Αριστείδης Ν. Χατζής Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών Θεωρία Δικαίου και Θεσμών 3α Δίκαιο και Ηθική στη Δίκη της Νυρεμβέργης Τμήμα Μ.Ι.Θ.Ε. 10 Δεκεμβρίου 2015
Ερωτήματα Το κράτος δικαίου είναι το κράτος του θετικού δικαίου ή του φυσικού δικαίου (και άρα και του θετικού δικαίου όσο αυτό συμφωνεί με το φυσικό;) Εάν οι κανόνες του ΘΔ έρχονται σε αντίθεση με εκείνους του ΦΔ, ποιοι προηγούνται; Ποιοι μας υποχρεώνουν; Οι πράξεις που απαγορεύει το φυσικό δίκαιο (αλλά όχι το θετικό) είναι εγκληματικές; ΥΠΑΡΧΕΙ, ΛΟΙΠΟΝ, ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΣΧΕΣΗ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗΣ;
Αναδιατύπωση Η έννοια του κράτους δικαίου περιλαμβάνει αναγκαστικά και την ιδέα του φυσικού δικαίου; Οι κανόνες του θετικού δικαίου χάνουν αναγκαστικά το κύρος τους όταν έρχονται σε σύγκρουση με το φυσικό δίκαιο; Οι πράξεις που παραβιάζουν τις υποχρεώσεις του φυσικού δικαίου είναι αναγκαστικά εγκλήματα ανεξάρτητα από τον τρόπο που τις αντιμετωπίζει το θετικό δίκαιο; ΘΕΩΡΙΑ(ΕΣ) ΦΥΣΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ = απαντά θετικά στα παραπάνω = πρέπει να υπάρχει μια αναγκαία σχέση μεταξύ θετικού δικαίου και ηθικής ΝΟΜΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ = απαντά αρνητικά = δεν υπάρχει αναγκαστικά σχέση
Δίκη;
ΔΙΚΗ ΤΗΣ ΝΥΡΕΜΒΕΡΓΗΣ Τα εγκλήματα των ναζί είναι πρωτοφανή και όλοι οι κατηγορούμενοι ήταν ηθικώς ένοχοι. Οι Βρετανοί και οι Ρώσοι ζήτησαν αρχικά να εκτελεστούν αμέσως χωρίς δίκη. Οι Αμερικανοί επέμεναν για τη δίκη. Όμως στη δίκη δεν αρκεί να θεωρηθείς ηθικά ένοχος. Πρέπει να αποδειχθεί πως παραβίασες κάποιο νόμο. Με βάση ποιο δίκαιο όμως; Το Γερμανικό; Όχι. Το διεθνές (διεθνείς συμφωνίες και έθιμα αποδεκτά από τη διεθνή κοινωνία). Από ποιο δικαστήριο;
ΔΙΚΗ ΤΗΣ ΝΥΡΕΜΒΕΡΓΗΣ 20 Νοεμβρίου 1945 1 Οκτωβρίου 1946 Κατήγοροι/Δικαστές = Σύμμαχοι (Η.Π.Α., Μ.Β., Γαλλία, Ε.Σ.Σ.Δ.) Κατηγορούμενοι = 21 Στρατιωτικοί και πολιτικοί των ναζιστικών κυβερνήσεων (Herrmann Goering, Alfred Rosenberg, Albert Speer, Hjalmar Schacht, Rudolf Hess, Karl Doenitz, Joachim von Ribbentrop) Martin Bormann (ερήμην) Robert Ley (αυτοκτόνησε πριν το τέλος της διαδικασίας) Κανόνες = τέθηκαν από τους συμμάχους στο τέλος του πολέμου
Δικαστής Robert H. Jackson (Αμερικανός κατήγορος)
ΔΙΚΗ ΤΗΣ ΝΥΡΕΜΒΕΡΓΗΣ Κατηγορίες εγκλήματα κατά της ειρήνης (κυρίως επιθετικούς πολέμους στην Ευρώπη) εγκλήματα πολέμου (εξόντωση πολιτών και αιχμαλώτων) εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας (γενοκτονία Εβραίων, Τσιγγάνων, ομοφυλόφιλων, σλάβων και μαζικές εκτελέσεις) συνωμοσία για εφαρμογή του παραπάνω σχεδίου = άρα υπεύθυνοι για πράξεις οποιουδήποτε εφάρμοσε το σχέδιό τους
ΔΙΚΗ ΤΗΣ ΝΥΡΕΜΒΕΡΓΗΣ Ετυμηγορία 3 αθωώθηκαν όλοι οι άλλοι καταδικάστηκαν (τουλάχιστον για ένα από τα ως άνω εγκλήματα) 11 = θανατική ποινή 7 = φυλάκιση
ΔΙΚΗ ΤΗΣ ΝΥΡΕΜΒΕΡΓΗΣ Η κριτική προς τη δίκη Εξευτελισμός του γερμανικού έθνους Πρώτο επιχείρημα = Η δίκη παραβιάζει την αρχή του κράτους δικαίου (ως διαδικασία) Καλύτερα να τους εκτελούσαν αμέσως παρά να οργανώσουν δίκη. Γιατί η δίκη πρέπει να υπόκειται στους κανόνες του κράτους δικαίου. Παραβίαση του Καμία ποινή χωρίς νόμο. Βλ. ΠΚ1 (ποινή δεν επιβάλλεται παρά μόνο για τις πράξεις εκείνες για τις οποίες ο νόμος την είχε ρητά ορίσει πριν από την τέλεσή τους). Όχι αναδρομικά. Δεύτερο επιχείρημα = το δίκαιο αποτελείται από προσταγές του κυρίαρχου σε ένα κράτος
Ποιο διεθνές δίκαιο; Ποτέ δεν εφαρμόστηκε η απαγόρευση επιθετικών πολέμων. Το κράτος δικαίου απαιτεί συνεπή εφαρμογή των νόμων. Τι είναι «επιθετικός πόλεμος»; Μπορεί το δικαστήριο να αποφασίσει για τα εθνικά δίκαια των λαών; Οι διεθνείς συνθήκες δεν τιμωρούν άτομα αλλά κράτη (με οικονομικούς και διπλωματικούς τρόπους). Δεν προέβλεπαν τίποτα για τιμωρία ατόμων. Οι συνθήκες δεν απαγόρευαν / τιμωρούσαν τη συνωμοσία. Ιδίως η επέκταση της ευθύνης ήταν άγνωστη στο γερμανικό και σε πολλά άλλα δίκαια
Ποιό δικαίωμα υπεράσπισης; Είχαν μεν δικηγόρους αλλά δεν είχαν απέναντί τους ένα αμερόληπτο σώμα (impartial body) καθώς προέρχονταν όλοι από τα εχθρικά κράτη που νίκησαν τη Γερμανία. Οι σύμμαχοι ήταν εξίσου ένοχοι εγκλημάτων πολέμου. Οι δικαστές δεν είχαν καν δικαίωμα να κρίνουν τις πράξεις τους. ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΑΠΟΔΟΣΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΑΛΛΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΟΥ ΝΙΚΗΤΗ, μια πολιτική δίκη εκδίκησης
Katyn (22.000 νεκροί) Σύμφωνο Molotov (Stalin) Ribbentrop (Hitler)
ΔΡΕΣΔΗ (Μ.Β. Η.Π.Α.) Φεβρουάριος 1945 4 τόνοι βόμβες 25 χιλιάδες νεκροί
Η.Π.Α. - Αύγουστος 1945 (A-bombs: Little Boy and the Fat Man ) Enola Gay, The Great Artiste, Necessary Evil 130 με 250 χιλιάδες νεκροί
Ποιο δίκαιο; Δίκαιο είναι αυτό που επιβάλλει ο κυρίαρχος σε συγκεκριμένο κράτος. Κανείς δεν μπορεί να τον περιορίσει νομικά, αλλιώς δεν είναι κυρίαρχος (Hobbes, Austin) Άρα το διεθνές δίκαιο δεν είναι πραγματικό δίκαιο (δεν υπάρχει ένας διεθνώς κυρίαρχος) Αυτό που μένει είναι το εθνικό δίκαιο. Θα πρέπει να κριθούν με βάση το γερμανικό δίκαιο. Όμως εκτελούσαν εντολές βασισμένες στο γερμανικό δίκαιο. Οι νόμοι του Χίτλερ δεν μπορούν να είναι παράνομοι διότι ο κυρίαρχος καθορίζει το δίκαιο και το άδικο. Οι εντολές των ανωτέρων στηρίζονται σε νόμους που ο κυρίαρχος θέτει (άρα δίκαιο).
Κάποιες απαντήσεις Η Γερμανία είχε υπογράψει και αυτή συνθήκες κατά των επιθετικών πολέμων και των εγκλημάτων πολέμου (Συνθήκη της Χάγης 1907, Συνθήκη της Γενεύης 1927). Τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ήταν μία καινοτομία αλλά συνδέονταν στενά με τα σχέδια των ναζί για επιθετικό πόλεμο και εγκλήματα πολέμου. Δεν έχει σημασία από πού κατάγεται ο δικαστής αλλά το εάν είναι ανεξάρτητος, αμερόληπτος και έχει την καλή θέληση να ακούσει όλα τα επιχειρήματα. Οι συγκεκριμένοι δικαστές ήταν μεγάλες προσωπικότητες και ανεξάρτητοι όπως απέδειξαν με την αθώωση των τριών κλπ. Για λόγους ιστορικούς έπρεπε να καταδικαστούν οι ναζί και να αποδοκιμαστούν τα εγκλήματά τους (μέσω της απόδειξης = ημερολόγια, γράμματα, επίσημα έγγραφα). Μετά τη δίκη κανείς δεν αμφέβαλλε πλέον. Τα εθνικά κράτη δεν είναι απολύτως κυρίαρχα. Προηγείται το διεθνές δίκαιο.
Αλλά.. Πόσο αμερόληπτοι; Ο Σοβιετικός ήταν διορισμένος από δικτάτορα, με εντολές για καταδίκη σε θάνατο όλων. Σίγουρα ήταν αναδρομική εφαρμογή για τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Για επιθετικό πόλεμο εφαρμόστηκαν συνθήκες για πρώτη φορά στο Β Παγκόσμιο πόλεμο (όχι όμως κατά της ΕΣΣΔ) vs Μπορεί να παραβίασε αρχές του κράτους δικαίου βραχυπρόθεσμα αλλά μακροπρόθεσμα ωφέλησε τις αρχές που διέπουν το κράτος δικαίου. Οποιαδήποτε άλλη λύση θα ήταν καταστροφική για τις αρχές αυτές (άμεση εκτέλεση, αθώωση που θα οδηγούσε σε αυτοδικία). Ένα πολύ καλό μάθημα για το διεθνές δίκαιο αλλά και για το νέο γερμανικό δίκαιο.
ΔΙΚΗ ΤΗΣ ΝΥΡΕΜΒΕΡΓΗΣ Τελικώς η δίκη μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο με την επίκληση ηθικών αρχών
Η Δίκη των Γιατρών
Η Δίκη των Δικαστών
Leni Riefenstahl Οι δίκες των σκηνοθετών Veit Harlan
Αποτυγχάνει ένα από τα πραξικοπήματα του Μεσοπολέμου, δικάζονται οι χαμένοι. Αγορεύει ο επίτροπος, και λέει: «Διανοείσθε, κύριοι στρατοδίκαι, τι θα είχε απογίνει η Ελλάς, αν το κίνημα είχε επικρατήσει;». Σηκώνεται από κάτω ένας δικαζόμενος, και αντιλέγει: «Εγώ, μεν, θα ηυρισκόμουν στην έδρα, κύριε επίτροπε, εις την θέσιν σας. Σεις εις τα έδρανα των κατηγορουμένων, εις την ιδικήν μου. Και η Ελλάς, Ελλάς!». Δίκη των 6 (1922) Δίκη των πρωταιτίων της 21/4/1967 (1975) Δίκη της 17 Νοέμβρη (2003)
Σας ευχαριστώ! ahatzis@phs.uoa.gr legaltheory@phs.uoa.gr http://www.aristideshatzis.net