) με αμέσως επόμενο το ποσοστό των γυναικών με ένα παιδί (20%), ενώ ελάχιστα είναι τα % εκείνων που κάνουν περισσότερα από 4 παιδιά. Στις ομάδες 2,3 και 4 που βρίσκονται γύρω από το μέσο όρο της τελικής έντασης της γονιμότητας σε εθνικό επίπεδο, οι γυναίκες που κάνουν δύο παιδιά κυριαρχούν ενώ τα ποσοστά των γυναικών 5 Η ταξινόμηση των ομάδων των χωρικών ενοτήτων έγινε γύρω από τον εθνικό μέσο όρο και προέκυψαν οκτώ ομάδες που χαρτογραφήθηκαν στο Σχήμα 1. Η τρίτη από τις οκτώ ομάδες που δημιουργήσαμε συγκεντρώνει τις χωρικές ενότητες στις οποίες η τελική ένταση της γονιμότητας στις γενεές αυτές βρίσκεται στα επίπεδα του εθνικού μέσου όρου (1,96). 6 ΤΕ i=σπ i/σγ i, όπου Σπ i= Σ (Ν 0*0+Ν 1*1+Ν 2*2+Ν 3*3+Ν 4+*4+), με Ν χ= αριθμός γυναικών με χ παιδιά 1352
Οι χωρικές διαστάσεις των δημογραφικών εξελίξεων/δεδομένων. Μετανάστευση και αναπαραγωγή πληθυσμών χωρίς παιδιά μειώνονται και ταυτόχρονα αυξάνονται σταδιακά εκείνα των γυναικών με 3 παιδιά και άνω. Στις ομάδες 5, 6 και 7 διαπιστώνουμε ότι μειώνονται διαδοχικά τα ποσοστά των γυναικών με 2 παιδιά, αυξάνονται τα ποσοστά των πολύτεκνων γυναικών, ενώ τα ποσοστά των άτεκνων γυναικών (ως και αυτών με 1 παιδί) παραμένουν σταθερά. Τέλος στην ομάδα 8 με την υψηλότερη τελική ένταση της γονιμότητας (>2.8 παιδιών ανά γυναίκα) οι πολύτεκνες γυναίκες αποτελούν το 35% του συνόλου ενώ αυτές με 2 και 3 παιδιά αντίστοιχα το 22 και 25%. Γενικά αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι τα ποσοστά των άτεκνων γυναικών είναι εξαιρετικά συρρικνωμένα, με εξαίρεση την πρώτη ομάδα που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα χαμηλές τιμές του διαγενεακού δείκτη (<1.69 παιδιά /γυναίκα), στην οποία οι άτεκνες γυναίκες αποτελούν το 20% σχεδόν του συνόλου. Η νόρμα σε όλες τις ομάδες είναι γύρω στα 2 με 3 παιδιά καθώς το ποσοστό των γυναικών που έφεραν στον κόσμο δύο και τρία παιδιά κυμαίνεται από 60% (ελάχιστο, ομάδα 7) έως 70% (μέγιστο, ομάδα 4). Τέλος, όπως αναμενόταν, οι ιδιαίτερα ψηλές τιμές της συμπληρωμένης γονιμότητας στην ομάδα 8 (38 χωρικές ενότητες ήτοι 4% του συνόλου των δήμων) οφείλονται στο υψηλό ποσοστό των γυναικών με 4+ παιδιά (35%). 100% 95% 90% 85% 80% 75% 70% 65% 60% 55% 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% % Γυναικών με 0, 1, 2, 3 και 4+ παιδιά ανά ομάδα του Χάρτη 1 1 2 3 4 5 6 7 8 Γυναίκες με 0 παιδιά Γυναίκες με 1 παιδί Γυναίκες με 2 παιδιά Γυναίκες με 3 παιδιά Γυναίκες με 4+ παιδιά Οι γυναίκες που γεννήθηκαν 15 χρόνια αργότερα (ομάδα γενεών 1950-1954) ελάχιστα άλλαξαν, σε επίπεδο χώρας, την αναπαραγωγική τους συμπεριφορά σε σχέση με τις προηγούμενες, καθώς φέρνουν στον κόσμο 1.92 παιδιά ανά γυναίκα. Στο Σχήμα 2 απεικονίζεται η τελική ένταση της γονιμότητας των γενεών αυτών ταξινομημένη γύρω από τον εθνικό μέσο όρο και χρησιμοποιώντας τις ίδιες ομάδες για την ταξινόμηση των χωρικών μας ενοτήτων, για λόγους συγκρισιμότητας. Η εικόνα που δίδεται από το σχήμα αυτό δεν είναι σημαντικά διαφοροποιημένη από αυτήν του Σχήματος 1 καθώς η Αττική, η κεντρική και ανατολική Στερεά Ελλάδα, η ανατολική Θεσσαλία όπως και τα νησιά της Κέρκυρας και της Λέσβου εξακολουθούν να έχουν τις χαμηλότερες τιμές του διαγενεακού δείκτη (ενώ στον αντίποδα βρίσκονται οι ίδιες περιοχές που επισημάνθηκαν και προηγουμένως: η δυτική στερεά Ελλάδα και ειδικότερα η Αιτωλοακαρνανία και η Πρέβεζα βορειότερα, ορισμένοι δήμοι στα σύνορα Ηλείας, Αχαΐας και Αρκαδίας, οι δήμοι νοτίως των Χανίων και τα ορεινά της Ροδόπης και της Ξάνθης). Ωστόσο δεν μπορούμε να παραβλέψουμε κάποιες σημαντικές διαφορές, όπως, το ότι η ανώτερη τιμή της τελικής έντασης μειώθηκε περισσότερο από ένα παιδί ανά γυναίκα πέφτοντας από τα 4.8 (1935-1939) στα 3.6 παιδιά αλλά και ότι διαφαίνεται μια τάση σύγκλισης όλων των χωρικών ενοτήτων προς το μέσο εθνικό όρο καθώς και οι δήμοι με τις χαμηλότερες τιμές του δείκτη στην ομάδα γενεών 1935-1939 έχουν αυξήσει ελαφρώς την γονιμότητά τους. Για να δούμε που οφείλονται οι διαφορετικές τιμές της τελικής έντασης στο εσωτερικό των ομάδων κάναμε και πάλι το διάγραμμα με τα ποσοστά των γυναικών που έχουν 0, 1, 2, 3 και πλέον των 4 παιδιών σε κάθε ομάδα. Από το παρακάτω διάγραμμα βλέπουμε 1353
Πρακτικά 2 oυ Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης -Τόμος ΙΙΙ ανάλογη εικόνα με την προηγούμενη γενεά. Στην ομάδα 1 του Σχήματος 1 (μέσος αριθμός παιδιών/γυναίκα <1.69 παιδιά ανά γυναίκα) συμμετέχουν σε σημαντικό ποσοστό οι άτεκνες γυναίκες, οι γυναίκες με 1 παιδί και σε μεγαλύτερο ποσοστό οι γυναίκες με 2 παιδιά. Στις ομάδες 2, 3 και 4 και πάλι το μεγαλύτερο ποσοστό είναι αυτό των γυναικών με 2 παιδιά ενώ τα ποσοστά των άτεκνων γυναικών συρρικνώνονται σε κάτω από 10%. Σε ότι αφορά τις ομάδες 5, 6 και 7 κυριαρχούν τα ποσοστά των γυναικών με 2 παιδιά ενώ αυξάνονται τα ποσοστά των γυναικών με 3 παιδιά όπως και των πολυτέκνων. Τέλος όπως και προηγουμένως στην ομάδα με τις μεγαλύτερες τιμές της γονιμότητας το μεγαλύτερο ποσοστό είναι εκείνο των πολυτέκνων γυναικών (35%) ενώ υψηλά είναι και τα ποσοστά των 2 και 3 παιδιών, 22% και 29% αντίστοιχα. 100% 95% 90% 85% 80% 75% 70% 65% 60% 55% 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% % Γυναικών με 0,1, 2, 3 και 4+ παιδιά ανά ομάδα του χάρτη 2 1 2 3 4 5 6 7 8 Γυναίκες με 0 παιδιά Γυναίκες με 1 παιδί Γυναίκες με 2 παιδιά Γυναίκες με 3 παιδιά Γυναίκες με 4+ παιδιά Τις μεταβολές ανάμεσα στις τελικές εντάσεις της γονιμότητας των δύο ομάδων γενεών μπορούμε διαπιστώσουμε στο Σχήμα 3 όπου χαρτογραφήσαμε το δείκτη μεταβολής της διαγενεακής γονιμότητας ανάμεσα στις δύο ομάδες γενεών. Στο σχήμα αυτό ταξινομήθηκαν οι δήμοι μας με βάση τιμές του δείκτη μεταβολής σε εθνικό επίπεδο (-2%) και δημιουργήθηκαν 11 ομάδες, 5 με θετική και 5 με αρνητική μεταβολή. Διαπιστώνουμε, ότι στο σύνολο σχεδόν των δήμων μας η μεταβολή είναι αρνητική (πτώση της διαγενεακής γονιμότητας), με εξαίρεση την Αττική, την ανατολική και κεντρική Στερεά Ελλάδα, την Κέρκυρα και την Ανατολική Κρήτη. Το σχήμα αυτό αναδεικνύει έτσι τις τάσεις σύγκλισης καθώς βλέπουμε ότι οι δήμοι που είχαν τις μικρότερες τιμές της τελικής γονιμότητας στις προπολεμικές γενεές παρουσιάζουν θετική μεταβολή ενώ αντίθετα η μεγαλύτερη αρνητική μεταβολή χαρακτηρίζει δήμους με υψηλές τιμές του δείκτη στο πρώτο σχήμα. Ποιοί όμως οι ρυθμοί της σύγκλισης αυτής; Είναι οι ίδιοι για όλες τις χωρικές ενότητες; Την απάντηση στο ερώτημα αυτό μας δίδει ο πίνακας διπλής εισόδου που δημιουργήσαμε με τη διασταύρωση των ομάδων δήμων με βάση την τελική ένταση της γονιμότητας στις γενεές 1935-1939 και αυτών που δημιουργήσαμε με την ταξινόμηση των τιμών του δείκτη μεταβολής της διαγενεακής γονιμότητας ανάμεσα στις δύο ομάδες γενεών (Πίνακας 1). Υπολογίζοντας ειδικότερα το % των δήμων που εντάσσονται σε κάθε περίπτωση καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι όσο πιο υψηλή ήταν η τιμή της τελικής έντασης της γονιμότητας στις γενεές 1935-1939 τόσο πιο γρήγορη ήταν και η πτώση του δείκτη μεταβολής (ενώ αντιθέτως εκεί που η τιμή της διαγενεακής γονιμότητας ήταν χαμηλότερη του μέσου εθνικού όρου, ο ρυθμός μεταβολής ήταν θετικός (αν και με αργό ρυθμό). Στην ομάδα των δήμων με τις χαμηλότερες τιμές της τελικής έντασης για τις γενεές 1935-1939 (66 χωρικές ενότητες) το 64% των χωρικών ενοτήτων παρουσιάζει θετική μεταβολή με το 26% να αυξάνεται με τη μεγαλύτερη ένταση. Για τις τρεις επόμενες ομάδες που βρίσκονται γύρω από τον μέσο όρο η μεταβολή του 30% και πλέον των χωρικών ενοτήτων είναι ελαφρώς αρνητική ή ελαφρώς θετική, με τον ίδιο ρυθμό πτώσης με τον εθνικό μέσο όρο. Για όλες τις 1354
Οι χωρικές διαστάσεις των δημογραφικών εξελίξεων/δεδομένων. Μετανάστευση και αναπαραγωγή πληθυσμών υπόλοιπες ομάδες το μεγαλύτερο ποσοστό των δήμων εμφανίζει αρνητική μεταβολή σε ποσοστά από 50% έως 85% των χωρικών ενοτήτων. Τέλος για την ομάδα που είχε την υψηλότερη γονιμότητα (34 χωρικές ενότητες) το 95% των χωρικών ενοτήτων εμφανίζει αρνητική μεταβολή με το 53% των δήμων να εμφανίζει τιμές του δείκτη μεταβολής της διαγενεακής γονιμότητας μεταξύ των δύο γενεών < -15%. Επομένως μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι ο ρυθμός με τον οποίο συγκλίνουν οι τιμές της τελικής έντασης διαφοροποιείται αναλόγως με το σημείο εκκίνησης του δείκτη. 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στα πλαίσια αυτού του άρθρου πραγματοποιήθηκε μια διαγενεακή ανάλυση γονιμότητας βασισμένη στα στοιχεία της απογραφής, στο χαμηλότερο δυνατό (βάσει διαθεσιμότητας στοιχείων) χωρικό επίπεδο στην Ελλάδα. Οι παραπάνω αναλύσεις μας οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι η πτώση της διαγενεακής γονιμότητας στην Ελλάδα είναι γεγονός. Η τελική ένταση της γονιμότητας, σε εθνικό επίπεδο, μειώνεται με την έλευση των νέων γενεών. Ωστόσο η χωρική διάσταση του φαινομένου μπορεί να αναδειχθεί μόνο όταν κατέβουμε σε χαμηλότερο χωρικό επίπεδο (δήμοι στη συγκεκριμένη περίπτωση), όπου μπορούμε να διακρίνουμε και τις διαφοροποιήσεις στο χώρο. Οι αναλύσεις που έγιναν έδειξαν ότι τα επίπεδα γονιμότητας στην Ελλάδα έχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις και κυμαίνονται από χαμηλά στις μεγάλες αστικές περιοχές έως πολύ υψηλά σε ορισμένους ορεινούς δήμους αν και με την έλευση των νέων γενεών διακρίνεται μια τάση σύγκλισης του δείκτη της διαγενεακής γονιμότητας προς τον εθνικό μέσο όρο. Ο ρυθμός σύγκλισης ωστόσο είναι διαφορετικός για κάθε ομάδα χωρικών ενοτήτων και εξαρτάται από επίπεδα εκκίνησης του δείκτη της τελικής έντασης της γονιμότητας. Κλείνοντας μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η χωρική διάσταση της διαγενεακής γονιμότητας στην Ελλάδα τείνει σε μια ομογενοποίηση των επιπέδων στο χώρο και συγκλίνει προς χαμηλότερα επίπεδα γονιμότητας. 1355
Πρακτικά 2 oυ Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης -Τόμος ΙΙΙ Πίνακας 1. Κατανομή των ομάδων τελικής έντασης της γονιμότητας των γενεών 1935-1939 / Κατανομή των ομάδων του Δείκτη Μεταβολής (%) Αριθμός χωρικών Ενοτήτων Σύνολο >=15.0 10.0-14.9 7.0-9.9 5..0-6.9 3.0-4.9 2.9_-2.9-3.0_-4.9-5.0_-6.9-7.0_-9.9-10.0_-14.9 =<-15.0 Δείκτης μεταβολής Τελική ένταση 1935-1939 =<1.69 4.6 1.5 3.0 1.5 25.8 10.6 3.0 10.6 13.6 25.8 100 66 1.70-1.89 0.6 0.6 1.9 4.4 32.7 8.2 10.7 16.4 17.0 7.6 100 159 1.90-1.99 3.4 2.5 5.0 30.3 10.9 11.8 17.7 10.9 7.6 100 119 2.00-2.19 1.2 6.5 5.7 11.0 11.4 37.8 6.9 7.7 6.5 2.9 2.4 100 246 2.20-2.39 10.6 9.9 15.9 13.9 13.9 19.9 7.3 2.0 4.6 2.0 100 151 2.40-2.59 18.6 18.6 14.3 12.9 10.0 12.9 2.9 2.9 4.3 1.4 1.4 100 70 2.60-2.79 32.4 29.4 2.9 2.9 17.7 8.8 2.9 2.9 100 34 2.80-4.79 52.6 23.7 2.6 13.2 2.6 5.3 100 38 1356
Οι χωρικές διαστάσεις των δημογραφικών εξελίξεων/δεδομένων. Μετανάστευση και αναπαραγωγή πληθυσμών 5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βελέντζας Κ., Χατζηπροκοπίου Μ., 1997. Η εξέλιξη της γονιμότητας σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 94. σσ. 153-183 Κοτζαμάνης Βύρων, 1988α. Η αναπαραγωγή των Ελλήνων: μύθοι και πραγματικότητα (Ι. Η πορεία της γεννητικότητας και της ολικής γονιμότητας στη μεταπολεμική περίοδο). Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 70, σσ.136-190. Κοτζαμάνης Βύρων, 1988β. Η αναπαραγωγή των Ελλήνων: μύθοι και πραγματικότητα (ΙΙ. Η εξέλιξη της έγγαμης γονιμότητας στη μεταπολεμική περίοδο: τάσεις, προοπτικές και μεθοδολογικά-θεωρητικά προβλήματα για την ερμηνεία της πτωτικής τους πορείας). Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 71, σσ. 44-83. Κοτζαμάνης Βύρων, Ανδρουλάκη Ελευθερία, 2000. Οι χωρικές διαστάσεις των δημογραφικών εξελίξεων της Ελλάδας, 1981-1991, σσ. 63-110, στο: Χωροταξία, Πολεοδομία και Περιφερειακή ανάπτυξη, δεκαεπτά κείμενα για το σχεδιασμό της πόλης και την ανάπτυξη, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας-ΤΜΧΠΑ. Παν. Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος. Κοτζαμάνης Βύρων, Ανδρουλάκη Ελευθερία, 2005. Η χωρική ανάλυση της διαγενεακής γονιμότητας, εναλλαγές προτύπων στον χώρο και χρόνο, σσ. 35-50, στο: Β. Κοτζαμάνης, Β. Παπάς (επιμ.) Χώρος και πληθυσμός. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας/ΕΔΚΑ, Βόλος, Κοτζαμάνης Βύρων, 2009. Οι προβληματισμοί για την πορεία της γεννητικότητας και της γονιμότητας στην Ελλάδα, λόγος και αντίλογος, στο: Β. Κοτζαμάνης (επιμ.) Η δημογραφική πρόκληση, γεγονότα και διακυβεύματα. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας/ ΕΔΚΑ, Βόλος. Κοτζαμάνης Βύρων, Σοφιανοπούλου Κάκια, 2009. Γονιμότητα και η αναπαραγωγή στην μεταπολεμική Ελλάδα, συγχρονική και διαγενεακή προσέγγιση. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 2009. Bagavos C, Tsimbos C. and G. Verropoulou, 2008. Native and Migrant Fertility Patterns in Greece, A Cohort Approach. European Journal of Population 24: 245-263. Cressie A.C. Noel, (1993) Statistics for Spatial Data, Revised edition, Ed. John Wiley & Sons, inc, New York Verropoulou G., Bagavos C. and C. Tsimbos, 2007. Migrant and Non-Migrant Fertility in Greece, Results Based on the 2001 Population Census. Migration Letters 4(2): 147-158. 1357
Πρακτικά 2 oυ Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης -Τόμος ΙΙΙ Σχήμα 1. Τελική ένταση της γονιμότητας στην ομάδα γενεών 1935-1939 (ΤΕ a ) Σχήμα 2. Τελική ένταση της γονιμότητας στην ομάδα των γενεών 1950-1954 (ΤΕ b ) 1358
Οι χωρικές διαστάσεις των δημογραφικών εξελίξεων/δεδομένων. Μετανάστευση και αναπαραγωγή πληθυσμών Σχήμα 3. Δείκτης μεταβολής της τελικής έντασης της γονιμότητας ανάμεσα στις δύο ομάδες γενεών(%) (ΤΕ b -ΤΕ a )*100/ΤΕ a 1359