Αξιοποίηση των στρατοπέδων στο οικιστικό περιβάλλον της βορειοδυτικής Θεσσαλονίκης: δυνητικά πεδία ευκαιριών ή κινδύνων

Ηµερίδα ΤΕΕ Στρατόπεδα στη Θεσσαλονίκη: Ανάδειξη και Αξιοποίηση Θεσσαλονίκη, 1 Απριλίου 2006 - Πολεµικό Μουσείο Χάρις Χριστοδούλου, αρχιτέκτονας µηχανικός MA Urban Design Αξιοποίηση των στρατοπέδων στο οικιστικό περιβάλλον της βορειοδυτικής Θεσσαλονίκης: δυνητικά πεδία ευκαιριών ή κινδύνων Εισαγωγή Η παρούσα εισήγηση αντλεί τα περισσότερα δεδοµένα της από το ερευνητικό πρόγραµµα 1 µε τίτλο: Προσδιορισµός στοιχείων υποβάθµισης και αλλοίωσης του οικιστικού περιβάλλοντος των δυτικών συνοικιών της Θεσσαλονίκης και διατύπωση προγραµµατικού πλαισίου αναπλάσεων που ανατέθηκε από τον Οργανισµό Ρυθµιστικού στον Τοµέα Πολεοδοµίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του τµήµατος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ εν όψει της διάθεσης πόρων από το Γ ΚΠΣ. Η συλλογή και επεξεργασία των στοιχείων έγινε στο διάστηµα του 1999, και ολοκληρώθηκε στο τέλος του 2000. Όπως είναι φυσικό, ορισµένα από τα δεδοµένα έχουν µεταβληθεί ή προέκυψαν νέα, ωστόσο τα περισσότερα στοιχεία, οι συντεταγµένες και αρχές του προγράµµατος δεν µεταβλήθηκαν και τα συµπεράσµατα πιστεύουµε ότι διατηρούν την αξία τους στην κλίµακα σχεδιασµού της πόλης. Οι συνάδελφοι-ισσες που προηγήθηκαν εισηγήθηκαν αναλυτικά τα αρχιτεκτονικά και ιστορικά δεδοµένα των στρατοπέδων για την ανάδειξη τους ως µνηµεία και τόπους ιστορικού και πολιτισµικού ενδιαφέροντος στη Θεσσαλονίκη. Γι αυτό, η δική µας εισήγηση θα περιοριστεί στη συζήτηση των πολεοδοµικών και περιβαλλοντικών παραµέτρων που πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά την ανάδειξη και αξιοποίηση των στρατοπέδων στον ιστό της πόλης και ειδικότερα της βορειοδυτικής Θεσσαλονίκης, και στις ενδεικτικές προτάσεις που τότε είχαµε καταλήξει για κάθε ένα από τα στρατόπεδα. Στη συνέχεια, θα αναφερθούµε εν συντοµία: - στην ιδιαίτερη ταυτότητα των βορειοδυτικών συνοικιών και στη σηµασία που έχει για ολόκληρη την πόλη και τους πολίτες της τα στρατόπεδα να αντιµετωπιστούν ως αναπόσπαστα στοιχεία ενός ευρύτερου προγράµµατος ανάπλασης αξιοποιώντας τη σχετικά πρόσφατη νοµοθεσία και τα νέα θεσµικά εργαλεία για τον πολεοδοµικό - χωροταξικό σχεδιασµό και τη βιώσιµη ανάπτυξη (Ν.2508/97, Ν.2742/99), καθώς και το Νόµο για την αποµάκρυνση των στρατοπέδων από τις οικιστικές περιοχές (Ν. 2745/99) 2. 1 Η ερευνητική οµάδα αποτελέστηκε από τους Λ. Παπαδόπουλο, αρχιτέκτονα, αναπληρωτή καθηγητή ΑΠΘ, Ν. Παπαµίχο, πολεοδόµο, αναπληρωτή καθηγητή ΑΠΘ, Α. Πασχαλίδη, χωροτάκτη - συγκοινωνιολόγο. Την επιστηµονική ευθύνη είχε η Β. Χαστάογλου, πολεοδόµος, καθηγήτρια ΑΠΘ. Στην ερευνητική οµάδα συµµετείχε ως βασική ερευνήτρια η Χ. Χριστοδούλου, αρχιτέκτονας µηχανικός µε ειδίκευση στον αστικό σχεδιασµό. 2 Ν.2508/97 «Βιώσιµη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και οικισµών της χώρας» Ν.2742/99 «Χωροταξικός σχεδιασµός και αειφόρος ανάπτυξη» Ν. 2745/99 «Σύσταση προσωρινής υπηρεσίας για την αξιοποίηση και µετεγκατάσταση στρατοπέδων και άλλες διατάξεις» 1

- στα πολλά βήµατα και προτάσεις µεγαλύτερης ή µικρότερης κλίµακας που έχουν γίνει από πολλές πλευρές και φορείς αυτής της πόλης την τελευταία εικοσαετία. - στις ευκαιρίες ή κινδύνους που ενέχει αυτή η διαδικασία αξιοποίησης των στρατοπέδων για την κλίµακα της πόλης. Η ταυτότητα του δυτικών συνοικιών και η σηµασία ενός ευρύτερου προγράµµατος ανάπλασης Το βόρειο και δυτικό τµήµα του πολεοδοµικού συγκροτήµατος Θεσσαλονίκης, που συνήθως αναφέρεται ως " υτική Θεσσαλονίκη" ή " υτικές Συνοικίες" και µόλις τα τελευταία χρόνια ως Βορειοδυτική Θεσσαλονίκη ταυτίζεται µε την πιο εκτενώς υποβαθµισµένη περιοχή της πόλης. Στην κοινή αντίληψη ο χαρακτηρισµός αυτός αποδίδεται σ ολόκληρη την περιοχή και δεν εντοπίζεται σε συγκεκριµένα σηµεία των συνοικιών. Αλλά και αναλυτικές προσεγγίσεις -στο βαθµό που έχουν γίνειδιαπιστώνουν ότι οι περιοχές των δήµων της βορειοδυτικής πόλης µειονεκτούν στο σύνολο τους όσον αφορά την ποιότητα του πολεοδοµικού περιβάλλοντος, την επάρκεια των αστικών υποδοµών καθώς και σε σχέση µε την συνοχή του κοινωνικού ιστού. Σε αντίθεση όµως µε το γεγονός ότι η χαµηλή ποιότητα και οι ανεπάρκειες χαρακτηρίζουν συνολικά το αστικό περιβάλλον των δυτικών συνοικιών, και σηµεία που βρίσκονται σε κρίση είναι διάσπαρτα σε ολόκληρη την περιοχή, οι όποιες παρεµβάσεις επιχειρούνται πάσχουν από αποσπασµατικότητα και έλλειψη συνοχής. Έργα, πρωτοβουλίες και προτάσεις στην πλειονότητά τους εντοπίζονται σε τµήµατα του πολεοδοµικού ιστού ή αναφέρονται σε επιµέρους ζητήµατα της αστικής παθολογίας. Ελάχιστα από τα προγράµµατα που έχουν πραγµατοποιηθεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη καλύπτουν ευρύτερη γεωγραφική περιοχή και προσπαθούν να αντιµετωπίσουν συνολικότερα τα συµπτώµατα της κρίσης του αστικού χώρου. Οι παρεµβάσεις κινούνται συνήθως µε πρωτοβουλία των δήµων και αντανακλούν - όπως είναι φυσικό άλλωστε- την προσανατολισµένη στην τοπική κοινωνία οπτική και ο σχεδιασµός περιορίζεται στα γεωγραφικά όρια της διοικητικής τους αρµοδιότητας. Με αυτούς τους όρους -που µέχρι πρόσφατα ετίθεντο και από την ισχύουσα πολεοδοµική νοµοθεσία- αναπαραγόταν η ασυνέχεια του αστικού ιστού και δεν αναιρούνταν ο κατακερµατισµός του πολεοδοµικού οργανισµού των υτικών και Βόρειων Συνοικιών. Με την πρακτική που ακολουθήθηκε, η βορειοδυτική Θεσσαλονίκη δεν αντιµετωπίστηκε ως χωρικό συνεχές, ούτε εντάχθηκε ως οργανικό τµήµα στο ενιαίο πολεοδοµικό συγκρότηµα. Παρά το ότι η εκτατική της ανάπτυξη ελέγχθηκε και η πύκνωση του αστικού ιστού έχει φτάσει στο σηµείο κορεσµού, η περιοχή διατηρεί τα γενετικά της χαρακτηριστικά που οφείλονται στη µη σχεδιασµένη, αυθαίρετη και αποσπασµατική επέκταση κατά τη µεταπολεµική κυρίως περίοδο. Με την 20χρονη εµπειρία της εφαρµογής του Ρυθµιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης, της ΕΠΑ, των ΓΠΣ και των ΠΜΕΑ, καθώς και δεκάδων πρωτοβουλιών και προγραµµάτων των ΟΤΑ, το ζήτηµα της συνοχής του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος και ανάδειξης της πόλης σε µητροπολιτικό κέντρο διεθνούς ακτινοβολίας παραµένει ανοιχτό. Η προοπτική ενός ευρύτερου προγράµµατος ανάπλασης θεµελιώνεται στις µοναδικές και τεράστιες δυνατότητες που διαθέτουν οι υτικές Συνοικίες: Τα έξι στρατόπεδα (Καρατάσιου, Παύλου Μελά, Μεγ. Αλεξάνδρου, Παπακυριαζή, Ζιάκα και 2

Κακιούση) µε τις κτιριακές εγκαταστάσεις τους, αλλά και αδρανή βιοµηχανικά κτίρια, όπως τα παλιά καπνοµάγαζα της Τερψιθέας και το ΑΓΝΟ, νεκροταφεία συνδεδεµένα µε την ιστορία της πόλης, όπως το Εβραϊκό, το Ινδικό, το Καθολικό και το Συµµαχικό, οι παλιές Μονές των Λαζαριστών και των Αδελφών του Ελέους, καθώς και στοιχεία φυσικού ενδιαφέροντος όπως οι όχθες και η κοίτη του ενδροποτάµου και άλλων ρεµάτων, το άλσος των Συκεών, πρανή και άλλες αδιαµόρφωτα σηµεία µικρότερης έκτασης αλλά σηµαντικά για τη διασύνδεση, συγκρότηση και συνεκτικότητα ενός συνόλου. Το µεγάλο απόθεµα γης και κτιρίων - το αξιολογότερο στο Πολεοδοµικό Συγκρότηµα το οποίο στο µεγαλύτερο του µέρος να ανήκει στο ηµόσιο - χωροθετηµένο σε κρίσιµα σηµεία και προνοµιακές θέσεις, τα σηµαντικά φυσικά στοιχεία, τα ενδιαφέροντα ιστορικά και πολιτισµικά στοιχεία αποτελούν δεδοµένα τα οποία αποτελούν τα βασικά συστατικά των σύγχρονων προσεγγίσεων αστικών αναπλάσεων διεθνώς, και τα οποία µπορούν να προσδώσουν σε ένα ευρύτερο πρόγραµµα ανάπλασης καινοτόµο χαρακτήρα και στρατηγική εµβέλεια. Οι χώροι αυτοί για συγκυριακούς λόγους διατάσσονται σε µια συνεχή ζώνη που διατρέχει όλους τους δυτικούς δήµους, µε τη µορφή ενός νοητού τόξου που ξεκινά από το δάσος του Σέιχ-Σου και καταλήγει στη θάλασσα, ακολουθώντας, από ένα σηµείο και µετά, την πορεία του ενδροποτάµου. υτικό Τόξο: βήµατα ωρίµανσης µίας ιδέας Ο εντοπισµός των πολύτιµων αυτών στοιχείων αποτέλεσε τη βάση της ιδέας γνωστής ως " υτικό Τόξο" 3, δηλαδή της δηµιουργίας ενός διαδηµοτικού άξονα πολιτιστικών κεντρικών λειτουργιών και δηµόσιων χώρων πρασίνου. Από την αρχική της διατύπωση το 1993 εµπλουτίστηκε και επεκτάθηκε από ποικίλες επεξεργασίες και προβληµατισµούς: - το " υτικό Τόξο" αποτέλεσε για πολλά ακαδηµαϊκά έτη αντικείµενο εκπαιδευτικών προγραµµάτων και σχεδιαστικών εργαστηρίων στο Τµήµα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, - υπήρξε ο κορµός της πρότασης του ήµου Σταυρούπολης για την πρωτοβουλία URBAN (1994), - συνδέθηκε µε προτάσεις και πρωτοβουλίες άλλων ήµων της περιοχής, - λειτούργησε ως συνεκτικό στοιχείο για τα έργα του προγράµµατος του Οργανισµού Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης Θεσσαλονίκη 97 (ΟΠΠΕ Θ 97), - συγκέντρωσε το ενδιαφέρον νέων ευρωπαίων αρχιτεκτόνων µέσω του διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισµού EUROPAN (1997) Νέοι Κοινόχρηστοι Χώροι για τη Σύγχρονη Πόλη µε την συνεργασία και υποστήριξη του ΟΠΠΕ Θ 97, - συγκροτήθηκε σε πρόταση για Επιχειρησιακό Πρόγραµµα από τον ΟΡΘΕ «Μητροπολιτική Θεσσαλονίκη: υτικό Τόξο και Ειδικά Έργα» (1999) και εντάχθηκε στο ΣΠΑ Περιβάλλον 2000-2006 από το ΥΠΕΧΩ Ε 4 3 Καυκούλα Κ., Γ. Αθανασόπουλος, κ.ά. (1993) Καταγραφή των πολιτιστικών χώρων των περιφερειακών ήµων του ΠΣΘ, ΣΑΘ - ΤΕΕ, Οκτώβριος. 4 ΟΡΘΕ, Χαστάογλου, Β. κ.ά. (1999) Επιχειρησιακό πρόγραµµα Μητροπολιτική Θεσσαλονίκη: υτικό Τόξο και Ειδικά Έργα, ΑΠΘ, Τµήµα Αρχιτεκτόνων, Τοµέας Πολεοδοµίας - Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος. 3

- εξειδικεύτηκε και τεκµηριώθηκε αναλυτικά κατά τη διάρκεια του ερευνητικού προγράµµατος απ όπου αντλούµε τα στοιχεία για την παρούσα εισήγηση (1999-2000), έτσι ώστε να συγκροτηθεί σε πιλοτική εφαρµογή προγράµµατος ανάπλασης του α. 8 του νέου τότε Ν. 2508/99 για βιώσιµη ανάπτυξη µε τις αναγκαίες και προβλεπόµενες µελέτες και ενέργειες και µε πρόβλεψη κεντρικού οργανωτικού σχήµατος - φορέα υλοποίησης και χρηµατοδότηση όπως προβλέπεται από το νέο θεσµικό πλαίσιο και παρά την απουσία ακόµη θεσµοθετηµένων ειδικών προδιαγραφών - αποτέλεσε οδηγό για την σύνταξη του υπό υλοποίηση προγράµµατος Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράµµατος Κεντρικής Μακεδονίας (µέτρα 3.8-3.9.) για την «Ολοκληρωµένη αστική ανάπτυξη της Β Θεσσαλονίκης» 5 µε όλους τους πλέον αναγνωρισµένους περιορισµούς που ενέχει η υλοποίηση ενός τέτοιου προγράµµατος 6. Ωστόσο, τα ζητήµατα πολεοδοµικού και αστικού σχεδιασµού είναι ακόµη ανοιχτά χωρίς να έχουν ενεργοποιηθεί θεσµικά εργαλεία και ειδικές πολεοδοµικές µελέτες που να διασφαλίζουν την ένταση και το χαρακτήρα των επεµβάσεων και έργων. Το σηµαντικότερο είναι ίσως το ότι βαθµιαία έχει γίνει ευρύτερα γνωστή και έχει αναγνωριστεί η σηµασία που έχει για ολόκληρο το Πολεοδοµικό Συγκρότηµα της Θεσσαλονίκης η δηµιουργία αυτής της νέας κεντρικότητας µε άξονα τη διαδοχή νέων πεδίων µητροπολιτικού ενδιαφέροντος για τους πολίτες που θα αναπτυχθούν στους χώρους των στρατοπέδων σε συνδυασµό µε τα υπόλοιπα διαθέσιµα αναιρώντας τον κατακερµατισµό και την έλλειψη της συνοχής της βορειοδυτικής και ολόκληρης της Θεσσαλονίκης. Όλα αυτά τα βήµατα που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια µας συγκροτούν µία τεράστια δηµόσια συζήτηση σε επιστηµονικό και πολιτικό επίπεδο που µας επιτρέπουν σήµερα να µιλάµε µε διαφορετικούς όρους και έννοιες για τη βορειοδυτική Θεσσαλονίκη και την αξιοποίηση των στρατοπέδων. Το δυτικό ή βορειο-δυτικό τόξο, η διαµόρφωση ενός «γραµµικού µητροπολιτικού πάρκου» που θα ενσωµατώσει τις «ευαίσθητες φυσαλίδες» 7 του εδαφικού αποθέµατος, η αναγκαιότητα για ανάπτυξη θεµατικών στρατηγικών και χρονοπρογραµµατισµού σε διαφοροποιηµένες φάσεις αστικών παρεµβάσεων, η «ανάκτηση» νέων υπάιθριων χώρων από όλους τους κατοίκους κλπ εκτός από ένα νέο λεξιλόγιο συγκροτούν ένα σύνολο από νέες εικόνες, νέους στόχους και απαιτήσεις για την ταυτότητα των βορειοδυτικών συνοικιών και για το σύνολο της πόλης. 5 βλ. www.anae.gr 6 Για να είναι επιτυχηµένο ένα πρόγραµµα ανάπλασης πρέπει να είναι συντονισµένο στο χρόνο και στο χώρο µε απαραίτητες θεσµικές ρυθµίσεις που θα διασφαλίζουν το χαρακτήρα του. Η υλοποίηση ευρωπαϊκά χρηµατοδοτούµενων αστικών προγραµµάτων έχει πλέον αναγνωρισµένους περιορισµούς που εµπεριέχει η εξάρτηση της ανάπλασης µέσα από την υλοποίηση ενός προγράµµατος χρηµατοδότησης (επιλεξιµότητα και µη-επιλεξιµότητα ενεργειών, κατακερµατισµός των έργων κατά την εφαρµογή, παραγωγή δεικτών ) που τις περισσότερες φορές καταλήγουν σε αποτελέσµατα διαφορετικά από αυτά που αρχικά ήταν επιθυµητά. Η υλοποίηση τέτοιων προγραµµάτων προϋποθέτουν θεσµικές ρυθµίσεις πολεοδοµικού σχεδιασµού και δεν µπορεί σε καµία περίπτωση να τις υποκαταστήσει. 7 βλ. Smets στο τεύχος προκήρυξης του διαγωνισµού EUROPAN ΟΠΠΕ Θ 97 - EUROPAN (1997) Ο ιαγωνισµός του υτικού Τόξου: Νέοι Κοινόχρηστοι Χώροι στη Θεσσαλονίκη για τη Σύγχρονη Πόλη, Θεσσαλονίκη : ΟΠΠΕ Θ 97 και των αποτελεσµάτων του στο Σηµαιοφορίδης, Γ. (επιµ.) (2000) Νέοι Κοινόχρηστοι Χώροι στη Θεσσαλονίκη για τη Σύγχρονη Πόλη, Θεσσαλονίκη. 4

Τα στρατόπεδα στη Βορειοδυτική Θεσσαλονίκη Παρ ολ αυτά, τα στρατόπεδα υφίστανται ακόµη έντονη την πίεση για αστικοποίηση και είτε απειλούνται µε οικοπεδοποίηση είτε κινδυνεύουν να διαµελιστούν µεταξύ όµορων δήµων, να µετατραπούν σε κυκλοφοριακούς άξονες ή - στην καλύτερη περίπτωση - να αντιµετωπιστούν σηµειακά, αν δεν ενταχθούν σε έναν ενιαίο και συνολικό σχεδιασµό. Στο πλαίσιο της κοινής συµφωνίας (1984) και του πρωτοκόλλου συνεργασίας (1997) των Υπουργών Εθνικής Άµυνας και ΠΕΧΩ Ε τα στρατόπεδα Ζιάκα, Μ. Αλεξάνδρου, και Π. Μελά ήταν τα πρώτα που θα απελευθερώνονταν σταδιακά και θα αποδίδονταν στην πόλη, ενώ τα στρατόπεδα Παπακυριαζή, Καρατάσιου και Κακιούση θα ακολουθούσαν 8. Με την ψήφιση του Ν.2745/99 και την κατάρτιση του Προγράµµατος Αποµάκρυνσης των Στρατοπέδων τα δεδοµένα από πλευράς ΥΕΘΑ έγιναν πιο συγκεκριµένα. Στο άρθρο 4 του νόµου αυτού περιγράφεται η διαδικασία πολεοδόµησης των στρατοπέδων και καθορίζεται ότι στους χώρους αυτούς επιτρέπονται χρήσεις γης ανεξαρτήτως των ισχυόντων ή προβλεπόµενων χρήσεων και όρων δόµησης της περιοχής (ΓΠΣ, ΖΟΕ κλπ.) µε σκοπό την αξιοποίηση των στρατοπέδων από τις Ένοπλες υνάµεις, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την πολεοδοµική αναβάθµιση των περιοχών µε προϋπόθεση ότι τουλάχιστον 50% των χώρων αυτών θα προβλέπεται για κάλυψη αναγκών σε χώρους κοινόχρηστου πρασίνου και κοινωφελών εξυπηρετήσεων. Αυτό είναι ένα εξαιρετικά υψηλό ποσοστό εκµετάλλευσης δηµόσιας γης από το ίδιο το ηµόσιο. Σηµαντικό σηµείο του νόµου αποτελεί η π.3 του ίδιου άρθρου όπου αναφέρεται ότι το ποσοστό της πολεοδοµηµένης γης που θα αποδοθεί στο Υπουργείο Εθνικής Άµυνας µπορεί να είναι στο ίδιο το υπό µελέτη στρατόπεδο ή άλλο ή ακόµη και σε άλλη έκταση του ηµοσίου που στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης θα µπορούσε να βρίσκεται και εκτός του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος. Αυτό δίνει τη δυνατότητα για διαφύλαξη και ανάδειξη των στρατοπέδων ως αστικών πάρκων µε αξιοποίηση των ιστορικών κτιριακών συγκροτηµάτων που περιλαµβάνουν µε βασικές αρχές αυτές της ελάχιστης δυνατής νέας δόµησης, της περιβαλλοντικής ενίσχυσης τους και της χωροθέτησης ήπιων προγραµµάτων νέων χρήσεων. Χρήσεις γης Όσον αφορά τις χρήσεις, το Ρυθµιστικό Σχέδιο και η εξειδίκευσή του στα ΓΠΣ των κατά τόπους δήµων όπου εντάσσονται διοικητικά τα στρατόπεδα προέβλεπαν την αποµάκρυνση των στρατοπέδων και την χρησιµοποίηση των απελευθερούµενων εκτάσεων µε ποικίλους τρόπους (χώροι πρασίνου, διοικητικά κέντρα, κοινωνική υποδοµή όπως πολιτιστικά κέντρα κλπ) στοχεύοντας στην αναδιοργάνωση του µητροπολιτικού χώρου και στην ποιοτική αναβάθµιση της πόλης. Ο πολεοδοµικός σχεδιασµός της δεκαετίας 80 προέβλεπε ιδιαίτερα απαιτητικά σε γη προγράµµατα κοινόχρηστων κοινωφελών λειτουργιών που σχεδόν καταργούν τη δυνατότητα ανάπτυξης σηµαντικών ελεύθερων υπαίθριων χώρων. Επιπλέον, τα δεδοµένα ελλείµµατα των δήµων σε κοινωνική υποδοµή που µεγεθύνονται κατά την 8 βλ. ΟΡΘΕ, Λιλιµπάκη, Μ. (1989), Επαναπροσδιορισµός Χρήσεων ιαδηµοτικών Κέντρων και Στρατοπέδων Π.Σ.Θ., Θεσσαλονίκη. 5

υλοποίηση αυτού του σχεδιασµού δεν πρέπει να ικανοποιηθούν µε αποσπασµατική κατάληψη γης των στρατοπέδων. Οι ανάγκες θα πρέπει να επανεκτιµηθούν µε τα νέα δεδοµένα, τα πολεοδοµικά σχέδια να αναθεωρηθούν στη βάση ενός ενιαίου σχεδιασµού για το υτικό Τόξο και τη Μητροπολιτική Θεσσαλονίκη και να αξιολογηθούν νέα στοιχεία, όπως η εκδηλωµένη ζήτηση και οι ανάγκες για ειδικές ερευνητικές και επιχειρηµατικές δραστηριότητες στον κλάδο των υπηρεσιών που θα µπορούσαν να λειτουργήσουν ως καταλύτες µίας νέας αστικότητας στο ευρύτερο πρόγραµµα ανάπλασης. Φυσικό περιβάλλον και τοπίο Στο χώρο των στρατοπέδων έχουν διασωθεί τµήµατα από τα δάση που κάλυπταν ολόκληρη την περιοχή των βορειοδυτικών συνοικιών µέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα. Οι χώροι των στρατοπέδων µαζί τα υπόλοιπα αξιόλογης έκτασης αποθέµατα πρασίνου που έχουν κυκλωθεί από τον αστικό ιστό, (όπως η εντροφυτεία Συκεών, τα αλσύλλια της οδού Ελπίδος και των Μετεώρων, τα ιστορικά νεκροταφεία), τα εναποµείναντα ανοιχτά τµήµατα των ρεµάτων και τους µικρότερης κλίµακας ανοικτούς ελεύθερους χώρους (πάρκα, νησίδες διαµορφώσεις δηµοσίων χώρων, αθλοπαιδιές, αυλές σχολείων κλπ.) µπορούν να συγκροτήσουν µε ήπιες διαµορφώσεις τοπίου ένα γραµµικό πάρκο µητροπολιτικής σηµασίας. Ένα πάρκο µε εκτεταµένους πυρήνες αυτούς των στρατοπέδων και αρκετούς πράσινους αστικούς διαδρόµους που θα δράσει αναζωογονητικά µε καθόλου αµελητέες επιπτώσεις στο αστικό περιβάλλον, τα τοπικά αστικά οικοσυστήµατα και το µικροκλίµα στις βορειοδυτικές συνοικίες. Νεώτερα στοιχεία από την ανάλυση που έχει γίνει στα πλαίσια της µελέτης για το Στρατηγικό Σχέδιο για το Πράσινο στη Θεσσαλονίκη 9 που µόλις ολοκληρώθηκε από τον ΟΡΘΕ φανερώνουν ποσοτικά το µέγεθος του προβλήµατος που κάνει την πόλη της Θεσσαλονίκης να ασφυκτιά. Οι θεσµοθετηµένοι κοινόχρηστοι χώροι πρασίνου που περιλαµβάνονται στα ΓΠΣ παρέχουν µόνο 2,27 τ.µ. πράσινο ανά κάτοικο. Τα στρατόπεδα ως χώροι µέχρι σήµερα δεσµευµένοι στην στρατιωτική χρήση αν αποδοθούν ακέραιοι για πράσινο προσθέτουν 2,4 τ.µ. ανά κάτοικο του ΠΣΘ. ηλαδή µόλις που διπλασιάζουν το ποσοστό: ούτε 5 τ.µ. πράσινο ανά κάτοικο, όταν τα διεθνή σταθερότυπα προβλέπουν υπερ-πολλαπλάσιες εκτάσεις πρασίνου για κάθε κάτοικο. Άλλο ένα στοιχείο ανασυγκρότησης του αστικού τοπίου µέσα από το χώρο των σηµερινών στρατοπέδων είναι το έντονο ανάγλυφο του εδάφους που προσδίδει στον αστικό χώρο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά µε έντονες κλίσεις, περίοπτα σηµεία, αξιόλογες διαδροµές µε µακρινές θέες προς χαρακτηριστικά τοπία της πόλης, όπως το λιµάνι, το Επταπύργιο, το δάσος κλπ., αλλά και κοντινότερες προς τοπικά σηµεία προσανατολισµού (π.χ. ιδιαίτερα κτίσµατα, διαµορφώσεις κλπ.). Τα στρατόπεδα Καρατάσιου και Π. Μελά µπορούν να ενταχθούν σε ένα ενιαίο σύστηµα χαρακτηριστικών σηµείων προσανατολισµού στο σηµερινό άµορφο τοπίο των δυτικών συνοικιών, σύστηµα, που µπορεί να συµπεριληφθεί στις µακροσκοπικές προτάσεις ανάδειξής τους. 9 ΟΡΘΕ/ Ανανιάδου-Τζηµοπούλου, Μ., Παπαµίχος, Ν. κ.ά. (2006) Στρατηγικό Σχέδιο για το Πράσινο στη Θεσσαλονίκη, ΤΑΜ -ΑΠΘ 6

όµηση Η έλλειψη ελεύθερων δηµόσιων χώρων καλής ποιότητας βαρύνει ως προς την υποβάθµιση της περιοχής σχεδόν στον ίδιο βαθµό µε την απουσία χώρων κοινωνικής πρόνοιας και πολιτισµού 10. Ωστόσο, η µετεγκατάσταση των στρατοπέδων και η απόδοσή τους στους δήµους ενέχει κινδύνους εφόσον οι εκτάσεις που αποδεσµεύονται αντιµετωπιστούν ως αστικά ακίνητα µε κριτήρια εµπορευµατικής αξιοποίησης της δυνατής νέας δόµησης ή ικανοποίησης τοπικών µόνο αναγκών των δήµων, και όχι ως περιβαλλοντικά πολύτιµοι χώροι για ανάπτυξη υπερτοπικών δραστηριοτήτων µητροπολιτικής κλίµακας. Η περίπτωση της πρώιµης απόδοσης του πρώην στρατοπέδου Στρεµπενιώτη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγµα ατυχούς διαχείρισης και κατατεµαχισµού µιας µεγάλης αδόµητης διαθέσιµης επιφάνειας. Αποδόθηκε τµηµατικά στους δήµους Νεάπολης και Πολίχνης και χρησιµοποιήθηκε για την κάλυψη επειγουσών αναγκών κοινωνικής υποδοµής, χωρίς µέριµνα για τον χαρακτήρα του αστικού χώρου που θα προέκυπτε. Το στρατόπεδο εµφανίζεται κατακερµατισµένο σε διάφορες κοινόχρηστες και κοινοφελείς χρήσις στα διαγράµµατα ρυµοτοµίας ήδη από τη δεκαετία 70. Με έκταση 28,6 εκταρίων, αποδόθηκε για αστική χρήση µετά το 1985. Παρά την πολεοδοµική µελέτη του 1988, η πολεοδόµησή του δεν προέκυψε από συστηµατικό σχεδιασµό αλλά προσαρµόστηκε στις αποσπασµατικές πιέσεις των όµορων ήµων και η έκταση κυριολεκτικά διαµελίστηκε για χρήσεις εκπαίδευσης, πολιτισµού, αθλητισµού, διοίκησης. Πολλά είναι τα αρνητικά χαρακτηριστικά που εντοπίζονται: κατακερµατισµός των ελεύθερων επιφανειών, τυχαία διασπορά των κτιριακών όγκων, ασυνέχεια των διαδροµών, µονολειτουργικότητα, φτωχή φύτευση, έλλειψη εξοπλισµού, ασυνέχεια των µετώπων στην περίµετρο κ.α. Έτσι, και ως αποτέλεσµα των αποσπασµατικών ενεργειών των δήµων και της απουσίας συνολικού σχεδιασµού, της χωροθέτησης κυρίως ιδρυµατικού χαρακτήρα και εσωστρεφών χρήσεων, της αγνόησης του έντονου ανάγλυφου του εδάφους, της ασθενούς σύνδεσης µε τον αστικό ιστό (όσον αφορά τη γεωµετρία και τις χαράξεις, τα δίκτυα αλλά και τις χρήσεις), ο σηµαντικός σε µέγεθος και σε θέση δηµόσιος αυτός χώρος εµφανίζεται σήµερα αφιλόξενος και αποκοµµένος από τις συνοικίες που τον περιβάλλουν. Απαιτεί άµεση ανάπλαση για την καλύτερη ενσωµάτωση και λειτουργία τους στον ευρύτερο αστικό χώρο. 10 Από την αναγνώριση της υπάρχουσας κατάστασης προκύπτει ότι οι ελάχιστοι ελεύθεροι κοινόχρηστοι χώροι δεν έχουν αποτελέσει στο παρελθόν αντικείµενο ειδικής αντιµετώπισης και συνολικού σχεδιασµού. Οι εξαιρέσεις ορισµένων σηµειακών διαµορφώσεων που επιχειρούν να εισαγάγουν εικόνες κεντρικότητας (διαµορφώσεις τοπικών πλατειών, πεζοδροµήσεις στο Ελευθέριο Κορδελιό, στην Σταυρούπολη, στα Τείχη, διευθέτηση των κλίσεων µε αστικές σκάλες στην Πολίχνης, τις Συκιές και τον Αγ. Παύλο) δεν αναιρούν τη συνολική εντύπωση και επιβεβαιώνουν ένα γενικότερο χαρακτηριστικό όλων σχεδόν των νεοελληνικών πόλεων. Ο δηµόσιος χώρος έχει απλώς προκύψει ως συµπληρωµατική διαµόρφωση άλλων έργων, χωρίς φροντίδα για τη λειτουργικότητά του, ενώ είναι εµφανής η απουσία έστω και απόπειρας ενοποίησης του µε ενιαίους χειρισµούς αστικού σχεδιασµού. Αυτό που συναντά κανείς είναι αποσπασµατικές επεµβάσεις στα παρόδια πεζοδρόµια, στις διαβάσεις, στον αστικό εξοπλισµό, στον ηλεκτροφωτισµό. Πρόκειται για µικρο-διαµορφώσεις που εντείνουν τον κατακερµατισµό της εικόνας του αστικού χώρου και την αισθητική υποβάθµιση του συνόλου. 7

Προτάσεις αξιοποίησης των στρατοπέδων στο υτικό Τόξο Στη συνέχεια θα αναφερθούµε σε ενδεικτικές προτάσεις αξιοποίησης των στρατοπέδων που είχαµε εντάξει στο ευρύτερο πρόγραµµα ανάπλασης του υτικού Τόξου που εκτός από την προφανή αξιοποίηση των στρατοπέδων πρότεινε µία σειρά από άλλες ενέργειες µε αναφορά στην ιδιαιτερότητα της περιοχής και το α.8 του Ν.2508/97, όπως ανασυγκρότηση περιοχών κατοικίας µε εφαρµογή προγράµµατος Κοινωνικού Στεγαστικού Έργου Ανάπλασης (ΚΣΕΑ), αναβάθµιση της αισθητική και της ποιότητας των φυσικών στοιχείων και του αστικού τοπίου, παρεµβάσεις στο οδικό και συγκοινωνιακό δίκτυο, ρύθµιση αναδιάρθρωση προβληµατικών χρήσεων γης, ανάπλαση ανισόπεδων κόµβων, ανάπλαση µετώπων οικοδοµικών τετραγώνων (ιδιαίτερα γύρω από τα στρατόπεδα), ολοκλήρωση πολιτιστικής και κοινωνικής υποδοµής, ανάδειξη ιστορικών νεκροταφείων, αρχαιολογικών χώρων και µνηµείων, ανασύνταξη δηµοσίων χώρων και του περιβάλλοντος δηµοσίων κτιρίων κλπ 11. Οι προτάσεις για τα στρατόπεδα, στις οποίες θα αναφερθώ αναλυτικότερα στη συνέχεια, ήταν ενδεικτικές µε βάση τις αρχές που ανέφερα για το αξιόλογο κτιριακό απόθεµα, τις χρήσεις, τη δόµηση και το φυσικό περιβάλλον, επειδή ήδη το 2000 από τον ΟΡΘΕ βρισκόταν σε εξέλιξη η διαδικασία της µελέτης για την αξιοποίηση των στρατοπέδων που διερεύνησε το ιδιοκτησιακό καθεστώς και τεκµηρίωσε αναλυτικές προτάσεις 12. Α Φάση: πρωτόκολλο συµφωνίας 1997 Το στρατόπεδο Π. Μελά έχει έκταση 39 εκτάρια και βρίσκεται σε κεντρική θέση στον άξονα του υτικού Τόξου. Κρίθηκε σκόπιµο να πολεοδοµηθεί η ελάχιστη δυνατή επιφάνειά του. Προτάθηκε να αποδοθούν 34 εκτάρια για υπερτοπικό πράσινο, χρήσεις πολιτισµού και αναψυχής µικρής κλίµακας αξιοποιώντας κυρίως τα αξιόλογα υφιστάµενα συγκροτήµατα κτιρίων. Τα όριά του δυτικά, νότια και ανατολικά είναι ήδη µε σαφήνεια ορισµένα στην κλίµακα αναγνώρισης του αστικού χώρου: η λεωφόρος Κωνσταντινουπόλεως δυτικά, η αρτηρία αβάκη νότια, το µέτωπο πολυκατοικιών µε χρήση κατοικίας ανατολικά. Έτσι, προτάθηκε να πολεοδοµηθεί µόνο µία ζώνη έκτασης 5 εκταρίων στο βόρειο τµήµα του στρατοπέδου που θα δηµιουργήσει ένα νέο µέτωπο προς τον ελεύθερο χώρο και θα συµπεριλάβει αστικές χρήσεις σε συνδυασµό µε αυτές του υπολοίπου τµήµατος (π.χ ειδικό εµπόριο, κατοικία και κεντρικές λειτουργίες). Το στρατόπεδο Ζιάκα έχει λειτουργήσει ως χώρος στρατιωτικών αποθηκών αρκετά πυκνοδοµηµένο κυρίως λόγω της γειτνίασης προς το σιδηροδροµικό δίκτυο. 11 βλ. αναλυτικά τις κατευθύνσεις της προκαταρκτικής πρότασης ανάπλασης σύµφωνα µε το α.8 του Ν. 2508/97 στο Χαστάογλου, Β. κ.ά. (2000) Προσδιορισµός Στοιχείων Υποβάθµισης και Αλλοίωσης του Οικιστικού Περιβάλλοντος των υτικών Συνοικιών της Θεσσαλονίκης και ιατύπωση Προγραµµατικού Πλαισίου Αναπλάσεων. Ερευνητικό Πρόγραµµα ΟΠΠΕΘ 97 - ΟΘ - ΑΠΘ, Τµήµα Αρχιτεκτόνων, Τοµέας Πολεοδοµίας Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Θεσσαλονίκη, σελ. 102-213 12 Μελέτη Γραφείου οξιάδη για τον ΟΡΘΕ. 8

Έχει έκταση 12,4 εκτάρια και η αποδέσµευση του από τη στρατιωτική χρήση έχει ξεκινήσει χωρίς να έχει αποδοθεί στην πόλη κάποιο τµήµα του. Βρίσκεται σε πολύ καλή θέση σε σχέση µε τα υπερτοπικά δίκτυα κυκλοφορίας και λόγω αυτής προτάθηκε να πολεοδοµηθεί µε ανακαίνιση των στρατιωτικών αποθηκών και κτιρίων ως πρότυπη ΒΕΠΕ: Βιοµηχανικό Επιχειρηµατικό Κέντρο µε έµφαση στις νέες καινοτόµες τεχνολογίες για τις οποίες είχε διαπιστωθεί ανάγκη χωροθέτησης - εγκατάστασης. Η πρόταση αυτή δεν είναι πλέον επίκαιρη αφού ανάλογος επιχειρηµατικός πόλος, η «Τεχνόπολη» έχει χωροθετηθεί και αυτός στην περιαστική περιοχή της ανατολικής Θεσσαλονίκης αφαιρώντας τη δυνατότητα αξιοποίησης αυτής της ευκαιρίας από τις δυτικές περιοχές της πόλης. Ένθεν και ένθεν της λεωφόρου ενδροποτάµου, βρίσκονται τα δύο µεγάλα νεότερα στρατόπεδα Μεγάλου Αλεξάνδρου και Παπακυριαζή µε επιφάνεια 23,2 και 25 εκτάρια αντίστοιχα. Τµήµατά τους έχουν αποδοθεί ήδη χωρίς ευεργετικά αποτελέσµατα για τον αστικό χώρο στο σύνολό του. Από το στρατόπεδο Μεγάλου Αλεξάνδρου έχει αποδοθεί στο δήµο Αµπελοκήπων έκταση 4,9 εκταρίων για αθλητικές και εκπαιδευτικές λειτουργίες, ενώ τµήµα του στρατοπέδου Παπακυριαζή, στο νότιο άκρο του, έχει αποδοθεί στον δήµο Ευόσµου και έχουν διαµορφωθεί υπαίθριοι αθλητικοί χώροι. Το στρατόπεδο Μ. Αλεξάνδρου λόγω της κεντροβαρικής θέσης του προτάθηκε να παραχωρηθούν τα 18,2 από τα 23,2 εκτάρια για πράσινο και αθλητισµό και για τις ανάγκες δηµιουργίας ενός περιορισµένου διοικητικού κέντρου για τις δυτικές συνοικίες, όπως εν µέρει προβλέπεται από το ΡΣ. Για το σκοπό αυτό µπορούν να αξιοποιηθούν τα υφιστάµενα κτίρια και ολόκληρη η περιοχή µε τις υπάρχουσες δραστηριότητες π.χ. παιδική χαρά, αθλητισµό κλπ να ανασχεδιαστεί. Τα όρια του στρατοπέδου ανατολικά µε τις εργατικές κατοικίες Επταλόφου και το στάδιο είναι ασαφή. Συνολικά κατά µήκος του ανατολικού τµήµατος του στρατοπέδου στο όριο µε το δήµο Αµπελοκήπων προτείνεται να πολεοδοµηθούν µόνο 5 εκτάρια δηµιουργώντας ένα νέο αστικό µέτωπο και εντάσσοντας την ευρύτερη περιοχή µε µία περισσότερο δυναµική σχέση µε το νέο κοινόχρηστο χώρο. Προτείναµε αστικές χρήσεις σε συνδυασµό µε τις χρήσεις του υπολοίπου τµήµατος π.χ ειδικό εµπόριο, αναψυχή, υπηρεσίες, ξενοδοχείο, κατοικία κ.ά. Β Φάση αποµάκρυνσης στρατοπέδων Το στρατόπεδο Παπακυριαζή έχει έκταση 25 εκτάρια δίπλα σε στην πιο ασφυκτικά δοµηµένη περιοχή του δήµου Ευόσµου. Προτάθηκε κατά 50% να αποδοθεί αµιγώς ως χώρος υπερτοπικού πρασίνου και κατά 50% να πολεοδοµηθεί περιλαµβάνοντας αστικές χρήσεις σε συνδυασµό µε τις χρήσεις στο στρατόπεδο του Μεγ. Αλεξάνδρου. Τα υφιστάµενα στρατιωτικά κτίσµατα φαίνεται ότι είναι νεώτερα, αλλά σίγουρα απαιτείται συστηµατική τεκµηρίωσή τους. Στο όριο του µε τον δήµο Ευόσµου η οδός δεν έχει διανοιγεί ακόµη καθ όλο το µήκος της. Αν και το στρατόπεδο Παπακυριαζή δεν προβλέπεται να µετακινηθεί άµεσα, εντούτοις είναι πιθανόν ότι η πύκνωση των οικιστικών δραστηριοτήτων που το περιβάλλουν θα επιβάλει τη µετεγκατάσταση των στρατιωτικών χρήσεων στο µέλλον. Το στρατόπεδο Καρατάσιου έχει έκταση 75 εκτάρια µετά την παραχώρηση µέρους του πεδίου βολής δυτικά της ανατολικής περιφερειακής οδού για τη δηµιουργία του περιφερειακού νοσοκοµείου δυτικών συνοικιών (Νοσοκοµείο 9

Παπαγεωργίου). και του νέου στρατιωτικού νοσοκοµείου στο παλιό πεδίο βολής. Προτείνεται 37,5 εκτάρια να αξιοποιηθούν αµιγώς για τη δηµιουργία αστικού πάρκου µε υπερτοπικό πράσινο και περιορισµένες και ελεγχόµενες χρήσεις αναψυχής και πολιτισµού σε συνδυασµό µε αξιοποίηση των υφιστάµενων κτιρίων, την περιβαλλοντική αξιοποίηση και ανάδειξη των ρεµάτων και της ζώνης των βυζαντινών νερόµυλων στην εκτός σχεδίου περιοχή του δήµου Πολίχνης. Η γειτνίαση της στρατοπεδικής έκτασης µε τον Ξηροπόταµο µπορεί να επιτρέψει περιβαλλοντική παρέµβαση εντός των ορίων του χωρίς να παραβιάζεται ο στρατιωτικός του χαρακτήρας. Επίσης, 37,5 εκτάρια να πολεοδοµηθούν µε ανάπτυξη εκτεταµένων ειδικών δραστηριοτήτων (π.χ. Κέντρο κινηµατογραφικών στούντιο σε συνεργασία µε το Φεστιβάλ Κινηµατογράφου) και λόγω της προνοµιακής του θέσης επάνω στην εσωτερική περιφερειακή οδό για αστικές χρήσεις υπερτοπικού ενδιαφέροντος σε συνδυασµό µε τις χρήσεις του υπολοίπου τµήµατος (π.χ ειδικό εµπόριο, αναψυχή, υπηρεσίες, ξενοδοχεία, κατοικία κ.ά.). Το στρατόπεδο Β. Κακιούση βρίσκεται µεταξύ των εκβολών του ενδροποτάµου και των παλιών εγκαταστάσεων βυρσοδεψείων. Λόγω της θέσης του κοντά στο λιµάνι θα µπορούσε να αποτελέσει το νέο πεδίο διεξόδου της δυτικής Θεσσαλονίκης προς τη θάλασσα. Το 2000 εξυπηρετούσε λειτουργίες αποθήκευσης και ανεφοδιασµού καυσίµων του στρατού και ως εκ τούτου δεν υπήρχε πρόθεση να αποδοθεί άµεσα στην πόλη. Τελικές επισήµανσεις ευκαιριών ή κινδύνων Σήµερα τα στρατόπεδα αποτελούν ακόµη κλειστούς θύλακες ειδικών χρήσεων µέσα στον ιστό που δεν αλληλεπιδρούν µε την περιβάλλουσα αστική δοµή. Αυτή η συνθήκη έχει λειτουργήσει ως ασπίδα προστασίας τους ως αποθέµατος γης υπέρ του αστικού περιβάλλοντος. Η απόδοση τους δεν αφορά µόνο τους δήµους που τα περιβάλλουν αλλά ολόκληρη την πόλη και τους πολίτες της. εν πρέπει να αντιµετωπιστούν ως αποµονωµένα ελεύθερα πεδία ή ακόµη χειρότερα ως εν δυνάµει αστικά ακίνητα προς εµπορευµατική αξιοποίηση. Η προοπτική αυτή µόνο στην επιδείνωση της περιβαλλοντικής και πολεοδοµικής λειτουργίας των βορειοδυτικών συνοικιών και ολόκληρης της πόλης µπορεί να οδηγήσει. Η αξιοποίηση των στρατοπέδων στα πλαίσια ενός ευρύτερου προγράµµατος αστικής αναζωογόνησης όπως το (Βόρειο-) υτικό Τόξο παρέχει τις µοναδικές ευκαιρίες για : - ανάδειξη των στρατοπέδων ως ιδιαίτερους τόπους ιστορικού και πολιτισµικού ενδιαφέροντος - δηµιουργία νέων κοινόχρηστων χώρων πρασίνου, ενός εκτενούς µητροπολιτικού γραµµικού πάρκου που θα αναπληρώσει τις έντονες σηµερινές ελλείψεις που βιώνουν όλοι οι πολίτες - ανασύνταξη του αστικού τοπίου στις άµορφες συνοικίες της βορειοδυτικής Θεσσαλονίκης µε νέες χρήσεις, νέα σηµεία ενδιαφέροντος θέασης και νεωτερική αρχιτεκτονική - συγκρότηση νέας αστικής ταυτότητας στις περιοχές επέµβασης αλλά και νέας µητροπολιτικής ταυτότητας στην πόλη - δηµιουργία εστιών κεντρικότητας νέου τύπου για την αστική περιφέρεια, και τέλος 10

- εκτόνωση των πιέσεων που υφίσταται το ιστορικό κέντρο της πόλης και αναδιάταξη των κεντρικών περιοχών του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος προς όφελος µιας επιθυµητής πολυκεντρικότητας. 11