1

1

2

Φίλε μαθητή, Το βιβλίο αυτό, που κρατάς στα χέρια σου προέκυψε τελικά μέσα από την εμπειρία και διδακτική διαδικασία πολλών χρόνων στον Εκπαιδευτικό Όμιλο Άλφα. Είναι το αποτέλεσμα συγγραφής πολλών καθηγητών μας και ο στόχος της ύπαρξής του δεν είναι να υποκαταστήσει το σχολικό βιβλίο, αλλά να εξυπηρετήσει δύο σκοπούς : να είναι ένα βιβλίο οργανωμένο και μεθοδευμένο έτσι ώστε να είναι ουσιαστικό, πρακτικό και φιλικό για το μαθητή, πλήρες σε θεωρία, μεθοδολογία, παρατηρήσεις αλλά και κατηγορίες ασκήσεων, να είναι ένα πλήρες, λειτουργικό και χρήσιμο εργαλείο για τον καθηγητή του μαθήματος και να διευκολύνει την εκπαιδευτική του δραστηριότητα Ελπίζοντας ότι το βιβλίο αυτό θα σε βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση και οργάνωση της διδακτέας ύλης και ουσιαστικότερη επαφή με τη γνώση και την εκπαίδευση, σου ευχόμαστε καλή πορεία στους δρόμους της γνώσης και καλή επιτυχία στους στόχους σου. Οι συγγραφείς - καθηγητές του Ομίλου 3

4

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ 1. Η ρητορική είναι τάλαντο/έμφυτο χάρισμα; 2. Τι γνωρίζεις για τους ομηρικούς αγορητές; 3. Πότε, πού και γιατί αναπτύχθηκε η συστηματική ρητορεία; 4. Ποιοι είναι οι δημιουργοί και οι διδάσκαλοι της συστηματικής ρητορείας; 5. Ποιο ήταν το επίκεντρο της συστηματικής ρητορικής και ποιες προϋποθέσεις συνέβαλαν στην ευδοκίμηση της; 6. Ποιος και πότε άσκησε ιδιαίτερη επίδραση στην εξέλιξη της ρητορικής; 7. Τι γνωρίζεις για την κριτική που άσκησε ο Πλάτωνας στη ρητορική - γιατί; 8. Ποια ήταν η απάντηση του Ισοκράτη στην πλατωνική κριτική; 9. Τι ξέρεις για τον «κανόνα» και ποιοι ήταν οι σπουδαιότεροι αττικοί ρήτορες σύμφωνα με αυτόν 10. Πόσα είναι τα είδη του αττικού ρητορικού λόγου και ποιος είναι ο σημαντικότερος εκπρόσωπος κάθε είδους 11. Τι ήταν οι συμβουλευτικοί / πολιτικοί λόγοι; 12. Ενώπιον ποιας αρχής γίνονταν οι πολιτικές αγορεύσεις και για ποια θέματα αποφάσιζε αυτή; 13. Ποιοι είχαν δικαίωμα λόγου και ψήφου στην Εκκλησία του δήμου και με ποιες προϋποθέσεις; 14. Τι γνωρίζεις για το χωροχρόνο των συνεδριάσεων της Εκκλησίας του δήμου και τον τρόπο της ψηφοφορίας; 15. Ποια ήταν τα δικαιώματα και η ευθύνη των ρητόρων στην πολιτική ζωή; 16. Τι ήταν οι δικανικοί λόγοι; 17. Να αναφέρεις ορισμένα δικαστήρια της Αθήνας επισημαίνοντας απλώς το κυριότερο. 18. Τι γνωρίζεις για το δικαστήριο του Αρείου Πάγου και της Ηλιαίας; 19. Τι ήταν οι λογογράφοι και τι έπρεπε να κατέχουν καλά; 20. Τι ήταν οι επιδεικτικοί / πανηγυρικοί λόγοι και τι επιζητούσε με αυτούς ο ρήτορας;. 21. Ποια είναι τα μέρη ενός ρητορικού λόγου και τι γνωρίζετε για το καθένα; 22. Τι είναι οι άτεχνες αποδείξεις και ποιες είναι; 23. Τι είναι οι έντεχνες αποδείξεις και ποιες είναι; 24. Τι γνωρίζεις για τα ενθυμήματα; 25. Τι ξέρεις για τα παραδείγματα και τις γνώμες; 26. α. Τι ονομάζεται ηθοποιία; β. Πόσα είδη ρητορικού ήθους υπάρχουν; 5

27. Η ηθοποιία είναι αναγκαία σ' ένα ρητορικό λόγο; Να δικαιολογήσεις τη θέση σου. 28. Τι ονομάζεται παθοποιία; Είναι αναγκαία σ' ένα ρητορικό λόγο;. 29. Με τον επίλογο συνήθως ποιοι σκοποί επιδιώκονται; ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟ ΜΑΝΤΙΘΕΟ 1. Τι γνωρίζεις γενικά για το θεσμό της δοκιμασίας; 2. α. Ποιο είναι το ιστορικό πλαίσιο της δοκιμασίας του Μαντίθεου; β. Ποιο είναι το εις βάρος του Μαντίθεου κατηγορητήριο; γ. Ποια τα πιθανά κίνητρα των κατηγόρων του; 3. Να αναφέρεις με συντομία στοιχεία της επιχειρηματολογίας του Μαντίθεου με τα οποία ανασκευάζει τις κατηγορίες 4. Ποιο είναι το σημαντικότερο χάρισμα του Λυσία; Τι πετυχαίνει με αυτό; 5. Πότε εκφωνήθηκε ο λόγος αυτός; 6. α. Ποιο ήταν το πιθανό αποτέλεσμα της δοκιμασίας του Μαντίθεου; β. Να τεκμηριώσεις την απάντηση σου. 7. Ποια είναι η τάξις του λόγου αυτού; 8. Τι είναι η διήγησις και πώς λειτουργεί αυτή στο συγκεκριμένο λόγο; 9. Μπορείς να αποδώσεις με συντομία τη διάρθρωση του λόγου; α. τι περιέχει το προοίμιο; β. τι περιλαμβάνει η διήγηση - απόδειξη; γ. ποιο το περιεχόμενο του επιλόγου; 6

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΛΥΣΙΑΣ ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΙ : 1 3 1. Αν δεν ήξερα καλά, βουλευτές,ότι οι κατήγοροι μου θέλουν να με βλάψουν με κάθε τρόπο, θα τους χρωστούσα μεγάλη ευγνωμοσύνη γι αυτή την κατηγορία τους, γιατί νομίζω ότι για όσους έχουν συκοφαντηθεί άδικα συντελεστές πολύ μεγάλων αγαθών είναι αυτοί που τους αναγκάζουν να λογοδοτήσουν για τις πράξεις της ζωής τους. 2. Εγώ άλλωστε έχω τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη στον εαυτό μου,ώστε ελπίζω,κι αν ακόμη συμβαίνει να φέρεται κάποιος σε μένα άσχημα,όταν με ακούσει να μιλώ για τις πράξεις μου, ότι αυτός θα αλλάξει γνώμη και θα με θεωρεί πολύ καλύτερο στο εξής. 3. Και έχω την αξίωση, βουλευτές, αν σας αποδείξω αυτό μόνο, ότι δηλαδή διάκειμαι φιλικά προς το παρόν πολίτευμα και ότι έχω αναγκαστεί να συμμετέχω μαζί σας στους ίδιους κινδύνους, να μην έχω καμιά ακόμη ωφέλεια. Αν όμως αποδειχτεί ότι και κατά τα άλλα έχω ζήσει κόσμια και πολύ αντίθετα απ ότι πιστεύουν και λένε οι εχθροί μου, σας παρακαλώ να εγκρίνετε την εκλογή μου και να νομίζετε ότι αυτοί είναι κακοήθεις. Και πρώτα θα αποδείξω ότι στην εποχή των Τριάκοντα δεν ήμουν ιππέας ούτε διέμενα στην πόλη ούτε συμμετείχα στο τότε καθεστώς. Θέση και σκοπός του ρήτορα στην ενότητα 1 3 Η ενότητα αυτή αποτελεί το Προοίμιο του λόγου.ο Μαντίθεος, όπως και κάθε ρητορικός λόγος επιδιώκει να πετύχει : την ευμάθεια, δηλαδή την ενημέρωση του ακροατηρίου σχετικά με το σε βάρος του κατηγορητήριο και με το σκοπό για τον οποίο εκφωνείται ο λόγος. την εύνοια των ακροατών προς το πρόσωπο του,καθώς μειώνει ηθικά τους κατηγόρους του προβάλλοντας το δικό του ήθος. την πρόσεξιν, δηλαδή την διέγερση της προσοχής των βουλευτών. Ο Μαντίθεος ενημερώνει τους ακροατές αναφέροντας ότι «οὐχ ἵππευον οὐδ ἐπεδήμουν ἐπὶ τῶν τριάκοντα οὐδὲ μετέσχον τῆς τότε 7

πολιτείας» και τονίζοντας ότι οι κατήγοροι τον συκοφάντησαν άδικα (ευμάθεια). Παράλληλα κερδίζει την εύνοια των βουλευτών παρουσιάζοντας τους κατήγορούς του κακοήθεις και συκοφάντες και τον εαυτό του θύμα της κακότητας του. Προβάλλει την δική του ηθική ανωτερότητα, αφού δεν φαίνεται να θέλει να εκδικηθεί τους κατηγόρους του και ο ίδιος ξεχωρίζει για το ήθος και τον κόσμιο τρόπο ζωής ζώντας με μέτρο. Ακόμη, δηλώνει ότι είναι πιστός στη δημοκρατία, καθώς συμμετείχε στους ίδιους αγώνες με τους βουλευτές (εύνοια). Τέλος, ο Μαντίθεος διεγείρει το ενδιαφέρον των βουλευτών δηλώνοντας από την αρχή του λόγου του ότι χρωστά μεγάλη ευγνωμοσύνη στους κατηγόρους του (πολλὴν ἂν αὐτοῖς χάριν εἶχον ταύτης τῆς κατηγορίας). Παρουσιάζεται με αυτοπεποίθηση (ἐγὼ οὕτω σφόδρα ἐμαυτῷ πιστεύω) προσδοκώντας ότι όσοι δεν τον συμπαθούν θα αλλάξουν γνώμη όταν τον ακούσουν (ἀξιῶ δε ) και δηλώνοντας ότι το κατηγορητήριο είναι ανυπόστατο. Δομή ενότητας 1 3 1. Εἰ μὴ συνῄδη καταστῆναι. Η απροσδόκητη και εντυπωσιακή δήλωση του Μαντίθεου και η αιτιολόγησή της. ( 1) 2. ἐγὼ γὰρ οὕτω σφόδρα εἰς τὸν λοιπὸν χρόνον ἡγήσεσθαι. Η αυτοπεποίθηση του Μαντίθεου και η προσδοκία για αλλαγή της στάσης του ακροατηρίου απέναντι του. ( 2) 3. ἀξιῶ δε, ὦ βουλή οὐδὲ μετέσχον τῆς τότε πολιτείας. Η αξίωση και η παράκληση του προς τους βουλευτές. Το κατηγορητήριο εις βάρος του. ( 3) Ανάλυση Ερμηνεία Ο Μαντίθεος υφίσταται, κατά το νόμο, τη σχετική δοκιμασία από τη βουλή για να εκλεγεί βουλευτής. Κάποιοι όμως συμπολίτες του τον κατηγόρησαν ότι δε διέθετε δημοκρατικά φρονήματα, αφού ως ιππέας συνεργάστηκε με τους Τριάκοντα. Συνεπώς, έπρεπε να ακυρωθεί η εκλογή του. Έτσι, ο Μαντίθεος προσπαθεί να αναιρέσει το κατηγορητήριο. Από την αρχή της απολογίας του, προσπαθεί να 8

εντυπωσιάσει τους βουλευτές λέγοντας ότι χρωστά ευγνωμοσύνη (πολλὴν ἂν αὐτοῖς χάριν εἶχον ταύτης τῆς κατηγορίας) και όχι οργή για τους κατηγόρους του. Μ αυτό τον τρόπο διεγείρει την πρόσεξιν των ακροατών του. Εξηγεί ότι οι κατήγοροι του, του δίνουν την ευκαιρία να απολογηθεί για τη ζωή του, και αφού είναι αθώος έχοντας ζήσει κόσμια και διαθέτοντας δημοκρατικά φρονήματα θα αναιρέσει τις κατηγορίες και θα αποκαταστήσει την αλήθεια. Είναι απόλυτα βέβαιος για την αθωότητα του, έχει πολύ μεγάλη αυτοπεποίθηση και πιστεύει ότι με το λόγο του όλοι θα αλλάξουν στάση και θα αναγνωρίσουν την αξιοσύνη και το ήθος του. Ανασκευάζει την κατηγορία ότι δεν επέδειξε δημοκρατική διαγωγή, δηλώνοντας την πίστη και την αφοσίωση του στο πολίτευμα (δήλωση νομιμοφροσύνης) και υπενθυμίζοντας ότι συμμετείχε στους αγώνες για την εδραίωση της δημοκρατίας, όπως και οι βουλευτές, «εὔνους εἰμὶ τοῖς καθεστήκοσι πράγμασι καὶ ὡς ἠνάγκασμαι τῶν αὐτῶν κινδύνων μετέχειν ὑμῖν». Γνωρίζει καλά ότι η προβολή και η αναγνώριση του δημοκρατικού ήθους συγκινούσαν τους Αθηναίους και έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στη δοκιμασία των αρχόντων. Ωστόσο, ο Μαντίθεος δεν προβάλλει μόνο τα δημοκρατικά του φρονήματα αλλά και το ήθος του, που ήταν εξίσου σημαντικό. Γι' αυτό τονίζει ότι ήταν συνεπής σε όλες τις υποχρεώσεις της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής του, ζούσε κόσμια και συνετά, χωρίς ακρότητες και υπερβολές που δεν ταιριάζουν στην υγιή δημοκρατία. (μετρίως βεβιωκώς). Έτσι ο Μαντίθεος θα αποδείξει πως έχει και ήθος, αν και οι κατήγοροι του διαδίδουν το αντίθετο γι' αυτόν, όπως και θα εκθέσει τους συκοφάντες του. Ο Μαντίθεος επιχειρεί να κερδίσει την εύνοια των βουλευτών (η χρήση του ρήματος δέομαι δείχνει το σεβασμό του προς το κύρος των βουλευτών,υποκλίνεται στο βασικό θεσμό της βουλής ) Τέλος, επανερχόμενος στο κατηγορητήριο, δηλώνει με έμφαση ότι είναι ψευδές, γιατί ούτε στο σώμα των ιππέων υπηρέτησε, ούτε συμμετείχε στο τότε καθεστώς, αφού άλλωστε την εποχή εκείνη δεν ήταν στην Αθήνα. Έτσι, η κατακλείδα της ενότητας αυτής επιτελεί τους τρεις σκοπούς του προοιμίου. Σχόλια Ὦ βουλὴ Πρόκειται για τη Βουλή των Πεντακοσίων, θεσμός που καθιερώθηκε από τον Κλεισθένη (508-507 π.χ). Οι δέκα φυλές της Αθήνας τον Ιούλιο/Αυγούστο κάθε χρόνου εξέλεγαν 1.000 πολίτες (100 η καθεμιά) για το αξίωμα του βουλευτή Μέλη της Βουλής μπορούσαν να είναι γνήσιοι Αθηναίοι, οι οποίοι είχαν συμπληρώσει το 30ό έτος της ηλικίας τους. Συγκεκριμένα, κάθε χρόνο, στις 14 του μήνα Σκιροφοριώνος, οι 10 φυλές της Αττικής εξέλεγαν από 100 πολίτες η 9

καθεμιά. Από τους 1000 υποψηφίους (προκρίτους) κληρώνονταν οι 500. (Οι υπόλοιποι ήταν επιλαχόντες, οι οποίοι αντικαθιστούσαν όποιον βουλευτή έχανε το αξίωμά του.) Ο μισθός τους αναγόταν την εποχή του Αριστοτέλη (4ος αιώνας π.χ) σε 5 οβολούς την ημέρα για έναν απλό βουλευτή και 1 δραχμή για τους πρυτάνεις, αντίστοιχη δηλαδή του ημερομισθίου ενός εργάτη. Εφόσον, λοιπόν, η αμοιβή ήταν ελάχιστη, το μόνο κίνητρο για να αναλάβει κάποιος αυτό το αξίωμα ήταν το πραγματικό ενδιαφέρον για τα κοινά. Η προηγούμενη Βουλή έλεγχε κάθε χρόνο τα στοιχεία της προσωπικότητας των υποψηφίων βουλευτών με τη διαδικασία της δοκιμασίας. Κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης διαδικασίας λαμβάνονταν σοβαρά υπόψη για την αξιολόγηση του δοκιμαζόμενου: Η εντιμότητα. Η ευσέβεια. Η συμπεριφορά απέναντι στους γονείς. Η εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεων. Η ανταπόκριση στις φορολογικές υποχρεώσεις απέναντι στην πόλη. Οι 50 βουλευτές κάθε φυλής, όταν αναλάμβαναν τα καθήκοντά τους ονομάζονταν πρυτάνεις και διοικούσαν για 35 36 ημέρες. Κάθε μέρα κληρωνόταν ένας ως επιστάτης των πρυτάνεων και ήταν υπεύθυνος για τη δημόσια σφραγίδα και τα κλειδιά των ιερών, όπου φυλάσσονταν τα αρχεία της πόλης και το θησαυροφυλάκιο. Η πρυτανεύουσα φυλή συγκαλούσε σε καθημερινή βάση τη Βουλή σε συνεδριάσεις στο βουλευτήριο, το οποίο βρισκόταν στο χώρο της αγοράς. Αυτές τις συνεδριάσεις είχαν δικαίωμα να παρακολουθούν οι στρατηγοί καθώς και μερικοί πολίτες κατόπιν ειδικής άδειας. Τα καθήκοντα της Βουλής αναλώνονταν σε υποθέσεις νομοθετικού και διοικητικού χαρακτήρα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είχε το δικαίωμα να συμμετέχει ενεργά στις πολιτικές εξελίξεις. Συγκεκριμένα, ασχολούνταν με: την έκδοση προβουλευμάτων, δηλ. επεξεργασία των θεμάτων που επρόκειτο να συζητηθούν στην Εκκλησία του δήμου. το γενικό συντονισμό της κρατικής μηχανής, ύστερα από συνεννόηση με τους ανώτερους άρχοντες, προκειμένου να ρυθμιστούν ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. τον έλεγχο των αρχόντων σ ό, τι αφορά στη διαχείριση των θησαυρών των ναών. το συντονισμό των λατρευτικών εκδηλώσεων. τη διαχείριση των οικονομικών σε περίοδο ειρήνης και πολέμου. τη φροντίδα του στόλου. την προετοιμασία των πολιτών εκείνων, που επρόκειτο ν αναλάβουν το αξίωμα του ενός από τους εννέα άρχοντες. Ενώπιον, λοιπόν, πενήντα βουλευτών εκδικάζεται (392-389 π.χ.) και η υπόθεση του Μαντίθεου. καὶ εἴ τις πρός με τυγχάνει ἀηδῶς διακείμενος 10

Ο Μαντίθεος δεν ήταν συμπαθής σε κάποιους συμπολίτες του λόγω των αριστοκρατικών του φρονημάτων, αλλά και για την εξωτερική του εμφάνιση (είχε μακριά μαλλιά που θύμιζε τη συμπεριφορά των λακωνιζόντων.) ἠνάγκασμαι τῶν αὐτῶν κινδύνων μετέχειν ὑμῖν Ο Μαντίθεος αναφέρεται σε γεγονότα του Κορινθιακού πολέμου (395-387 π.χ.) μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας από τον Θρασύβουλο κι όχι στις προσπάθειες των Δημοκρατικών για την κατάλυση του τυραννικού καθεστώτος. ἡγοῦμαι γὰρ τοῖς ἀδίκως βεβιωμένων καταστῆναι Ο Μαντίθεος ειρωνεύεται τους κατηγόρους του, λέγοντας ότι του δίνουν την ευκαιρία να λογοδοτήσει για τη ζωή του, η οποία σημειωτέον είναι άμεμπτη. Συνεπώς, θα είναι ιδιαίτερα περήφανος γι αυτήν. τοῖς καθεστηκόσι πράγμασι Η λέξη πράγματα σημαίνει την κυβέρνηση, αλλά στην παρούσα στιγμή ισοδυναμεί με την έννοια της δημοκρατίας. ἐμαυτῷ πιστεύω Ο Μαντίθεος δείχνει ότι έχει μεγάλη εμπιστοσύνη στον εαυτό του κι έτσι προσπαθεί έμμεσα να πείσει τους βουλευτές για την αθωότητα του. ἀξιῶ δε, ὦ βουλή μηδέν πώ μοι πλέον εἶναι Την εποχή εκείνη για να αναλάβει κάποιος το βουλευτικό αξίωμα υποβαλλόταν στη διαδικασία της δοκιμασίας. Εξεταζόταν δηλαδή ως προς τα δημοκρατικά του φρονήματα, την καταγωγή του, το ήθος του κτλ. (σελ. 35 βλ. δοκιμασία) μετρίως βεβιωκὼς Για τους αρχαίους Έλληνες το ρητό «πᾶν μέτρον ἄριστον» ισοδυναμούσε με τις αρχές, πάνω στις οποίες δομούνταν όλες οι δραστηριότητες της ζωής τους. Φρόντιζαν ν αποφεύγουν τόσο την υπερβολή όσο και την έλλειψη και γι αυτό το λόγο φρόντιζαν για ευνόητους λόγους να βαδίζουν βάσει της μεσότητας. Μάλιστα, προκειμένου ν αποφεύγεται η δυνατότητα περιθωριοποίησης των 11

λιγότερο χαρισματικών ανθρώπων, οι Αθηναίοι απαιτούσαν το μέτρο ακόμα κι από τους πιο ευκατάστατους πολίτες. δοκιμάζειν Η δοκιμασία στην αρχαία Αθήνα αποτελούσε βασικό θεσμό για τη θεμελίωση της δημοκρατίας. Στην ουσία, επρόκειτο για τον έλεγχο των αιρετών αρχόντων, ο οποίος μάλιστα ήταν και υποχρεωτικός. Το πρωτόκολλο που ακολουθούνταν κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας είχε ως εξής : στην αρχή υποβάλλονταν ορισμένες και συγκεκριμένες ερωτήσεις, που αφορούσαν στην καταγωγή του εξεταζόμενου, δηλαδή αν ήταν γνήσιος Αθηναίος, διασταυρώνονταν τα ονόματα του πατέρα και της μητέρα καθώς και των δύο παππούδων, ενώ δεν παραβλεπόταν και η φυλή στην οποία άνηκε. στη συνέχεια, εξεταζόταν ο σεβασμός και η συνέπεια του βουλευτή απέναντι στους γονείς ή στους τάφους τους. Ταυτόχρονα, εξεταζόταν αν είχε επιτελέσει τα στρατιωτικά του καθήκοντα, αν λάτρευε τους θεούς κι αν ήταν συνεπής ως προς τις φορολογικές τους υποχρεώσεις. Βέβαια, για τη διασταύρωση και την αυθεντικότητα των πληροφοριών καλούνταν μάρτυρες να τις πιστοποιήσουν ή να τις διαψεύσουν. οποιοσδήποτε από τους πολίτες μπορούσε ν απευθύνει κατηγορία στον εξεταζόμενο, αρκεί να είχε επιχειρήματα για να τη στηρίξει. τέλος, οι βουλευτές αποφάσιζαν την απόρριψη ή την αποδοχή της κατηγορίας, ανάλογα με την εξέλιξη της δίκης και τα στοιχεία που είχαν στη διάθεσή τους. Η δοκιμασία συνήθως ήταν χρονοβόρα και διεξαγόταν ενώπιον της Βουλής των Πεντακοσίων. Όσοι ασκούσαν έφεση εξετάζονταν ενώπιον του δικαστηρίου της Ηλιαίας. οὐχ ἵππευον Πριν τον πελοποννησιακό πόλεμο η Αθήνα χρησιμοποιούσε ελάχιστα το ιππικό. Από το 431 π.χ όμως και έπειτα η πόλη διέθετε συνολική δύναμη 1.000 ιππέων. Το ιππικό αποτελούσε αναμφισβήτητα τμήμα που έπαιρνε μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις και ταυτόχρονα στις εορταστικές εκδηλώσεις της πόλης. Σε γενικές γραμμές, ήταν τιμή για τον πολίτη, που είχε τη δυνατότητα να εμφανίζεται με πολυτελή άλογα. Όλα αυτά σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η θητεία στο ιππικό ήταν περιορισμένη σε περίοδο πολέμου αποτελούσαν αφορμή για ορισμένους να επιζητούν τη συμμετοχή τους στο σώμα και σπάνια να επιλέγουν την εξαίρεσή τους. Τα νέα μέλη του ιππικού κάθε χρόνο δοκιμάζονταν από τη Βουλή. Κάθε ιππέας είχε την υποχρέωση να συντηρεί και να εξοπλίζει το άλογό του τόσο σε περίοδο ειρήνης όσο και σε περίοδο πολέμου ως επί το πλείστον με δικά του έξοδα και με ελάχιστη κρατική υποστήριξη. 12

ἐπὶ τῶν τριάκοντα Με τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου η Σπάρτη είχε κυριαρχήσει κατά κράτος με αποτέλεσμα να εγκαταστήσει φρουρές σε όλες τις πόλεις, συμπεριλαμβανομένης και της Αθήνας. Στην τελευταία περίπτωση οι ολιγαρχικοί της πόλης έσπευσαν να ενισχύσουν τη σπαρτιατική φρουρά σε σημείο τέτοιο, ώστε να σχηματιστεί το καθεστώς των Τριάντα Τυράννων. Μέσα σε κλίμα τρομοκρατίας καταργήθηκαν η Ηλιαία και η Εκκλησία του δήμου, ενώ δρομολογήθηκε ταχύτατα η εξολόθρευση των δημοκρατικών στοιχείων της πόλης. Στο διάστημα των 8 μηνών που εξουσίασαν οι Τριάντα Τύραννοι εξόρισαν πολλούς δημοκρατικούς, δήμευσαν περιουσίες και τέλος απαγόρευσαν την ανώτερη εκπαίδευση. Το δημοκρατικό πολίτευμα τέλος επανέφερε ο Θρασύβουλος το 403 π.χ. Ο Μαντίθεος στο τέλος του προοιμίου απαριθμεί τις κατηγορίες τις οποίες επρόκειτο στη συνέχεια να αναιρέσει: 1) ότι δεν υπήρξε ποτέ ιππέας των 30 τυράννων, 2) ότι δε βρισκόταν στην πόλη την εποχή που κυβερνούσαν οι 30 τύραννοι και 3) ότι δε συμμετείχε στο πολίτευμα αυτό. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ 1. πολλὴν ἂν αὐτοῖς χάριν εἶχον τῶν αὐτοῖς βεβιωμένων καταστῆναι. Ο Μαντίθεος χρωστά ευγνωμοσύνη στους κατηγόρους του, γιατί του δίνουν την ευκαιρία να απολογηθεί για τις πράξεις της ζωής του. ( 1 λογικό-ψυχολογικό) 2. καὶ εἴ τις πρός με τυγχάνει εἰς τὸν λοιπὸν χρόνον ἡγήσεσθαι. Το κατηγορητήριο είναι ανυπόστατο,αφού οφείλεται στην κακότητα των κατηγόρων και θα αποκαλυφθεί μέσω της απολογίας του που θα μεταστρέψει την όποια αντιπάθεια στο πρόσωπο του σε συμπάθεια και εκτίμηση. ( 1-2 λογικό-ψυχολογικό) 3. ὡς εὔνους εἰμὶ τοῖς καθεστήκοσι κινδύνων μετέχειν ὑμῖν Είναι αφοσιωμένος στη δημοκρατία γεγονός που αποκαλύπτεται κι από τη συμμετοχή στους ίδιους κινδύνους με τους βουλευτές. ( 3 πραγματικό) 13

4. ἐὰν δὲ φαίνωμαι δέομαι ὑμῶν ἐμὲ μὲν δοκιμάζειν Τονίζει ότι η ζωή του είναι μετρημένη και κόσμια, χωρίς ακρότητες και πάθη. ( 3 πραγματικό-λογικό) 5. πρῶτον δὲ ἀποδείξω οὐδὲ μετέσχον τῆς τότε πολιτείας. Το κατηγορητήριο δεν ισχύει,αφού δεν υπηρέτησε ως ιππέας, δεν ήταν στην Αθήνα την εποχή των Τριάκοντα και δε συμμετείχε στο καθεστώς των Τριάκοντα. ( 3 πραγματικό) ΗΘΟΠΟΙΙΑ Ήθος του ομιλητή/κατηγορουμένου : Ο Μαντίθεος εμφανίζεται ευγνώμων απέναντι στους κατηγόρους του, θύμα της κακίας και της συκοφαντικής τους διάθεση, ως πολίτης που έχει αυτογνωσία και αυτοπεποίθηση. Εχει δημοκρατικά φρονήματα και αγωνίστηκε γι αυτά. Είναι μετριοπαθής και συνετός στην ιδιωτική και δημόσια ζωή του. Έτσι, κερδίζει τις εντυπώσεις και προδιαθέτει τους ακροατές ευμενώς απέναντί του. Ήθος των κατηγόρων : Αυτοί παρουσιάζονται ως κακοήθεις και συκοφάντες, ως άνθρωποι που κινούνται από ταπεινά κίνητρα, αφού επιζητούν με κάθε τρόπο να βλάψουν έναν πολίτη δημοκρατικό και ενάρετο. Είναι επικίνδυνοι, γιατί αντιδρούν στην αξιοσύνη και αποτρέπουν από τα κοινά κάποιον που φιλοδοξεί να βοηθήσει την πολιτεία ασκώντας το βουλευτικό του αξίωμα. Έτσι φαίνονται ότι δεν έχουν ήθος και γι' αυτό το κατηγορητήριο τους είναι αναξιόπιστοι, γεγονός που προϊδεάζει αρνητικά τους βουλευτές. Ήθος των βουλευτών/ακροατών : Οι βουλευτές έμμεσα εμφανίζονται πατριώτες και θερμοί υπερασπιστές της δημοκρατίας, αφού αγωνίστηκαν για την εδραίωση της εναντίον των εχθρών της στον Κορινθιακό πόλεμο. Αποτελούν το εχέγγυο για τη σωστή λειτουργία της δημοκρατίας,γι αυτό και το αξίωμα τους αποπνέει κύρος και σεβασμό. ΠΑΘΟΠΟΙΙΑ Ο Μαντίθεος στην ενότητα αυτή δημιουργεί αισθήματα οργής και αγανάκτησης για τους κατηγόρους του που είναι συκοφάντες και σπιλώνουν χωρίς δισταγμό το κύρος του. Καταφέρνει να 14

δημιουργήσει αμφιβολίες για τις προθέσεις τους και κλονίζει την αξιοπιστία του κατηγορητηρίου. Ο ίδιος παρουσιάζεται πολίτης σοβαρός γεννώντας την εκτίμηση και το θαυμασμό προς το πρόσωπό του. Είναι φιλόπατρις και κόσμιος,δημιουργώντας παράλληλα την ικανοποίηση στους βουλευτές με την προβολή της αγωνιστικής του διάθεσης. ΓΕΝΙΚΑ: ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΙ 1-3 Την εισαγωγή αυτή την έχουμε ξαναδεί στο έργο του Λυσία "Ὑπὲρ Ἀδυνάτου". Ο ρήτορας επιδιώκει να διεγείρει τόσο το ενδιαφέρον των δικαστών όσο και την περιέργεια τους, προκειμένου να επιτύχει την πρόσεξιν και την εὔνοια. ΟΜΟΡΡΙΖΑ βούληση, βούλημα, αβούλητος, αβουλία, άβουλος, δίβουλος. ποίημα, ποίηση, ποιητής, εκποίηση, προσποίηση, χειροποίητος, περιποιητικός. έξη, εξής, ισχυρός, ισχύς, σχέδιο, σχεδόν, σχέση, σχήμα, ανακωχή, αποχή, κακουχία, κάτοχος, νουνεχής, συνοχή. ηγεμόνας, ηγεμονία, ηγέτης, ηγετικός, ηγούμενος, ανεξήγητος, αφηγητής, διήγηση, εισηγητής, εξήγηση, καθηγητής. βέλος, βλήμα, βολή, αδιάβλητος, αναβολή, απόβλητος, εμβέλεια, έμβλημα, περίβλημα, υποβολέας, διάβολος. όντως, ουσία, ουσιώδης, ουσιαστικός, ουσιώδης, απών, εξουσία, περιουσία, παρουσία. ανάγκη, αναγκαίος, αναγκαιότητα, αναγκαστικός, εξαναγκασμός, καταναγκασμός. βίωμα, βιώνω, βίωση, βιώσιμος, βιοτικός, αβίωτος, αναβίωση, διαβίωση, επιβίωση. πίστευμα, πίστη, πιστός, πιστότητα, αξιόπιστος, απιστία, διαπιστευτήρια, καλόπιστος. ελπίδα, ανέλπιστος, ελπιδοφόρος, απελπισία, απελπιστικός. τυχαίος, τυχερός, τύχη, τυχόν, ανεπίτευκτος, ατυχία, άτυχος, δυστυχία, εντευκτήριο, επίτευγμα, επίτευξη, επιτυχία, ευτυχής, συνέντευξη. κείμενο, κειμήλιο, αντικείμενο, κατάκοιτος, κοιτίδα, κοιτώνας. 15

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ 1. «ἀναγκάζωσιν»: τι υπογραμμίζει με τη λέξη αυτή ο Μαντίθεος; 2. Με ποιες λέξεις ο Λυσίας διαγράφει το ήθος του πελάτη του; 3. Για ποια στοιχεία της πολιτικής ή της κοινωνικής ζωής της αρχαίας Αθήνας θα μπορούσαμε να συναγάγουμε πληροφορίες από το προοίμιο αυτό, αν το αντιμετωπίζαμε ως ιστορική πηγή; 4. Ποιοι είναι οι στόχοι κάθε προοιμίου και πως πραγματώνονται στο συγκεκριμένο προοίμιο ; 5. Να γράψετε τα αντώνυμα των ακόλουθων λέξεων στα αρχαία ελληνικά: συνῂδη, εὔνους, πλέον, χείρους, μετρίως, ἀποδείξω. 6. επίτευξη, βιοκαλλιέργεια, ηγεμόνας, διάβολος, ασυνείδητος : Να γράψετε για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις μία άλλη λέξη, ετυμολογικώς συγγενή, από το αρχαίο κείμενο ( 1-3). 7. Ποια είναι τα στοιχεία που συνθέτουν το εναντίον του Μαντιθέου κατηγορητήριο ( 3) ; 8. Βρείτε μέσα από το κείμενο εκφράσεις με τις οποίες ο Μαντίθεος χαρακτηρίζει το ήθος των αντιπάλων του και φράσεις με τις οποίες προβάλλει το δικό του ήθος. ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1. Ποια σημεία του προοιμίου επιβεβαιώνουν την αντίληψη του ομιλητή για τη μεταστροφή της γνώμης των βουλευτών; Να δικαιολογήσετε τις επιλογές σας. 2. Ποια πιστεύετε ότι είναι η ψυχολογική κατάσταση του Μαντιθέου όταν αρχίζει να εκφωνεί το λόγο του; 3. Τα ρητορικά ήθη διακρίνονται: «Στο ήθος του λέγοντος», που είναι η επιδίωξη του λέγοντος να εξυψώσει τον εαυτό του. «Στο ήθος του ακροατή», που είναι η επιδίωξη του λέγοντος να εξυψώσει τους ακροατές του. «Στο ήθος του αντιπάλου», που είναι η επιδίωξη του λέγοντος να μειώσει τον αντίπαλό του. Να εντοπίσετε και να αναλύσετε τα ρητορικά ήθη στο προοίμιο του λόγου. 4. Αν από το λόγο του Λυσία είχε σωθεί μόνο αυτό το απόσπασμα, ποια στοιχεία θα μας βοηθούσαν να το αποδώσουμε στο συγκεκριμένο λογογράφο; 5. Ποιος ήταν ο ρόλος της βουλής την εποχή του Λυσία; 6. Κατά το Μαντίθεο, ποιες είναι οι προθέσεις των κατηγόρων του και ποιο το κίνητρό τους; 7. Πού οφείλεται η αυτοπεποίθηση του Μαντίθεου; 16

8. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Μαντίθεος, για να ανασκευάσει το κατηγορητήριο; Να αξιολογήσετε την πειστικότητα τους. 9. Ποια πάθη προσπαθεί να διεγείρει ο Μαντίθεος στην ψυχή των βουλευτών; 10. Να γράψετε παράγωγα ουσιαστικά κι επίθετα από τις ακόλουθες λέξεις: διακείμενος, ἀηδῶς, ἡγοῦμαι. 11. Να σχηματίσετε προτάσεις με τα παράγωγα της προηγούμενης άσκησης. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΙ: 4 5 ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΔΙΗΓΗΣΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΙ 4-19 4. Ο πατέρας μου λοιπόν πριν από την καταστροφή μας στον Ελλήσποντο μας έστειλε μακριά στο Σάτυρο που βρισκόταν στο Πόντο, για να ζήσουμε εκεί, και δε διαμέναμε στην πατρίδα μας ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη ούτε όταν μεταβαλλόταν το πολίτευμα μας, αλλά γυρίσαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν από την εξορία τους στον Πειραιά οι άντρες που εξόρμησαν από τη Φυλή. 5. Και βέβαια ούτε εμείς ήταν φυσικό να επιθυμούμε να συμμετέχουμε στους ξένους κινδύνους,αφού είχαμε έρθει σε τέτοια κρίσιμη περίσταση, ούτε εκείνοι φαίνεται ότι είχαν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και σε όσους ζούσαν στα ξένα και σε όσους δε διέπρατταν κανένα αδίκημα, αλλά πιο πολύ στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα ακόμα και από όσους κατέλυσαν μαζί τους τη δημοκρατία. Θέση και σκοπός του ρήτορα στην ενότητα 4 5 Μετά το προοίμιο ακολουθεί η διήγηση, όπου ο ομιλητής αφηγείται γεγονότα που σχετίζονται με την υπόθεση, και η πίστη (απόδειξη), όπου αυτός εκθέτει τα επιχειρήματα του, με τα οποία ως κατήγορος στηρίζει την κατηγορία του ή ως κατηγορούμενος ανασκευάζει το κατηγορητήριο. Στον λόγο του Μαντίθεου η διήγηση και η πίστις συνυπάρχουν. Πιο συγκεκριμένα, οι παράγραφοι 4-19 περιέχουν τη διήγηση αλλά και την πίστη του λόγου. Στις παραγράφους αυτές ο Μαντίθεος δεν επιδιώκει μόνο την αναίρεση της κατηγορίας, αλλά και για την προβολή της υποδειγματικής συμπεριφοράς του κατηγορουμένου στον ιδιωτικό και δημόσιο βίο του. 17

Στις παραγράφους 4-5 ο Μαντίθεος αναφέρει σχετικά γεγονότα του παρελθόντος, που μάρτυρες θα τα επιβεβαιώσουν, αλλά και κρίσεις για την ταραγμένη και επικίνδυνη εκείνη εποχή,επιδιώκοντας να αναιρέσει την κατηγορία ότι συμμετείχε στο καθεστώς των Τριάκοντα. Δομή ενότητας 4 5 1. Ἡμᾶς γὰρ ὁ πατὴρ πρότερον πένθ ἡμέραις. Η απουσία του Μαντίθεου από την Αθήνα την εποχή των δραματικών γεγονότων της περιόδου των Τριάκοντα. ( 4) 2. καίτοι οὔτε ἡμᾶς εἰκὸς ἦν τοὺς συγκαταλύσαντας τὸν δῆμον. Η πολιτική αδράνεια του Μαντίθεου μετά την επιστροφή του και οι αυθαιρεσίες των Τριάκοντα. ( 5) Ανάλυση Ερμηνεία Ο Μαντίθεος, προκειμένου να αποδείξει ότι οὐ μετέσχε τῆς τότε πολιτείας, αρχίζει να αφηγείται γεγονότα της περιόδου εκείνης, για να κλονίσει το κατηγορητήριο. Δηλώνει, λοιπόν, ότι τότε (405-403 π.χ.) δε βρισκόταν στην Αθήνα, αλλά στον Πόντο, στο βασιλιά Σάτυρο, για να αποκτήσει εμπειρία στο εμπόριο σίτου. Αφού λοιπόν απουσίαζε, δεν μπορεί να ήταν συνεργός των Τριάκοντα. Βρισκόταν μακριά όταν έγιναν τα δραματικά γεγονότα που τραυμάτισαν θανάσιμα την Αθήνα ( πανωλεθρία του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς, κατεδάφιση των τειχών, εγκαθίδρυση των Τριάκοντα και εγκληματικές πράξεις του καθεστώτος εκείνου). Η αναφορά σ όλα αυτά τα «οικεία κακά» δεν είναι τυχαία, αφού επιδιώκει να υπενθυμίσει την σκληρή εκείνη περίοδο με τις τραυματικές εμπειρίες και να διεγείρει αντιπαθητικά συναισθήματα κατά των κατηγόρων του που αποδεικνύονται αισχροί συκοφάντες. Δηλώνει ότι επέστρεψε πέντε μέρες πριν από το τέλος του δράματος,τότε που η σθεναρή αντίσταση του Θρασύβουλου προμήνυε τη πτώση των Τριάκοντα. Οι συνεργοί τους εγκατέλειπαν το καθεστώς που κατέρρεε για την επιβίωση τους. Επομένως, δηλώνει ο Μαντίθεος θα ήταν παράλογο να συνεργαστεί μαζί τους τη στιγμή που οι συνεργάτες τους οι ίδιοι αποχωρούσαν. «οὐκ ἡμᾶς εἰκὸς ἦν ἐπιθυμεῖν μετέχειν τῶν ἀλλοτρίων κινδύνων ἀφιγμένους εἰς τοιοῦτον καιρὸν». Άλλωστε, και οι Τριάκοντα δεν εμπιστεύονταν όσους Αθηναίους αποδημούσαν, αλλά ούτε και μετριοπαθείς ολιγαρχικούς, πολύ περισσότερο τους έντιμους πολίτες (τοῖς 18

ἀποδημοῦσι καὶ τοῖς μηδὲν ἐξαμαρτάνουσι), ώστε να τους παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας. Η αναφορά του Μαντίθεου στους δίκαιους και έντιμους πολίτες είναι σκόπιμη, αφού έμμεσα σ' αυτούς εντάσσει και τον εαυτό του. Έτσι διαχωρίζει τη θέση του από τους εγκληματίες Τριάκοντα, προβάλλει τα δημοκρατικά του φρονήματα, το ήθος και την αρετή του, γεγονός που αποκλείει οποιαδήποτε συνεργασία μαζί τους. Μ αυτές τις επικρίσεις του για τους Τριάκοντα επιδιώκει να κερδίσει την εύνοια των βουλευτών, ενώ στοχεύει παράλληλα και στην αναίρεση του κατηγορητηρίου. Σχόλια τῆς ἐν Ἑλλησπόντῳ συμφορᾶς Πρόκειται για την καταστροφή των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς τον Απρίλιο του 405 π.χ. Ο Λύσανδρος, Σπαρτιάτης υποναύαρχος, προσποιούμενος ότι υποχωρούσε, αγκυροβόλησε στη Λάμψακο, την ακτή της Ασίας. Οι Αθηναίοι με τη σειρά τους αγκυροβόλησαν στους Αιγός Ποταμούς, στην ακτή του Ελλησπόντου. Η περιοχή αυτή ωστόσο δεν παρείχε τη δυνατότητα προφύλαξης από τους εχθρούς και τους καθιστούσε ιδιαίτερα ευάλωτους. Μολονότι, ο Αλκιβιάδης που παρακολουθούσε από το κτήμα του τις επιχειρήσεις συμβούλευε τους Αθηναίους να αγκυροβολήσουν αλλού, εκείνοι αγνοούσαν τις νουθεσίες του και σε καθημερινή βάση ανοίγονταν στο πέλαγος και προκαλούσαν τους εχθρούς σε μάχη. Ύστερα από αιφνιδιαστική επίθεση των Σπαρτιατών, το σύνολο των στρατιωτών τους φονεύθηκε από τους Σπαρτιάτες και οι ζημιές του στόλου τους υπήρξαν ανυπολόγιστες. Μόνο ο Κόνων κατόρθωσε να διαφύγει με 12 πλοία στην Κύπρο και το ιερό πλοίο των Αθηνών η Πάραλος, η οποία και ανήγγειλε τη θλιβερή είδηση της οριστικής ήττας των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο. ὡς Σάτυρον τὸν ἐν τῷ Πόντῳ Ο Σάτυρος υπήρξε βασιλιάς του Πόντου ή Κιμμερίου Βοσπόρου, που ήταν αποικία των Μιλησίων στη Χερσόνησο της Ταυρίδας. Η αποικία αυτή διατηρούσε στενές εμπορικές σχέσεις με την Αθήνα, κυρίως σ ό, τι αφορούσε στην προμήθεια σίτου κτλ. διαιτησομένους Προφανώς ο πατέρας του Μαντιθέου και ο Σάτυρος διατηρούσαν στενές φιλικές σχέσεις, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι οι δυο γιοι του στάλθηκαν στον τύραννο, όχι μόνο για να παραμείνουν κοντά του αλλά και για να ασχοληθούν με το εμπόριο σίτου. 19