ƒπ ÃOª ƒøδo ª ƒo : ΔO I πo Δ π ÀΔπ H Eƒ À

ƒπ ÃOª π....................................................................xv EÀÃ ƒπ Δπ.................................................................xviii π ø...................................................................xxi ƒøδo ª ƒo : ΔO I πo Δ π ÀΔπ H Eƒ À 1. Ê ÛË ÙË ÚÂ Ó.......................................................3 ÈÛ ÁˆÁ.................................................................3 Ó ÙËÛË ÙË Ï ıâè...................................................4 Ô ıâˆú ÛÂÈ ÙË ÎÔÈÓˆÓÈÎ appleú ÁÌ ÙÈÎfiÙËÙ..................................7 ÂÙÈÎÈÛÌfi...............................................................11 OÈ apple Ú Ô Î È Ë Ê ÛË ÙË ÂappleÈÛÙ ÌË.......................................14 Δ ÂÚÁ ÏÂ ÙË ÂappleÈÛÙ ÌË..................................................20 ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎ Ì ıô Ô....................................................23 ÚÈÙÈÎ ÙÔ ıâùèîèûìô Î È ÙË ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎ ÌÂıfi Ô............................26 Ó ÏÏ ÎÙÈÎ ÙË ıâùèîèûùèî ÎÔÈÓˆÓÈÎ ÂappleÈÛÙ ÌË : ÔÈ Ó ÙÔ Ú ÏÈÛÙÈÎ appleúôûâáá ÛÂÈ...31 ŒÓ ÙËÌ ÔÚÔÏÔÁ : Ù Î ÓÔÓÈÛÙÈÎ Î È ÂÚÌËÓÂ ÙÈÎ ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎ apple Ú Â ÁÌ Ù.....35 º ÈÓÔÌÂÓÔÏÔÁ, ÂıÓÔÌÂıÔ ÔÏÔÁ Î È Û Ì ÔÏÈÎ ÏÏËÏÂapple Ú ÛË....................37 ÚÈÙÈÎ ÛÙÈ Ó ÙÔ Ú ÏÈÛÙÈÎ Î È ÂÚÌËÓÂ ÙÈÎ appleúôûâáá ÛÂÈ.......................42 ÚÈÙÈÎ ıâˆú Î È ÎÚÈÙÈÎ ÂÎapple È Â ÙÈÎ ÚÂ Ó..................................44 appleèîú ÛÂÈ ÛÙÈ appleúôûâáá ÛÂÈ applefi ÙËÓ appleïâ Ú ÙË ÎÚÈÙÈÎ ıâˆú..................51 ÚÈÙÈÎ ıâˆú Î È ÚÂ Ó Ó Ï ÙÈÎÒÓ appleúôáú ÌÌ ÙˆÓ............................53 ªÈ Û ÓÔ Ë ÙˆÓ ÙÚÈÒÓ ÂappleÈÛÙËÌÔÓÈÎÒÓ apple Ú ÂÈÁÌ ÙˆÓ.............................57 ºÂÌÈÓÈÛÙÈÎ ÚÂ Ó........................................................57 ŒÚÂ Ó Î È ÍÈÔÏfiÁËÛË.....................................................63 ŒÚÂ Ó, appleôïèùèî Î È È ÌfiÚÊˆÛË ÂÎapple È Â ÙÈÎ appleôïèùèî.........................72 ª ıô ÔÈ Î È ÌÂıÔ ÔÏÔÁ...................................................75 Ìapple Ú ÛÌ : Ô ÚfiÏÔ ÙË ÚÂ Ó ÛÙËÓ ÂÎapple Â ÛË..............................76 ÀΔ ƒo ªEƒO : Ã π O Δ Δ π ÀΔπ H Eƒ À 2. ÂÔÓÙÔÏÔÁ ÙË ÂÎapple È Â ÙÈÎ Î È ÎÔÈÓˆÓÈÎ ÚÂ Ó........................79 ÈÛ ÁˆÁ................................................................79 ÓÂÈ ËÙ Û Ó ÓÂÛË.......................................................81 ÚfiÛ ÛË Î È appleô Ô.....................................................86 ÂÔÓÙÔÏÔÁ ÙË ÎÔÈÓˆÓÈÎ ÚÂ Ó..........................................92

x / ƒπ ÃOª ËÁ ÓÙ ÛË...........................................................93 applefi ÂÈ appleô appleëá Ô Ó applefi ÙËÓ ÂÌappleÂÈÚ.......................................95 ÂÔÓÙÔÏÔÁÈÎ ÈÏ ÌÌ Ù....................................................97 ÂÔÓÙÔÏÔÁ Î È ÂÚÂ ÓËÙÈÎ Ì ıô ÔÈ ÛÙËÓ ÂÎapple Â ÛË...........................106 ÂÔÓÙÔÏÔÁ Î È ÍÈÔÏfiÁËÛË ÙˆÓ ÂÎapple È Â ÙÈÎÒÓ.................................109 ŒÚÂ Ó Î È Î ÓÔÓÈÛÌÔ....................................................111 Ìapple Ú ÛÌ.............................................................113 3. ËÙ Ì Ù Û Â È ÛÌÔ ÚÂ Ó : appleúôáú ÌÌ Ù ÔÓÙ ÌÈ ÚÂ Ó..................117 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................117 ŒÓ appleï ÛÈÔ ÁÈ ÙÔ Û Â È ÛÌfi ÚÂ Ó........................................118 ªÈ ÂÛ Ú Á ÙÔ Û Â È ÛÌfi ÚÂ Ó........................................133 È Â ÚÈÛË ÙÔ Û Â È ÛÌÔ ÚÂ Ó..........................................143 Ìapple Ú ÛÌ.............................................................147 4. ÂÈÁÌ ÙÔÏË...........................................................149 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................149 ΔÔ Ì ÁÂıÔ ÙÔ Â ÁÌ ÙÔ..................................................150 Ê ÏÌ ÛÙË ÂÈÁÌ ÙÔÏË.................................................158 ÓÙÈappleÚÔÛˆappleÂ ÙÈÎfiÙËÙ ÙÔ Â ÁÌ ÙÔ.......................................161 ÚfiÛ ÛË ÛÙÔ Â ÁÌ.....................................................162 H ÛÙÚ ÙËÁÈÎ ÂÈÁÌ ÙÔÏË appleô appleúfiîâèù È Ó ÚËÛÈÌÔappleÔÈËıÂ....................163 Ìapple Ú ÛÌ.............................................................174 5. ÁÎ ÚfiÙËÙ Î È ÍÈÔappleÈÛÙ.................................................175 OÚÈÛÌfi ÙË ÂÁÎ ÚfiÙËÙ..................................................175 ΔÚÈÁˆÓÔappleÔ ËÛË...........................................................189 È ÛÊ Ï ÔÓÙ ÙËÓ ÂÁÎ ÚfiÙËÙ.............................................195 ÚÔÛ ÈÔÚÈÛÌfi ÙË ÍÈÔappleÈÛÙ..............................................199 ÁÎ ÚfiÙËÙ Î È ÍÈÔappleÈÛÙ ÛÙÈ Û ÓÂÓÙÂ ÍÂÈ...................................205 ÁÎ ÚfiÙËÙ Î È ÍÈÔappleÈÛÙ ÛÙ appleâèú Ì Ù.....................................214 ÁÎ ÚfiÙËÙ Î È ÍÈÔappleÈÛÙ ÛÙ ÂÚˆÙËÌ ÙÔÏfiÁÈ.................................218 ÁÎ ÚfiÙËÙ Î È ÍÈÔappleÈÛÙ ÛÙÈ apple Ú ÙËÚ ÛÂÈ..................................219 ÁÎ ÚfiÙËÙ Î È ÍÈÔappleÈÛÙ ÛÙ ÙÂÛÙ..........................................220 ÁÎ ÚfiÙËÙ Î È ÍÈÔappleÈÛÙ ÛÙÈ ÈÛÙÔÚ Â ˆ..................................225 ΔƒIΔO ªEƒO : I π ÀΔπ H Eƒ À 6. ÙÔ Ú ÏÈÛÙÈÎ Î È ÂıÓÔÁÚ ÊÈÎ ÚÂ Ó.....................................231 ÙÔÈ Â ÙË Ó ÙÔ Ú ÏÈÛÙÈÎ ÚÂ Ó........................................231 Â È ÔÓÙ ÌÈ Ó ÙÔ Ú ÏÈÛÙÈÎÔ Ù appleô ÚÂ Ó................................237 ÚÈÙÈÎ ÂıÓÔÁÚ Ê.......................................................260 ÃÚ ÛË ËÏÂÎÙÚÔÓÈÎÒÓ appleôïôáèûùòó...........................................265 OÚÈÛÌ Ó appleúô Ï Ì Ù ÙˆÓ ÂıÓÔÁÚ ÊÈÎÒÓ Î È Ó ÙÔ Ú ÏÈÛÙÈÎÒÓ appleúôûâáá ÛÂˆÓ.........267

ƒπ ÃOª / xi 7. πûùôúèî ÚÂ Ó.........................................................271 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................271 appleèïôá ÙÔ ı Ì ÙÔ ÁÈ ÌÂÏ ÙË.............................................273 ÏÏÔÁ Â ÔÌ ÓˆÓ.......................................................275 ÍÈÔÏfiÁËÛË.............................................................277 ÓÙ ÍË ÙË ÂÚÂ ÓËÙÈÎ Ó ÊÔÚ..........................................279 Ú ÛË appleôûôùèîòó ÌÂıfi ˆÓ...............................................281 IÛÙÔÚ Â ˆ............................................................283 8. appleèûîôapple ÛÂÈ, È ÚÔÓÈÎ ÚÂ ÓÂ, Û Á ÚÔÓÈÎ ÚÂ ÓÂ Î È ÌÂÏ ÙÂ Ù ÛË........................................................289 ªÂÚÈÎ Ú ÈÎ ÛÎ ÂÈ...................................................294 ÂÈÁÌ ÙÔÏË ÁÈ ÚÂ Ó ÂappleÈÛÎfiappleËÛË.......................................297 È ÚÔÓÈÎ ÚÂ ÓÂ, Û Á ÚÔÓÈÎ ÚÂ ÓÂ Î È ÌÂÏ ÙÂ Ù ÛË.....................297 Δ Ó Ù Î È Ó Ù ÛËÌÂ ÙˆÓ ÌÂÏÂÙÒÓ ÎÔfiÚÙË Î È ÙˆÓ Û Á ÚÔÓÈÎÒÓ ÌÂÏÂÙÒÓ.....300 Ó Ï ÛË ÈÛÙÔÚ Û Ì ÓÙˆÓ...............................................303 9. ªÂÏ ÙÂ appleâú appleùˆûë.....................................................309 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................309 ΔÈ Â Ó È Ë ÌÂÏ ÙË appleâú appleùˆûë ;...............................................309 Ë ÌÂÏ ÙË appleâú appleùˆûë..................................................317 È Ù Û ÌÌÂÙÔ ÈÎ apple Ú Ù ÚËÛË;.............................................320 Ù ÁÚ ÊÔÓÙ apple Ú ÙËÚ ÛÂÈ..............................................321 Â È ÔÓÙ ÌÈ ÌÂÏ ÙË appleâú appleùˆûë.........................................323 Ìapple Ú ÛÌ.............................................................325 10. ŒÚÂ Ó Û Û ÂÙ ÛÂˆÓ.....................................................327 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................327 ÚÌËÓÂ ÙË Û Û ÙÈÛË Î È ÙË ÛÙ ÙÈÛÙÈÎ ÛËÌ ÓÙÈÎfiÙËÙ......................330 K Ìapple ÏÔÁÚ ÌÌÈÎfiÙËÙ.....................................................337 ÓÙÂÏÂÛÙ Û Û ÙÈÛË...................................................338 Ã Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÌÂÏÂÙÒÓ Û Û ÙÈÛË.........................................339 ÚÌËÓÂ ÙÔ Û ÓÙÂÏÂÛÙ Û Û ÙÈÛË.........................................342 Ú Â ÁÌ Ù ÚÂ Ó Û Û ÂÙ ÛÂˆÓ.........................................345 11. Î ÙˆÓ ÛÙ ÚˆÓ ÚÂ Ó...................................................351 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................351 Ã Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË ÂÎ ÙˆÓ ÛÙ ÚˆÓ ÚÂ Ó...................................353 ÂÚÈappleÙÒÛÂÈ Î Ù ÏÏËÏfiÙËÙ...............................................355 ÏÂÔÓÂÎÙ Ì Ù Î È ÌÂÈÔÓÂÎÙ Ì Ù ÙË ÂÎ ÙˆÓ ÛÙ ÚˆÓ ÚÂ Ó....................356 Â È ÔÓÙ ÌÈ ÂÎ ÙˆÓ ÛÙ ÚˆÓ ÚÂ Ó......................................357 È ÈÎ Û Â ÛÙËÓ ÂÎ ÙˆÓ ÛÙ ÚˆÓ ÚÂ Ó......................................358

xii / ƒπ ÃOª 12. ÂÈÚ Ì Ù, ÔÈÔÓÂ appleâèú Ì Ù Î È ÚÂ Ó ÌÂÌÔÓˆÌ ÓˆÓ appleâúèappleùòûâˆó..............361 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................361 È ÚÂ Ó ÛÙÔÓ ÂÎapple È Â ÙÈÎfi appleâèú Ì ÙÈÛÌfi................................363 ŒÓ appleúô-appleâèú Ì ÙÈÎfi Û ÈÔ: ÌÈ appleâèú Ì ÙÈÎ ÔÌ ÌÂ ÏÂÁ Ô appleúô Î È ÌÂÙ.........363 ŒÓ «ÏËıÈÓfi» appleâèú Ì ÙÈÎfi Û ÈÔ: ÙÔ Û ÈÔ ÌÂ Ô ÌÂÙÚ ÛÂÈ (appleúô Î È ÌÂÙ ) ÌÂ Ú ÛË ÔÌ ÂÏ Á Ô..................................................364 ŒÓ ÔÈÔÓÂ appleâèú Ì ÙÈÎfi Û ÈÔ: ÙÔ Û ÈÔ ÙË ÌË ÈÛÔ Ó ÌË ÔÌ ÂÏ Á Ô.........367 È ÈÎ Û Â Î Ù ÙË ÈÂÓ ÚÁÂÈ ÙË appleâèú Ì ÙÈÎ ÚÂ Ó.........................368 Ú Â ÁÌ Ù applefi ÙËÓ ÂÎapple È Â ÙÈÎ ÚÂ Ó...................................371 ÚÂ Ó ÌÂÌÔÓˆÌ ÓË appleâú appleùˆûë : ÙÔ Û ÈÔ μ μ.............................375 ÌÂÙ - Ó Ï ÛË ÛÙËÓ ÂÎapple È Â ÙÈÎ ÚÂ Ó.....................................378 13. ŒÚÂ Ó - Ú ÛË..........................................................385 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................385 OÚ ÔÓÙ ÙËÓ ÚÂ Ó - Ú ÛË...............................................386 Ú Î È Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË ÚÂ Ó - Ú ÛË.................................388 ŒÚÂ Ó - Ú ÛË ˆ ÎÚÈÙÈÎ appleú ÍË.............................................393 È ÈÎ Û Â ÁÈ ÙËÓ ÚÂ Ó - Ú ÛË...........................................398 OÚÈÛÌ Ó appleú ÎÙÈÎ Î È ıâˆúëùèî ËÙ Ì Ù....................................407 Ìapple Ú ÛÌ.............................................................410 ΔEΔ ƒδo ªEƒO : Δƒ Δ π E π Δ À O H OªE ø π Δ ƒ À Δπ H π π I 14. ÚˆÙËÌ ÙÔÏfiÁÈ.........................................................413 ÂÔÓÙÔÏÔÁÈÎ ËÙ Ì Ù....................................................414 Ë ÂÚˆÙ ÛÂˆÓ ÂÚˆÙËÌ ÙÔÏÔÁ Ô...........................................418 ÈÏÔÙÈÎ appleôûùôï ÙÔ ÂÚˆÙËÌ ÙÔÏÔÁ Ô......................................439 ÚˆÙËÌ ÙÔÏfiÁÈ appleô ÛÙ ÏÓÔÓÙ È Ù ÚÔÌÈÎÒ.................................442 appleâíâúá Û Â ÔÌ ÓˆÓ ÂÚˆÙËÌ ÙÔÏÔÁ Ô.....................................446 15. ÓÂÓÙÂ ÍÂÈ............................................................449 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................449 ÓÙÈÏ ÂÈ ÁÈ ÙË Û Ó ÓÙÂ ÍË...............................................449 ÎÔappleÔ ÙË Û Ó ÓÙÂ ÍË....................................................451 Δ appleôè Û ÓÂÓÙÂ ÍÂˆÓ.......................................................454 Â È ÛÌfi È ÈÎ ÛÈÒÓ ÁÈ ÚÂ Ó ÛÈÛÌ ÓË ÛÙË Û Ó ÓÙÂ ÍË.....................460 OÌ ÈÎ Û Ó ÓÙÂ ÍË......................................................483 OÌ Â ÂÛÙ ÛË.........................................................485 ªË Î ÙÂ ı ÓfiÌÂÓË Û Ó ÓÙÂ ÍË Î È ÂÛÙÈ ÛÌ ÓË Û Ó ÓÙÂ ÍË........................487 ΔËÏÂÊˆÓÈÎ Û Ó ÓÙÂ ÍË....................................................490

ƒπ ÃOª / xiii 16. Ó ÊÔÚ..............................................................495 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................495 ËıÔÁÂÓ appleúôû ÁÁÈÛË...................................................496 Ã Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙˆÓ Ó ÊÔÚÒÓ Î È ÙˆÓ ÂappleÂÈÛÔ ˆÓ..............................496 È ÈÎ Û Â ÁÈ ÙËÓ ÂÍ ÁˆÁ, ÙËÓ Ó Ï ÛË Î È ÙËÓ appleèûùôappleô ËÛË ÙË ÁÓËÛÈfiÙËÙ ÙˆÓ Ó ÊÔÚÒÓ...........................................................498 Ó Ï ÛÂÈ ÈÎÙ Ô ÙˆÓ appleôèôùèîòó ÛÙÔÈ Â ˆÓ....................................502 ΔÈ Â Ó È Ùfi appleô Î ÓÂÈ Ó ÎÙ Ô Î Ïfi;.......................................502 Ó Ï ÛË ÙÔ ÏfiÁÔ.......................................................503 Ó Ï ÛË ÙˆÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎÒÓ ÂappleÂÈÛÔ ˆÓ..........................................507 ÁÎ ÓÙÚˆÛË Ó ÊÔÚÒÓ ÛÙËÓ ÂÎapple È Â ÙÈÎ ÚÂ Ó : Ó apple Ú ÂÈÁÌ................507 ÚÔ Ï Ì Ù ÛÙË Û ÁÎ ÓÙÚˆÛË Î È ÛÙËÓ Ó Ï ÛË ÙˆÓ Ó ÊÔÚÒÓ...................509 ÏÂÔÓÂÎÙ Ì Ù ÙË ËıÔÁÂÓÔ appleúôû ÁÁÈÛË...................................511 ªÈ ÛËÌÂ ˆÛË ÁÈ ÙÈ ÈÛÙÔÚ Â...............................................511 17. Ú Ù ÚËÛË............................................................513 ÔÌËÌ ÓË apple Ú Ù ÚËÛË....................................................515 KÚ ÛÈÌ Û Ì ÓÙ.........................................................521 ÙÔ Ú ÏÈÛÙÈÎ apple Ú Ù ÚËÛË...............................................522 ËÙ Ì Ù ÂÔÓÙÔÏÔÁ....................................................528 Ìapple Ú ÛÌ.............................................................531 18. ΔÂÛÙ...................................................................533 Ú ÌÂÙÚÈÎ Î È ÌË apple Ú ÌÂÙÚÈÎ ÙÂÛÙ........................................533 ÚÔÙ appleôappleôèëì ÓË ÂÚÂ ÓËÙÈÎ ÔÎÈÌ Û, ÔÎÈÌ Û Â ÛÂ Û ÛË ÌÂ Ù ÎÚÈÙ ÚÈ Î È ÔÎÈÌ Û Â ÛÂ Û ÛË ÌÂ ÙÔ ÙÔÌÂ.......................................535 ÌappleÔÚÈÎ ÙÂÛÙ Î È ÙÂÛÙ appleô È ÌÔÚÊÒÓÔÓÙ È applefi ÙÔÓ ÂÚÂ ÓËÙ.....................537 ÓÙ ÍË ÂÓfi ÙÂÛÙ........................................................540 ºÙÈ ÓÔÓÙ Ó appleúôî Ù ÚÎÙÈÎfi ÙÂÛÙ Î È Ó ÙÂÛÙ ÌÂÙ ÙËÓ apple Ú Ì ÛË..............561 ÍÈÔappleÈÛÙ Î È Ë ÂÁÎ ÚfiÙËÙ ÙÔ ÙÂÛÙ.......................................562 ÂÔÓÙÔÏÔÁÈÎ ËÙ Ì Ù ÛÙËÓ appleúôâùôèì Û ÁÈ ÙÔ ÙÂÛÙ...........................562 ÏÂÎÙÚÔÓÈÎ Ó appleúôû ÚÌÔ fiìâóë ÔÎÈÌ Û...................................564 19. ÚÔÛˆappleÈÎ ÔÌ Ì Ù.....................................................567 Ã Ú ÎÙËÚÈÛÙÈÎ ÙË ÌÂıfi Ô...............................................568 «ÎÌ ÈÂ fiìâó» Ó ÓÙÈ «apple ÚÂ fiìâóˆó» ÔÌËÌ ÙˆÓ..............................570 ΔÔappleÔı ÙËÛË ÛÙÔÈ Â ˆÓ ÛÙ ÔÌ Ì Ù.........................................571 ÏÈÌ ÎˆÛË Î È apple Ú ÌÈ ÈÎ ÔÌ Ì Ù.........................................573 Ê ÚÌÔÁ Î È Ó Ï ÛË ÙË ÎÏÂ ÚÂappleÂÚÙÔÚ Ô................................575 È ÈÎ Û Â ÂÊ ÚÌÔÁ ÙË ÎÏÂ..........................................575 M ıô ÔÈ Ó Ï ÛË ÙË ÎÏÂ..............................................576 ÏÂÔÓÂÎÙ Ì Ù ÙË ÙÂ ÓÈÎ ÙË ÎÏÂ ÚÂappleÂÚÙÔÚ Ô............................578

xiv / ƒπ ÃOª ÛÎÔÏ Â ÛÙË Ú ÛË ÙË ÙÂ ÓÈÎ ÙË ÎÏÂ ÚÂappleÂÚÙÔÚ Ô.......................579 ªÂÚÈÎ apple Ú Â ÁÌ Ù ÙË Ú ÛË ÙË ÎÏÂ ÚÂappleÂÚÙÔÚ Ô ÛÙËÓ ÂÎapple È Â ÙÈÎ ÚÂ Ó..581 ÙÂ ÓÈÎ ÙË ÎÏÂ Î È ÙË Ë ÔÁÚ ÊËÛË /Ì ÁÓËÙÔÛÎfiappleËÛË Ì ı Ì ÙÔ...........584 20. ÔÏ È ÛÙ ÙË Ì ÙÚËÛË...................................................587 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................587 Ó Ï ÛË appleïòó ÙÚfiappleˆÓ Û Ó ÂÛË : Ó apple Ú ÂÈÁÌ..............................588 Δ Ì Ù ÛÙËÓ Ó Ï ÛË appleïòó Û Ó ÛÂˆÓ....................................589 Ó Ï ÛË ÔÌ ÔappleÔ ËÛË : Ó apple Ú ÂÈÁÌ......................................591 Ó Ï ÛË apple Ú ÁfiÓÙˆÓ: Ó apple Ú ÂÈÁÌ........................................595 ÔÏ È ÛÙ ÙÔÈ apple Ó ÎÂ....................................................611 ÔÏ È ÛÙ Ù Â ÔÌ Ó : Û fiïè ÛÙË ÛËÌÂÈÔÁÚ Ê..............................611 μ ıìô ÂÏÂ ıâú........................................................614 ËÌÂÈÒÛÂÈ apple Óˆ ÛÙËÓ appleôï Âapple appleâ Ë ÌÔÓÙÂÏÔappleÔ ËÛË..............................617 21. ÍÈÌÔ ÚfiÏˆÓ...........................................................621 ÈÛ ÁˆÁ...............................................................621 ÍÈÌÔ ÚfiÏˆÓ Ó ÓÙÈ ÂÍ apple ÙËÛË : Ë ÂappleÈ ÂÈÚËÌ ÙÔÏÔÁ..........................625 ÍÈÌÔ ÚfiÏˆÓ Ó ÓÙÈ ÂÍ apple ÙËÛË : Ë Ì ÚÙ Ú..................................626 ÍÈÌÔ ÚfiÏˆÓ ÛÙÔ ÂÎapple È Â ÙÈÎfi appleï ÛÈÔ.......................................629 OÈ Ú ÛÂÈ ÙÔ apple ÈÍ Ì ÙÔ ÚfiÏˆÓ............................................629 Ó Ù Î È Ó Ù ÛËÌÂ ÙÔ apple ÈÍ Ì ÙÔ ÚfiÏˆÓ Î È ÏÏˆÓ ÛÎ ÛÂˆÓ appleúôûôìô ˆÛË.633 ΔÔ apple ÍÈÌÔ ÚfiÏˆÓ ÛÂ Ó ÂÎapple È Â ÙÈÎfi appleï ÛÈÔ: Ó apple Ú ÂÈÁÌ....................634 ÍÈÔÏfiÁËÛË ÙÔ apple ÈÍ Ì ÙÔ ÚfiÏˆÓ Î È ÏÏˆÓ ÛÎ ÛÂˆÓ appleúôûôìô ˆÛË..............636 Eª ΔO ªEƒO : ƒo º ΔE I π Δ π ÀΔπ H Eƒ À 22. ÚfiÛÊ ÙÂ ÂÍÂÏ ÍÂÈ.....................................................641 ΔÔ È ÎÙ Ô............................................................641 ÚÔÛÔÌÔÈÒÛÂÈ..........................................................644 Û Ê ÏÔÁÈÎ...........................................................651 ÛÙ Ì Ù ÂˆÁÚ ÊÈÎÒÓ ÏËÚÔÊÔÚÈÒÓ........................................652 Ó Ï ÛË Ó ÁÎÒÓ........................................................653 Îapple Â ÛË appleô Û ÂÙ È ÛÂ appleô Â ÍÂÈ......................................659 ª πø π.................................................................661 μπμ π ƒ ºI...............................................................679 Àƒ ΔHƒπ..................................................................727

2 O ΔO O π Δ π ÀΔπ π Oπ ø π ƒ À π ø Οι εξελίξεις στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών τα τελευταία χρόνια συνοδεύονται από μια αυξανόμενη συνειδητοποίηση των ζητημάτων δεοντολογίας που υπεισέρχονται στην εργασία των κοινωνικών ερευνητών και της αναγκαιότητας να τηρούνται εκ μέρους τους οι υποχρεώσεις που έχουν αναληφθεί ή επηρεάζονται από τις έρευνές τους. Αυτή η συνειδητοποίηση, που εστιάζεται κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στο περιεχόμενο και τις μεθόδους της έρευνας, στο βαθμό που αφορά τους συμμετέχοντες, αντανακλάται στο μέγεθος της σχετικής βιβλιογραφίας και στην εμφάνιση κανόνων ερευνητικής πρακτικής, που διαμορφώνονται από διάφορες υπηρεσίες και επαγγελματικές ενώσεις 1. Τα θέματα δεοντολογίας που αντιμετωπίζονται στην εκπαιδευτική έρευνα, ειδικότερα, μπορεί να είναι ιδιαίτερα σύνθετα και λεπτά και μπορούν συχνά να βάλουν τους ερευνητές να ισορροπούν μεταξύ αφενός των απαιτήσεων τις οποίες επιφορτίζονται ως επαγγελματίες επιστήμονες που έχουν ως στόχο την αναζήτηση της αλήθειας και αφετέρου των δικαιωμάτων και αξιών των υποκειμένων που εν δυνάμει απειλούνται από την έρευνα. Αυτό είναι γνωστό ως «αναλογία κόστους οφέλους», η ουσία της οποίας περιγράφεται από τους Frankfort-Nachmias και Nachmias στον Πίνακα 2.1 και είναι μια έννοια στην οποία επιστρέφουμε πιο κάτω στο ίδιο κεφάλαιο, όταν αναλύουμε πώς εγείρονται διλήμματα δεοντολογίας από διάφορες πηγές έντασης. Αυτό αποτελεί ένα ιδιαιτέρως ακανθώδες δίλημμα, επειδή, όπως σημειώνουν ο Aronson και οι συνεργάτες του (1990), δεν μπορεί να το υπερβεί κανείς ούτε κάνοντας δηλώσεις για το απαράβατο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ούτε διακηρύσσοντας την πίστη του στο όνομα της επιστήμης. Τα περισσότερα έγκυρα εγχειρίδια για τη δεοντολογία της κοινωνικής έρευνας θα συμβούλευαν σ αυτή την περίπτωση τους ερευνητές να προχωρήσουν χωρίς να απειλούν την αξιοπιστία της έρευνας όσο είναι αυτό δυνατόν. Η συμβατική διατύπωση αυτού του είδους είναι άξια θαυμασμού, αλλά τα προβλήματα για τους ερευνητές πολλαπλασιάζονται υπερβολικά όταν εφαρμόζεται αυτή η αρχή: όταν κινούνται από το γενικό στο ειδικό, από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Κάθε ερευνητική εργασία είναι διαφορετική και οι ερευνητές είναι δυνατόν να διαπιστώσουν ότι σε μία περίπτωση η εργασία τους προχωράει ομαλά χωρίς τη λερναία ύδρα των δεοντολογικών ανησυχιών. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να αντιληφθούν, ξαφνικά και χωρίς προηγούμενη ένδει- 79

80 / XE IAZONTA THN π ÀΔπ ƒ À ξη, ότι βρίσκονται στη μέση ενός δεοντολογικού ναρκοπέδιου και ότι τα προβλήματα τεχνικής και διοικητικής φύσεως που θα περίμενε κανείς στη διαδικασία της εκπαιδευτικής έρευνας γίνονται πιο πολύπλοκα από απρόβλεπτα ηθικής φύσεως ερωτήματα. Τα δεοντολογικά ζητήματα πηγάζουν από τα είδη των προβλημάτων που ερευνώνται από τους κοινωνικούς επιστήμονες και από τις μεθόδους που χρησιμοποιούν αυτοί για να εξασφαλίσουν αξιόπιστα και έγκυρα δεδομένα. Θεωρητικά τουλάχιστον, αυτό σημαίνει ότι κάθε στάδιο στη διαδικασία της έρευνας μπορεί να είναι μία πιθανή πηγή δεοντολογικών προβλημάτων. Αυτά μπορεί να προέρχονται από τη φύση του ερευνητικού προγράμματος (διαφορές στην ευφυΐα, για παράδειγμα) το πλαίσιο της έρευνας (κρατητήριο ανηλίκων), τις διαδικασίες που θα υιοθετηθούν (που παράγουν υψηλά επίπεδα άγχους) τις μεθόδους συλλογής δεδομένων (συγκαλυμμένη παρατήρηση) τη φύση των συμμετεχόντων (συναισθηματικά διαταραγμένοι έφηβοι) το είδος των στοιχείων που συλλέγονται (πολύ προσωπικές πληροφορίες) το τι θα γίνει με τα δεδομένα (δημοσίευση κατά τρόπο που προκαλεί ενόχληση στους συμμετέχοντες). Οι αρχικές μας παρατηρήσεις φαίνεται να δείχνουν ότι το θέμα της δεοντολογίας στην κοινωνική έρευνα είναι ευρύ και απαιτητικό. Χρειάζεται σ αυτό το κεφάλαιο να παρουσιάσουμε μία σύνοψη των βασικών ζητημάτων που μπορεί να αντιμετωπίσουν οι ερευνητές σ αυτό το πεδίο. π 2.1 Ó ÏÔÁ ÎfiÛÙÔ ÔÊ ÏÔ Ó ÏÔÁ ÎfiÛÙÔ ÔÊ ÏÔ Â Ó È Ì ÛÈÎ ÓÓÔÈ appleô ÂÎÊÚ ÂÈ ÙÔ Î ÚÈÔ ÂÔÓÙÔÏÔÁÈÎfi ÏËÌÌ ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆ- ÓÈÎ ÚÂ Ó. ÙÔÓ appleúôáú ÌÌ ÙÈÛÌfi ÙË appleúôùâèófiìâóë ÚÂ Ó, ÔÈ ÎÔÈÓˆÓÈÎÔ ÂappleÈÛÙ ÌÔÓÂ appleú appleâè Ó appleôïôá - ÛÔ Ó Ù appleèı Ó ÎÔÈÓˆÓÈÎ ÔÊ ÏË ÙÔ ÂÁ ÂÈÚ Ì Ùfi ÙÔ apple Ó ÓÙÈ ÛÙÔ appleúôûâppleèîfi ÎfiÛÙÔ ÙˆÓ ÙfiÌˆÓ appleô Û Ì- ÌÂÙ Ô Ó. Δ appleèı Ó ÔÊ ÏË applefi ÙËÓ ÚÂ Ó ÌappleÔÚÂ Ó Â Ó È Ú ÛÈÌÂ Ó Î Ï ÂÈ, appleô Ô ËÁÔ Ó ÛÂ ÛËÌ ÓÙÈÎ appleúôfi Ô ÛÙË ıâˆúëùèî Î È ÂÊ ÚÌÔÛÌ ÓË ÁÓÒÛË. appleôù ÙË ÚÂ Ó ÌappleÔÚÂ Ó ÎÔÛÙ ÛÂÈ ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆÓ Ù appleïâôóâîù Ì Ù ÙˆÓ Ó Î Ï ÂˆÓ ÙË ÚÂ Ó Î È, Ù ÏÔ, ÙËÓ Â Î ÈÚ Ó ÂÏÙÈˆıÂ Ë ÓıÚÒappleÈÓË ˆ. ΔÔ ÎfiÛÙÔ ÁÈ ÙÔ Û ÌÌÂÙ ÔÓÙÂ ÌappleÔÚÂ Ó appleâúèï Ì ÓÂÈ ÙËÓ appleúôû ÔÏ ÙË ÍÈÔappleÚ appleâè, ÙËÓ ÂÓfi ÏËÛË, ÙËÓ appleòïâè ÙË apple ÛÙË ÛÙÈ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Û ÛÂÈ, ÙËÓ appleòïâè ÙË ÙÔÓÔÌ Î È ÙÔ ÙÔÎ ıôúèûìô Î È ÙË ÌÂÈˆÌ ÓË ÙÔ- ÂÎÙ ÌËÛË. applefi ÙËÓ ÏÏË ÌÂÚÈ, Ù ÔÊ ÏË ÁÈ ÙÔ Û ÌÌÂÙ ÔÓÙÂ ÌappleÔÚÔ Ó Ó apple ÚÔ Ó ÙË ÌÔÚÊ ÙË ÈÎ ÓÔappleÔ ËÛË ÁÈ ÙË Û Ì ÔÏ ÙÔ ÛÙËÓ ÂappleÈÛÙ ÌË Î È ÙË ÍËÌ ÓË appleúôûâppleèî Î Ù ÓfiËÛË ÙÔ ÂÍÂÙ fiìâóô appleâ Ô ÙË ÚÂ Ó. È ÈÎ Û ÙË ÂÍÈÛÔÚÚfiappleËÛË ÙÔ ÔÊ ÏÔ Ó ÓÙÈ ÙÔ appleèı ÓÔ ÎfiÛÙÔ Â Ó È Î Ú ˆ appleôîâèìâóèî Î È Î ıfiïô Â ÎÔÏË. ÂÓ apple Ú ÂÈ Ù appleôùâ applefiï ÙÔ Î È ÔÈ ÂÚÂ ÓËÙ appleú appleâè Ó apple ÚÔ Ó appleôê ÛÂÈ ÁÈ ÙÔ appleâúèâ fi- ÌÂÓÔ ÙË ÚÂ Ó Î È ÙÈ È ÈÎ Û Â ÛÂ Û Ó ÚÙËÛË ÌÂ Âapple ÁÁÂÏÌ ÙÈÎ Î È appleúôûâppleèî Í Â. Ù Ë Ó ÏÔÁ ÎfiÛÙÔ ÔÊ ÏÔ Â Ó È ÙÔ ÛÈÎfi ÏËÌÌ appleô ÊÔÚ Ó ÌÂÁ ÏÔ Ì ÚÔ ÙË ÎÔÈÓˆÓÈÎ ÚÂ Ó. ËÁ : ÚÔÛ ÚÌÔÛÌ ÓÔ applefi Frankfort-Nachmias Î È Nachmias, 1992

H EONTO O IA TH EK AI EYTIKH π π ø π EPEYNA / 81 Παρόλο που στη συνέχεια παρέχεται καθοδήγηση και άφθονες συμβουλές, οι οποίες αντλούνται από την εργασία έμπειρων ερευνητών και από μεγάλη έκταση εμπειρικών μελετών, δεν έχουμε την πρόθεση να δώσουμε έτοιμες συνταγές. Όταν προτείναμε στο αρχικό σχόλιο, κάθε έρευνα είναι ένα γεγονός sui generis και οι ενέργειες των ερευνητών δεν μπορούν, και βεβαίως δεν θα έπρεπε, να συμπιεστούν από ένα προκρούστειο σύστημα δεοντολογίας. Όταν πρόκειται για την επίλυση ενός ειδικού ηθικού προβλήματος, η κάθε περίπτωση συχνά προσφέρει ένα ολόκληρο φάσμα δυνατοτήτων. Στη συνέχεια, καταφεύγουμε ως ένα βαθμό σε επαναδιατύπωση γεγονότων, χωρίς, ελπίζουμε, να επαναλαμβανόμαστε. Αυτό έχει πλεονεκτήματα, μια και μερικές από τις ιδέες που αναλύονται είναι πολύπλευρες και η επανεμφάνισή τους σε διαφορετικά πλαίσια μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση. Απ όσα είπαμε ως εδώ, ελπίζουμε ότι θα φανούμε χρήσιμοι για την παροχή πληροφοριών περισσότερο, παρά ως θεωρητικοί ρυθμιστές, και ότι η συμβολή μας θα σηματοδοτήσει αυτό που για πολλούς αναγνώστες είναι terra incognita. Με αυτό το πνεύμα ανασκοπούμε τα προβλήματα της πρόσβασης στο ερευνητικό σκηνικό, τη φύση της δεοντολογίας στην κοινωνική έρευνα γενικώς, τις πηγές έντασης στη δεοντολογική αντιπαράθεση, τα προβλήματα και τα διλήμματα που αντιμετωπίζει ο ερευνητής, τα οποία συμπεριλαμβάνουν ζητήματα που αφορούν την προσωπική ζωή, την ανωνυμία, την εμπιστευτικότητα, την προδοσία και την απάτη. Επίσης, τα δεοντολογικά προβλήματα που συνδέονται με συγκεκριμένες ερευνητικές μεθόδους, τη δεοντολογία κατά την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών, τους κανονισμούς που επηρεάζουν την έρευνα και, τέλος, τους προσωπικούς ηθικούς κώδικες πρακτικής. Πριν απ αυτό, πάντως, εξετάζουμε μία άλλη βασική έννοια, η οποία, μαζί με την αναλογία κόστους οφέλους, συμβάλλει στη θεμελίωση της δεοντολογικής διαδικασίας, αυτήν της συνειδητής συναίνεσης. À π Δ À π Μεγάλο μέρος της κοινωνικής έρευνας απαιτεί την εξασφάλιση της συναίνεσης και της συνεργασίας των ατόμων που θα βοηθήσουν στην έρευνα, και άλλων σημαντικών ατόμων, σε οργανισμούς και ιδρύματα, που παρέχουν διευκολύνσεις για τη διεξαγωγή της έρευνας. Σε ορισμένους πολιτισμούς η συνειδητή συναίνεση είναι απόλυτα αναγκαία όταν οι συμμετέχοντες εκτίθενται σε σημαντικούς κινδύνους ή καλούνται να απεμπολήσουν προσωπικά δικαιώματα. Γράφοντας για την κατάσταση στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, οι Frankfort- Nachmias και Nachmias λένε: ŸÙ Ó ÔÈ Û ÌÌÂÙ ÔÓÙÂ ÛÙËÓ ÚÂ Ó appleúfiîâèù È Ó ÂÎÙÂıÔ Ó ÛÂ applefióô, Ê ÛÈÎfi Û Ó È- ÛıËÌ ÙÈÎfi ÙÚ Ì ÙÈÛÌfi, ÛÂ appleâèï ÙË appleúôûˆappleèî ÙÔ ËÛ, ÛÂ Ê ÛÈÎfi Ô- ÏÔÁÈÎfi Á Ô, fiù Ó Î ÏÔ ÓÙ È Ó ÛÔ Ó ÙËÓ ÙÔÓÔÌ ÙÔ apple ÚÔ ÈÎ (fiappleˆ, ÁÈ apple Ú ÂÈÁÌ, ÛÂ ÚÂ Ó Ê ÚÌ ÎˆÓ), Ë Û ÓÂÈ ËÙ Û Ó ÓÂÛË appleú appleâè Ó Â Ó È appleï Úˆ ÂÁÁ ËÌ ÓË. OÈ Û ÌÌÂÙ ÔÓÙÂ appleú appleâè Ó Í ÚÔ Ó fiùè Ë Û ÌÌÂÙÔ ÙÔ Â Ó È ÂıÂÏÔÓÙÈ-

82 / XE IAZONTA THN π ÀΔπ ƒ À Î ÛÂ Î ıâ appleâú appleùˆûë Î È appleú appleâè Ó Ï Ô Ó ÏÂappleÙÔÌÂÚ ÂÍ ÁËÛË ÂÎ ÙˆÓ appleúôù ÚˆÓ ÁÈ Ù ÔÊ ÏË, Ù ÈÎ ÈÒÌ Ù, ÙÈ ËÌ Â Î È ÙÔ ÎÈÓ ÓÔ appleô Û Ó ÔÓÙ È ÌÂ ÙË Û ÌÌÂÙÔ ÙÔ ÛÙÔ ÂÚÂ ÓËÙÈÎfi appleúfiáú ÌÌ. (Frankfort-Nachmias και Nachmias, 1992) Η αρχή της συνειδητής συναίνεσης βασίζεται στο δικαίωμα του ατόμου στην ελευθερία και την αυτοδιάθεσή του. Το να είναι κανείς ελεύθερος ταυτίζεται με το να ζει σε μία δημοκρατία, και, όταν τίθενται απαγορεύσεις και περιορισμοί στην ελευθερία, αυτοί πρέπει να γίνονται δικαιολογημένα και κατόπιν συναινέσεως, ακόμα και σε ερευνητικές διαδικασίες. Η συναίνεση λοιπόν προστατεύει και σέβεται το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και τοποθετεί μέρος της ευθύνης στον συμμετέχοντα, εάν κάτι δεν πάει καλά στην έρευνα. Μία άλλη πτυχή του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης είναι ότι το υποκείμενο έχει το δικαίωμα να αρνηθεί τη συμμετοχή ή να αποσυρθεί μετά την έναρξη της έρευνας (βλ. Frankfort- Nachmias και Nachmias, 1992). Έτσι, η συνειδητή συναίνεση εμπεριέχει και τη συνειδητή άρνηση. π 2.2 ÙÂ ı ÓÙ ÚÈÂ ÁÚ ÌÌ ÁÈ Û ÓÂÈ ËÙ Û Ó ÓÂÛË ÛÂ ÏÔÁÈÎ appleï ÛÈ 1. ªÈ Î Ï ÂÍ ÁËÛË ÙˆÓ È ÈÎ ÛÈÒÓ appleô ı ÎÔÏÔ ıëıô Ó Î È ÙˆÓ ÛÎÔappleÒÓ ÙÔ. 2. ªÈ appleâúèáú Ê ÙË Ù Ï ÈappleˆÚ Î È ÙÔ ÎÈÓ ÓÔ appleô ÌappleÔÚÂ ÏÔÁÈÎ Ó Ó Ì ÓÂÙ È. 3. ªÈ appleâúèáú Ê ÙˆÓ ˆÊÂÏËÌ ÙˆÓ appleô ÌappleÔÚÂ ÏÔÁÈÎ Ó Ó Ì ÓÔÓÙ È. 4. appleôî Ï Ë ÙˆÓ Î Ù ÏÏËÏˆÓ ÂÓ ÏÏ ÎÙÈÎÒÓ È ÈÎ ÛÈÒÓ appleô ı ÌappleÔÚÔ Û Ó Ó ˆÊÂÏ ÛÔ Ó ÙÔ Û ÌÌÂÙ - ÔÓÙÂ. 5. ªÈ appleúôûêôú ÁÈ apple ÓÙËÛË ÂÚˆÙËÌ ÙˆÓ Û ÂÙÈÎ ÌÂ ÙÈ È ÈÎ Û Â. 6. ÓËÌ ÚˆÛË fiùè ÙÔ ÙÔÌÔ Â Ó È ÂÏÂ ıâúô Ó appleôû ÚÂÈ ÙË Û Ó ÓÂÛ ÙÔ Î È Ó È Îfi ÂÈ ÙË Û ÌÌÂÙÔ ÙÔ ÛÙÔ appleúfiáú ÌÌ Ó apple Û ÛÙÈÁÌ, ˆÚ ÂappleÈappleÙÒÛÂÈ. ËÁ : ÀappleÔ ÚÁÂ Ô ÀÁÂ, Îapple Â ÛË Î È ÔÈÓˆÓÈÎ ÚfiÓÔÈ ÙˆÓ, Institutional Guide to DHEW Policy, 1971 Η συνειδητή συναίνεση έχει οριστεί από τους Diener και Grandall ως «οι διαδικασίες με τις οποίες τα άτομα επιλέγουν εάν θα συμμετέχουν σε μία έρευνα, αφού ενημερωθούν για γεγονότα τα οποία είναι πιθανό να επηρεάσουν τις αποφάσεις τους» (Diener και Crandall, 1978). Αυτός ο ορισμός περιέχει τέσσερα στοιχεία: ικανότητα, εθελοντική διάθεση, πλήρη πληροφόρηση και κατανόηση. Ο όρος «ικανότητα» σημαίνει ότι υπεύθυνα και ώριμα άτομα θα πάρουν τις ορθές αποφάσεις εάν τους δοθούν οι σχετικές πληροφορίες. Οι ερευνητές πρέπει να βεβαιώνονται ότι δεν συμπεριλαμβάνουν άτομα ανίκανα να πάρουν τέτοιες αποφάσεις, είτε λόγω ανωριμότητας είτε λόγω κάποιου ψυχολογικού προβλήματος. Η «εθελο-

H EONTO O IA TH EK AI EYTIKH π π ø π EPEYNA / 83 ντική διάθεση» απαιτεί να εφαρμόζεται η αρχή της συνειδητής συναίνεσης, και έτσι να επιβεβαιώνεται ότι οι συμμετέχοντες ελεύθερα επιλέγουν να συμμετάσχουν (ή όχι) στην έρευνα, και εγγυάται ότι η έκθεση σε κινδύνους αναλαμβάνεται εν γνώσει τους και εθελοντικά. Αυτό το στοιχείο μπορεί να δημιουργεί προβλήματα, ειδικότερα στον τομέα της ιατρικής έρευνας, όπου απληροφόρητοι ασθενείς χρησιμοποιούνται ως πειραματόζωα. Η «πλήρης πληροφόρηση» απαιτεί η συναίνεση να είναι απολύτως συνειδητή, παρόλο που στην πράξη είναι συχνά αδύνατον στους ερευνητές να πληροφορούν τα υποκείμενα για καθετί, για παράδειγμα κατά τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων και, όπως θα δούμε παρακάτω, στις περιπτώσεις εκείνες που οι ίδιοι οι ερευνητές δεν ξέρουν τα πάντα γύρω από την έρευνα. Σε τέτοιες περιπτώσεις, πρέπει να εφαρμοστεί η στρατηγική της συνειδητής συναίνεσης σε λογικά πλαίσια. Ο Πίνακας 2.2 περιγράφει τις κατευθυντήριες γραμμές που χρησιμοποιούνται στις ΗΠΑ και βασίζονται στην ιδέα της συνειδητής συναίνεσης σε λογικά πλαίσια 2. Η «κατανόηση» αναφέρεται στο γεγονός ότι οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονται πλήρως τη φύση του ερευνητικού προγράμματος, ακόμα και όταν οι διαδικασίες είναι σύνθετες και περικλείουν κινδύνους. Έχουν γίνει υποδείξεις για να εξασφαλιστεί ότι τα υποκείμενα αντιλαμβάνονται πλήρως την κατάσταση στην οποία τοποθετούν τους εαυτούς τους, για παράδειγμα, χρησιμοποιώντας υποκείμενα υψηλού μορφωτικού επιπέδου, προσλαμβάνοντας ειδικό σύμβουλο για να εξηγεί τις δυσκολίες ή ενσωματώνοντας στο ερευνητικό σχήμα ένα χρονικό κενό μεταξύ της αίτησης για συμμετοχή και της ώρας της απόφασης. Εάν αυτά τα τέσσερα στοιχεία είναι παρόντα, οι ερευνητές μπορούν να είναι βέβαιοι ότι τα δικαιώματα των υποκειμένων θα έχουν τύχει του κατάλληλου σεβασμού. Πάντως, όπως σημειώνουν οι Frankfort-Nachmias και Nachmias: Ú ÙË Û Ó ÓÂÛË appleâèù applefi appleïëúôêfiúëûë ÂÓ ı appleúâappleâ [...] Ó Î Ù ÛÙÂ applefiï ÙË appleúô applefiıâûë ÁÈ Î ıâ Â Ô ÎÔÈÓˆÓÈÎ ÚÂ Ó. ÚfiÏÔ appleô Û Ó ıˆ Â Ó È ÂappleÈı ÌËÙ, ÂÓ Â Ó È applefiï Ù apple Ú ÙËÙË ÛÂ ÌÂÏ ÙÂ appleô ÂÓ ÂÌappleÂÚÈ Ô Ó Î Ó ÓÔ. ŸÛÔ appleèô ÛÔ Úfi Â Ó È Ô Î Ó ÓÔ ÁÈ ÙÔ Û ÌÌÂÙ ÔÓÙÂ ÛÂ ÌÈ ÚÂ Ó ÙfiÛÔ ÌÂÁ - Ï ÙÂÚË Á ÓÂÙ È Ë appleô Ú ˆÛË Ó apple ÚÍÂÈ Û ÓÂÈ ËÙ Û Ó ÓÂÛË. (Frankfort-Nachmias και Nachmias, 1992) Πρέπει επίσης να θυμόμαστε ότι υπάρχουν μερικές ερευνητικές μέθοδοι όπου είναι αδύνατο να ζητηθεί η συνειδητή συναίνεση. Η συγκαλυμμένη παρατήρηση, για παράδειγμα, όπως χρησιμοποιήθηκε στη μελέτη του Patrick για μια συμμορία στη Γλασκόβη (Κεφάλαιο 9), ή οι πειραματικές τεχνικές που χρησιμοποιούν την εξαπάτηση, όπως στα πειράματα του Milgram για την υπακοή στην εξουσία (Κεφάλαιο 21), αποκλείουν από τη φύση τους αυτήν τη δυνατότητα. Και βεβαίως, μπορεί να υπάρχουν περιπτώσεις που δημιουργούνται προβλήματα ακόμα και όταν η συναίνεση έχει εξασφαλιστεί. Ο Burgess (1989a), για παράδειγμα, αναφέρει τη δική του έρευνα, στην οποία οι δάσκαλοι είχαν ενημερωθεί για τη διεξαγωγή κάποιας έρευνας, αλλά για την οποία δεν ήταν δυνατόν να καθοριστεί επακριβώς τι είδους δεδομένα θα συγκεντρώ-

84 / XE IAZONTA THN π ÀΔπ ƒ À νονταν και πώς θα χρησιμοποιούνταν. Σ αυτήν τη συγκεκριμένη περίπτωση θα μπορούσε να λεχθεί ότι τα άτομα δεν ήταν πλήρως ενημερωμένα, ότι η συναίνεση δεν παρασχέθηκε και ότι ο ιδιωτικός χώρος παραβιάστηκε. Ως γενικός κανόνας, πάντως, η συνειδητή συναίνεση είναι μια σημαντική αρχή και το γεγονός ότι οι ηθικοί φιλόσοφοι έχουν συμμετάσχει στον επιστημονικό διάλογο που προκάλεσε η έννοια αυτή αποτελεί μαρτυρία για τη σοβαρότητα με την οποία αντιμετωπίζεται (Soble, 1978). Η αρχή αυτή θα θεμελιώσει μια άρρητη σχέση συμβολαίου μεταξύ του ερευνητή και του ερευνωμένου και θα λειτουργήσει ως βάση για τις δεοντολογικές θεωρήσεις που θα οικοδομηθούν στη συνέχεια. Από τα σχόλια και τις αναφορές μας στο θέμα της συνειδητής συναίνεσης, ίσως φαίνεται ότι προϋποθέτουμε την ύπαρξη σχέσεων μεταξύ συναδέλφων ερευνητή και εκπαιδευτικών, για παράδειγμα, ή ερευνητή καθηγητή και μεταπτυχιακών φοιτητών και αυτή η προϋπόθεση φαίνεται να διέπει πολλές από τις συζητήσεις δεοντολογικής φύσης στην ερευνητική βιβλιογραφία γενικότερα. Οι αναγνώστες έχουν υπόψη τους όμως ότι η εκπαιδευτική έρευνα σε μεγάλο βαθμό αφορά παιδιά τα οποία δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι συνεργάζονται επί ίσοις όροις με τον ερευνητή και είναι σημαντικό να το έχουμε αυτό υπόψη μας σε όλες τις φάσεις της ερευνητικής διαδικασίας, συμπεριλαμβανομένου και του σημείου στο οποίο επιζητείται η συνειδητή συναίνεση. Σε σχέση μ αυτό, αναφερόμαστε στη σημαντική εργασία των Fine και Sandstrom (1988), των οποίων οι εθνογραφικές μελέτες και μελέτες συμμετοχικής παρατήρησης σε παιδιά και νέους εστιάζονται, μεταξύ των άλλων, σ αυτή την ασυμμετρία που συνδέεται με το πρόβλημα της εξασφάλισης συνειδητής συναίνεσης από τους νέους ερευνώμενους και της εξήγησης της έρευνας κατά τρόπο αντιληπτό. Ως βασική αρχή, υποστηρίζουν ότι, ενώ είναι επιθυμητό να μειώνεται η διαφορά ισχύος μεταξύ παιδιών και ενηλίκων ερευνητών, η διαφορά θα παραμένει και η εξάλειψή της ίσως δεν ενδείκνυται δεοντολογικά. Είναι μάλλον χρήσιμο για τους αναγνώστες να αναφερθούμε συνοπτικά σε άλλες πτυχές του προβλήματος της συνειδητής συναίνεσης (ή άρνησης) σε σχέση με μικρά ή πολύ μικρά παιδιά. Η επιδίωξη της συνειδητής συναίνεσης σε σχέση με μικρά παιδιά εμπεριέχει δύο στάδια. Κατ αρχάς, οι ερευνητές ενημερώνουν και ζητούν την άδεια από τους ενήλικους που είναι υπεύθυνοι για τα μελλοντικά υποκείμενα της έρευνας και, στη συνέχεια, προσεγγίζουν τα ίδια τα παιδιά. Οι ενήλικοι μπορεί, π.χ., να είναι γονείς, δάσκαλοι, επιμελητές ή ψυχίατροι, επικεφαλής οργανώσεων νέων ή προπονητές ομάδων, ανάλογα με το πλαίσιο της έρευνας. Ο στόχος της έρευνας θα εξηγηθεί, θα απαντηθούν ερωτήσεις και θα ζητηθεί η άδεια για το επόμενο στάδιο. Αντιρρήσεις για οποιονδήποτε λόγο θα γίνουν σεβαστές. Η εξασφάλιση της έγκρισης από τους συγγενείς μπορεί να είναι δυσκολότερη απ ό,τι από τα ίδια τα παιδιά, αλλά σε μία περίοδο αυξανόμενης ευαισθητοποίησης για την ευημερία των παιδιών, είναι απαραίτητο οι ερευνητές να εξασφαλίσουν αυτή την έγκριση. Θα ήταν χρήσιμο, στην αναζήτηση της συναίνεσης των παιδιών, οι ερευνητές να έχουν υπόψη τους τα σχόλια που παρατίθενται στη συνέχεια.

H EONTO O IA TH EK AI EYTIKH π π ø π EPEYNA / 85 Ενώ η άδεια και η συνεργασία των παιδιών παρέχεται αυτομάτως όταν η έρευνα είναι ποσοτική (ένα παιδί δεν μπορεί εν αγνοία του να συμπληρώσει ένα απλό ερωτηματολόγιο), η σημασία της συνειδητής συναίνεσης στην ποιοτική έρευνα δεν αναγνωρίζεται πάντα. Στη συμμετοχική παρατήρηση, για παράδειγμα, οι Fine και Sandstrom υποστηρίζουν ότι οι ερευνητές πρέπει να δίνουν πιστευτή και λογική εξήγηση των ερευνητικών τους προθέσεων, ειδικά σε περιπτώσεις που οι ίδιοι έχουν λίγη εξουσία, και ότι πρέπει να δοθεί μία πραγματική δυνατότητα στα παιδιά να μπορούν να πουν ότι δεν θέλουν να συμμετάσχουν. Οι συγγραφείς συμβουλεύουν ότι, όταν τα υποκείμενα αρνούνται, δεν πρέπει να ερωτώνται, οι πράξεις τους δεν πρέπει να καταγράφονται και δεν πρέπει να περιλαμβάνονται σε κανένα βιβλίο ή άρθρο (ούτε με ψευδώνυμο). Σε περιπτώσεις που αποτελούν μέρος μιας ομάδας, μπορούν να συμπεριληφθούν ως μέρος μιας συλλογικής οντότητας. Οι Fine και Sandstrom θεωρούν ότι τέτοιες αρνήσεις είναι μερικές φορές αποτέλεσμα δυσπιστίας προς τον ερευνητή. Εισηγούνται ότι, αργότερα, όταν ο ερευνητής θα έχει καταφέρει να δημιουργήσει στενότερη επικοινωνία με την ομάδα, αυτοί που αρχικώς αρνήθηκαν μπορεί να προσεγγιστούν ξανά, ίσως ιδιωτικά. Δύο ειδικότερες ομάδες παιδιών απαιτούν ιδιαίτερη μνεία: τα πολύ μικρά παιδιά και αυτά που δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις. Οι ερευνητές που πρόκειται να εργαστούν με παιδιά προσχολικής ηλικίας ή νήπια μπορούν να ξεχάσουν την ιδέα της συνειδητής συναίνεσης από τα μελλοντικά υποκείμενά τους, λόγω της ηλικίας τους, αλλά οι Fine και Sandstrom θα έκαναν διαφορετικές υποδείξεις. Παρόλο που τα παιδιά δεν θα καταλάβαιναν ούτε τι είναι η έρευνα, οι συγγραφείς συμβουλεύουν ότι θα έπρεπε να δοθούν κάποιες εξηγήσεις στα παιδιά. Για παράδειγμα, η εξήγηση ότι ένας ενήλικος θα παίζει μαζί τους και θα τα παρακολουθεί θα μπορούσε να είναι αρκετή για να δώσει το μέτρο της συνειδητής συναίνεσης των μικρών παιδιών. Όπως παρατηρούν οι Fine και Sandstrom: appleô Ì Â Ó È fiùè appleú appleâè Ó Ï ÁÔÓÙ È fiûô ÙÔ Ó ÙfiÓ appleâúèûûfiùâú ÛÙ apple È È, ÎfiÌ Î È Ó ÌÂÚÈÎ applefi Ù ÂÓ ÌappleÔÚÔ Ó Ó Î Ù Ï Ô Ó ÙËÓ appleï ÚË ÂÍ ÁËÛË. ËÏÈÎ ÙÔ ÂÓ appleú appleâè Ó ÌÂÈÒÓÂÈ Ù ÈÎ ÈÒÌ Ù ÙÔ, apple ÚfiÏÔ appleô ÙÔ Âapple appleâ Ô ÙË Î Ù ÓfiËÛ ÙÔ appleú appleâè Ó Ï Ì ÓÂÙ È applefi Ë ÛÙÈ ÂÍËÁ ÛÂÈ appleô ÙÔ ÓÔÓÙ È. (Fine και Sandsrom, 1988) Η δεύτερη ομάδα αποτελείται από αυτά τα παιδιά που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα και που δεν πληρούν το κριτήριο της «ικανότητας» των Diener και Crandall (1978) (μια ομάδα ψυχολογικά προβληματικών παιδιών, για παράδειγμα εδώ τίθεται το ζήτημα της «υπεράσπισης»). Σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να υπάρχουν ειδικές οδηγίες χειρισμών από τις Τοπικές Εκπαιδευτικές Αρχές. Σε περίπτωση που δεν υπάρχουν, οι απαιτήσεις της συνειδητής συναίνεσης μπορούν να καλυφθούν ζητώντας την άδεια των διευθυντών που ενεργούν ως γονείς (in loco parentis) ή που έχουν τη συγκατάθεση των γονέων για την παροχή της συνειδητής συναίνεσης.

86 / XE IAZONTA THN π ÀΔπ ƒ À Δύο τελικά σημεία προσοχής: Πρώτον, όταν σχεδιάζεται ένα ακραίο είδος έρευνας, οι γονείς πρέπει να είναι πλήρως ενημερωμένοι εκ των προτέρων και η συνειδητή συναίνεσή τους πρέπει να έχει ληφθεί και, δεύτερον, οποιαδήποτε κι αν είναι η φύση της έρευνας και οποιοσδήποτε αν εμπλέκεται, εάν ένα παιδί δείξει σημάδια άγχους ή καταπίεσης, η έρευνα πρέπει να σταματά αμέσως. Για μια περαιτέρω συζήτηση αναφορικά με την ιδιαίτερη φροντίδα που πρέπει να επιδειχθεί όταν εργαζόμαστε με παιδιά, παραπέμπουμε τον αναγνώστη στις εργασίες των Greig και Taylor (1998), Holmes (1998) και τέλος στις εργασίες των Graue και Walsh (1998).