ΕΞΑΡΧΕΙΑ : ΜΙΑ ΠΟΛΥΜΟΡΦΗ ΓΕΙΤΟΝΙΑ

Ακαδηµαϊκό έτος 2010 2011, 1 ο (χειµερινό) εξάµηνο 2010 Μάθηµα : Αρχιτεκτονικός Σχεδιασµός ΕΞΑΡΧΕΙΑ : ΜΙΑ ΠΟΛΥΜΟΡΦΗ ΓΕΙΤΟΝΙΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ : ΕΛΕΝΗ ΠΟΡΤΑΛΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΕΜΠ

Τα Εξάρχεια είναι µια πλούσια αρχιτεκτονικά και πολεοδοµικά γειτονιά της Αθήνας, πολύ περισσότερο που ο τόπος εµψυχώθηκε από µια έντονη κοινωνική και πολιτική ζωή.

Οι συλλογικές και ατοµικές µνήµες και η ιστορία φωλιάζουν στα ιδιωτικά κτίρια, τον δηµόσιο χώρο και τα τοπωνύµια της περιοχής, η διαχρονία του χώρου και της ζωής συγκροτούν την υψηλή ποιότητά της ως αστικού συντελεστή.

Όπως αναφέρει ο Κώστας Μπίρης, στο βιβλίο του «Αι τοπωνυµίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών», Προάστειον είναι η λόγια ονοµασία της συνοικίας µεταξύ Ζωοδόχου Πηγής και Θεµιστοκλέους, που κτίστηκε αυθαίρετα το 1840 από κυκλαδίτες µάστορες και εργάτες, οι οποίοι εργάζονταν στην ανοικοδόµηση της Αθήνας µετά την απελευθέρωση. ιασχίστηκε από την οδό Μπενάκη που ονοµάστηκε αρχικά οδός Προαστείου. ΑΠΟ ΤΟ 1840 Ο ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΚΟΣ ΙΣΤΟΣ

Η πολεοδοµική συγκρότηση της περιοχής χαρακτηρίστηκε από στενά και ακανόνιστα δροµάκια, τα οποία διατηρήθηκαν στην αρχική τους µορφή και µετά την ένταξη της περιοχής στο σχέδιο πόλεως, το 1865. Πρόκειται για τις οδούς Κιάφας, Σουλίου, Ζαλόγγου, Γραβιάς, Α. Λόντου. Μεσολογγίου, Μάνης, Τζαβέλα, Νικηταρά, Μαυροκορδάτου.

Το σχέδιο πόλεως του 1865 περιέλαβε στο βορειοανατολικό του τµήµα την περιοχή από το Πολ. Νοσοκοµείο µέχρι τις οδούς Στουρνάρη, Αραχώβης, Ζωοδόχου Πηγής, ιδότου, Σίνα, Σκουφά, Πινδάρου, Αναγνωστοπούλου και την πλατεία Κολωνακίου και, έκτοτε, έφτασε µε διαρκείς επεκτάσεις, τον 19ο αιώνα, βορειοανατολικά ως την Αλεξάνδρας.

Γύρω από το µικρό άλσος του Αγίου Νικολάου επικράτησε το τοπωνύµιο Πευκάκια.

Στην γύρω της οδού Θεµιστοκλέους περιοχή επικράτησε το τοπωνύµιο Εξάρχεια, από το επώνυµο ενός Ηπειρώτη Έξαρχου, που διατηρούσε παντοπωλείο στην προς τη νοτιοδυτική γωνία διασταύρωση των οδών Θεµιστοκλέους και Σολωµού. Εξ άλλου το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, 1929, αναφέρει τα Εξάρχεια ως «τοποθεσία των Αθηνών εν τη συνοικία της Νεαπόλεως, περί τα σηµεία και την µικράν πλατείαν ένθα συναντάται η οδός Θεµιστοκλέους µετά των οδών Στουρνάρα, Σολωµού Αραχώβης, Βαλτετσίου και Μεταξά».

Τα Εξάρχεια εφάπτονται του κέντρου της νέας Αθήνας και ταυτόχρονα θυµίζουν λαϊκό συνοικισµό. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή της οδού Μαυροµιχάλη από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, στο µυθιστόρηµά του «Άνθρωπος του κόσµου». «Άρχεται από µεγάρων, από µαρµάρων, από δένδρων, από φανών και καταλήγει εις οικίσκους, εις πλίνθους, εις ανώµαλον έδαφος, εις σκότος. Εις την µίαν εσχατιάν υψούται η οικία του Πρωθυπουργού η σχηµατίζουσα την πρώτην γωνίαν, και εις την άλλην µόλις διαφαίνεται λευκάζων οικίσκος ταπεινός η κατοικία πτωχού πατρός δύο θυγατέρων σχηµατίζων την τελευταίαν.» Σοβαρές πολεοδοµικές επεµβάσεις στην περιοχή δεν γίνονται µετά τον πόλεµο, µεταπολιτευτικά διευθετούνται θέµατα που χαρακτηρίζουν τη σηµερινή φυσιογνωµία της. Στο Π.. για την έγκριση του Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου ήµου Αθηναίων, το 1988, στο οποίο ονοµάζονται οι συνοικίες της Αθήνας, αναφέρεται η ενότητα Μουσείου Εξάρχεια Νεάπολη, ορίζονται χρήσεις γης και περιγράφονται στοιχεία συγκρότησης του ιστού, κοινωνικού εξοπλισµού καθώς και δηµόσιων χώρων και πράσινου µε έµφαση στην προσέγγισή τους ως δικτύων απρόσκοπτης κίνησης πεζών. Με Π.. του 1989 χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακό τµήµα της πόλης των Αθηνών η περιοχή Εξαρχείων Μουσείου Στρέφη και καθορίστηκαν ειδικοί όροι δόµησης των οικοπέδων. Τέλος, το 1993, εκδίδεται ειδικό διάταγµα χρήσεων γης στις περιοχές Εξαρχείων, Μουσείου, Λόφου Στρέφη.

Η σταδιακή διαµόρφωση του πολεοδοµικού ιστού απεικονίστηκε στην τυπολογία των κοινόχρηστων και δηµόσιων χώρων, στη διαµόρφωση των ορίων δηµόσιου ιδιωτικού και στην πολυτυπία των όψεων των ιδιωτικών κτιρίων, που προκύπτει ανάλογα µε την περίοδο οικοδόµησης τους. Εκφράστηκε στην κλίµακα της περιοχής η οποία σταδιακά µεταλλάσσεται ως συνάρτηση του µεγέθους των οικοπέδων, πριν ή µετά από συνενώσεις και του ύψους των οικοδοµών. Η ανοµοιοµορφία του ιστού και των κτιρίων των Εξαρχείων έχει αντιφάσεις αλλά παράγει και πλούτο, είναι ζωντανή ιστορία και, ταυτόχρονα, έµπρακτη κριτική αποτίµηση των δυνατοτήτων που προσφέρει ο χώρος για διάφορες µορφές κατοίκησης.

Ο ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ Ο Λυκαβηττός Έξω από την περιοχή των Εξαρχείων, διαµορφώνει το όριο της Νεάπολης και αποτελεί λόγω του επικλινούς εδάφους µια συνεχή αναφορά όσων ζουν και περιπατούν στη γειτονιά.

Ο Λόφος του Στρέφη Είναι η κορύφωση της γειτονιάς των Εξαρχείων. Φυτεύτηκε το 1924-26, και αναπλάστηκε το 1985. Σήµερα είναι παραµεληµένος και οι κάτοικοι της γειτονιάς φροντίζουν κατά καιρούς για την καθαριότητά του.

Η Πλατεία Εξαρχείων Είναι το κέντρο αναφοράς της γειτονιάς µε πολλές περιπέτειες στην ιστορία της. Άλλοτε σφύζοντας από ζωή, άλλοτε υποβαθµισµένη, κατά καιρούς κέντρο συγκρούσεων και καταστολής, η πλατεία παραµένει ο οµφάλιος λώρος των Εξαρχείων. Την εποχή των Ολυµπιακών Αγώνων επιχειρήθηκε µια καταστροφική επέµβαση και η πλατεία σώθηκε χάρις στην δράση κατοίκων και αρχιτεκτόνων.

Οι δρόµοι Κυριαρχούνται από τα αυτοκίνητα, είναι αφιλόξενοι για τους πεζούς. Παρ όλ αυτά οι δρόµοι µικρότερης κυκλοφορίας, που συγκεντρώνουν και τον µεγαλύτερο ιστορικό κτιριακό πλούτο, επιτρέπουν στους κατοίκους ν ανακαλύψουν την οµορφιά της γειτονιάς τους.

Οι πεζόδροµοι Οι πεζόδροµοι Εστίες προστατευµένου δηµόσιου χώρου, παραπέµπουν σε σε µια προηγούµενη εποχή. Χώροι συνάθροισης και και ψυχαγωγίας ή χώροι ή χώροι πρόσβασης στην στην κατοικία κατοικία,, πεζόδροµοι οι πεζόδροµοι αποτελούν τις τιςπράσινες ανάσες των των Εξαρχείων..

Οι πεζόδροµοι

Οι πεζόδροµοι

Ο πεζόδροµος Τοσίτσα

Οι υπαίθριοι χώροι των δηµόσιων κτιρίων ιευρύνουν τον δηµόσιο χώρο της πόλης και λειτουργούν ως µεγάλα ανοίγµατα στον πυκνοδοµηµένο πολεοδοµικό ιστό.

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ Στα Εξάρχεια σώζονται ακόµα όλα τα είδη του ελληνικού λαϊκού κλασικισµού σε µονώροφα ή διώροφα κτίρια κατοικίας, µονοκατοικίες ή διπλοκατοικίες που αντλούν από την επίσηµη κλασικιστική αρχιτεκτονική, όσον αφορά στην αυστηρή διαµόρφωση της όψης στο δρόµο και µεταφέρουν στην τυπολογική συγκρότηση (τυπολογίες Γ ή Π) και τον εσωτερικό υπαίθριο χώρο στοιχεία της λαϊκής παράδοσης: αυλές, χαγιάτια, τζαµωτά.

Στην περιοχή των Εξαρχείων και ευρύτερα της Νεάπολης εµφανίζεται ο τύπος συλλογικής κατοικίας που παραπέµπει στη µετέπειτα πολυκατοικία τα «µεταπρατικά», δηλαδή διώροφες ή ηµιτριώροφες οικοδοµές που κτίζονται για να πουληθούν κυρίως στους οµογενείς της Αιγύπτου, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ύστερα από το 1880.

Καθώς δύει ο ελληνικός, µετά την απελευθέρωση, κλασικισµός, οι µορφές αποδεσµεύονται από αυστηρούς κανόνες. Στις περιοχές του κέντρου και τις γύρω από αυτό, όπως τα Εξάρχεια, οι οποίες οικοδοµούνται µε γρήγορους ρυθµούς, εµφανίζονται κτίρια που θα µπορούσαµε να χαρακτηρίσουµε µε µια γενική έννοια εκλεκτικιστικά, καθώς αντλούν, τροποποιούν ή/και απλοποιούν προγενέστερες µορφές, ενσωµατώνουν στοιχεία αρ νουβό, αρ ντεκό και άλλα, εισάγοντας ταυτόχρονα κατασκευαστικές µεθόδους και υλικά που θα επικρατήσουν στη 10ετία του 1930.

Η πολυτυπία- πολυµορφία της κατοικίας χαµηλού ύψους στα Εξάρχεια προκύπτει και λόγω της κοινωνικής σύνθεσης του πληθυσµού τους, που αποτελείται ταυτόχρονα από χαµηλά και µεσαία αστικά στρώµατα καθώς και ορισµένους επιφανείς ενοίκους, όπως ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, του οποίου η οικία, ευτυχώς, διασώθηκε.

Στα Εξάρχεια και ευρύτερα τη Νεάπολη κατοικούν, επίσης, από τον 19ο αιώνα και σταθερά µέχρι σήµερα, πολλοί φοιτητές. Πάλι ο Γρηγόριος Ξενόπουλος περιγράφει στο µυθιστόρηµά του «Νικόλας Σιγαλός» την οικία Πάλλη, που στέγαζε οικότροφους φοιτητές. κατ αναλογία απεικόνιση της οικίας Πάλλη

Στα Εξάρχεια και την ευρύτερη περιοχή συγκεντρώνονται τα περισσότερα πανεπιστηµιακά κτίρια. Τα εµπρός κτίρια του Πολυτεχνείου είχαν ολοκληρωθεί µέχρι το 1876 σε σχέδια του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, σχεδόν ταυτόχρονα µε το Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών σε σχέδια Παναγιώτη Κάλκου, που αποπερατώθηκε το 1880. Πολυτεχνείο Αρχαιολογικό Μουσείο

Ήδη από το 1864 υπήρχε το Πανεπιστήµιο, έργο του Χριστιανού Χάνσεν. Το κτίριο του Παλαιού Χηµείου, έργο του Ερνέστου Τσίλλερ, στη συµβολή των οδών Σόλωνος, Χ. Τρικούπη και Μαυροµιχάλη, λειτούργησε το 1880. Πανεπιστήµιο Χηµείο

Τα 3 αυτά ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα διαµορφώνουν µαζί µε τη µεταγενέστερη Νοµική Σχολή ένα κεντρικό άξονα ενεργού φοιτητικής παρουσίας τόσο καθηµερινά όσο και στις ξεχωριστές µέρες σηµαντικών κοινωνικών και πολιτικών γεγονότων. Τα Εξάρχεια αποτέλεσαν ενδοχώρα αντίστασης και µαχών στην περίοδο της Γερµανικής Κατοχής και των εκεµβριανών και τον ζωτικό χώρο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Νοµική Σχολή

Στην 20ετία 1900-1919 και πολύ περισσότερο στην 20ετία 1920-1939 οικοδοµούνται πολυώροφα κτίρια κατοικίας στην Αθήνα. Με τον Οικοδοµικό Κανονισµό του 1929 και τη δυνατότητα σύστασης οριζόντιας ιδιοκτησίας, κτίζονται στις κεντρικές περιοχές οι νέες πολυκατοικίες που απευθύνονται σε µεσαία και ανώτερα αστικά στρώµατα. Αρκετές από αυτές χωροθετούνται περί το Μουσείο και εντός της περιοχής της Νεάπολης. ύο πολυκατοικίες, η µια µε αρχιτέκτονα τον Θουκυδίδη Βαλεντή στη γωνία Στουρνάρα και Ζαΐµη και η άλλη Θεµιστοκλέους και Αραχώβης, επί της πλατείας Εξαρχείων, µε αρχιτέκτονα τον Κυριάκο Παναγιωτάκο αποτελούν εµβληµατικά κτίρια της µοντέρνας µεσοπολεµικής αρχιτεκτονικής και έχουν κηρυχθεί διατηρητέα µνηµεία. Στουρνάρα και Ζαϊµη

Η Μπλε πολυκατοικία, Αραχώβης και πλατεία Εξαρχείων

Η µεταπολιτευτική έντονη οικοδόµηση πολυκατοικιών υποβάθµισε την µέχρι τότε αρχιτεκτονική ποιότητα των Εξαρχείων, αλλά, παρ ότι στέρησε από σηµαντικά ιστορικά κτίρια την περιοχή, δεν άλλαξε ριζικά το τοπίο. Υπάρχουν µάλιστα και ορισµένα αξιόλογα δείγµατα σύγχρονης αρχιτεκτονικής στα Εξάρχεια, µεταξύ αυτών ξεχωρίζει η πολυκατοικία της οδού Μπενάκη, των αρχιτεκτόνων ηµήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη.

αξιόλογο σύγχρονο σχολικό κτίριο

ΠΟΛΛΑΠΛΑ ΟΡΙΑ ΗΜΟΣΙΟΥ Ι ΙΩΤΙΚΟΥ Οι παραµεληµένες στοές

Κήποι - Αυλές

Παράθυρα - Μπαλκόνια

Κενά Οικόπεδα

ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΓΕΙΤΟΝΙΑΣ Τα Εξάρχεια χαρακτηρίζονται ως περιοχή «γενικής κατοικίας» που σηµαίνει συνύπαρξη της κατοικίας µε χρήσεις συµβατές και µη οχλούσες, κυρίως εµπορίου, πολιτισµού και αναψυχής. Τα κτίρια εµψυχώνονται από τις µεταβαλλόµενες και πολυσχιδείς κοινωνικές χρήσεις. Σταθερά τα Εξάρχεια παραµένουν τόπος πολυπληθούς κόσµου των γραµµάτων και τεχνών, που συναθροίζονται σε θέατρα, κινηµατογράφους, χώρους εκθέσεων, µουσικές σκηνές και πολιτιστικά στέκια, σε οινοµαγειρεία, ταβέρνες, καφενεία και πιο πρόσφατα σε µπαρ, σε εκδοτικούς οίκους, βιβλιοπωλεία και τυπογραφία. Στην ευρύτερη περιοχή έζησαν στο παρελθόν ο Κωστής Παλαµάς, ο Γεώργιος Σουρής, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο ηµήτριος Καµπούρογλου, ο Μπάµπης Άνινος, ο Νικόλαος Πολίτης και πολλοί άλλοι. κινηµατογράφοι

Εστιατόρια Καφέ - Μπαρ

Εστιατόρια Καφέ - Μπαρ

Εστιατόρια Καφέ - Μπαρ

Μαγαζιά

Μαγαζιά Ξενοδοχεία

Εκδοτικοί Οίκοι

Εκδοτικοί Οίκοι Τυπογραφεία

Θέατρα - Θεατρικές Σχολές Σχολές Τεχνών Θέατρο Εξαρχείων Σχολή Ζαχαράκη

Το πιο ισχυρό, όµως, στοιχείο των Eξαρχείων είναι η πολιτική τους ταυτότητα. Στην άκρα αριστερή γωνία του τριγώνου Οµόνοια Σύνταγµα Εξάρχεια, έγιναν θέατρο της πολιτικής ιστορίας του τόπου και συνδέθηκαν στενά µε τις πολιτικές µνήµες της αριστεράς και των ανθρώπων της. Πρωτοστάτησαν στην Εθνική Αντίσταση, στους αγώνες κατά της Γερµανικής Κατοχής, στα εκεµβριανά και την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Στη διατήρηση της πολιτικής αυτής παράδοσης ζωντανής, συµβάλλουν η λειτουργία της Αρχιτεκτονικής Σχολής, που αποτρέπει τη µουσειοποίηση του Πολυτεχνείου και η εγκατάσταση στην περιοχή των χώρων δεκάδων πολιτικών και κοινωνικών οργανώσεων. Στα Εξάρχεια µαθαίνεις τα πολιτικά νέα όλης της Αθήνας από πρώτο χέρι. Αφίσες, εφηµερίδες και συνθήµατα τοίχου, γκράφιτι συνήθως ξεχωριστής αισθητικής, ακολουθούν τον κόσµο στις καθηµερινές διαδροµές του.

Πολιτικά Στέκια Στέκι Μεταναστών ίκτυο Κοινωνικών και Πολιτικών ικαιωµάτων

οι τοίχοι µιλούν

Τα Εξάρχεια είναι πολυφυλετικά και πολυπολιτισµικά. Εδώ εδρεύουν µεταναστευτικοί φορείς και παραδίδονται, εθελοντικά, µαθήµατα ελληνικής γλώσσας

Ταυτόχρονα, στα Εξάρχεια ερχόµαστε πρόσωπο µε πρόσωπο µε το σοβαρό κοινωνικό και ανθρώπινο πρόβληµα της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών που οδηγεί εκατοντάδες ανθρώπους να φυτοζωούν εγκαταλελειµµένοι. Αυτή η πραγµατικότητα δεν απαξιώνει τη γειτονιά, δείχνει πόσο έχουν απαξιωθεί οι δηµόσιοι και δηµοτικοί θεσµοί περίθαλψης και η κοινωνική αλληλεγγύη. Στα ατίθασα Εξάρχεια η αστυνοµική παρουσία, οι εξακριβώσεις στοιχείων, οι έλεγχοι, τα χηµικά και οι ξυλοδαρµοί είναι καθηµερινά φαινόµενα. Εδώ και πολλά χρόνια οι κατασταλτικοί µηχανισµοί διαµορφώνουν µια εικόνα τρόµου για τα Εξάρχεια, ποινικοποιώντας µια περιοχή της πόλης µε µεγάλο δυναµισµό, κοινωνική και πολιτική πολυµορφία. Η αστυνοµική αυθαιρεσία οδήγησε στη δολοφονία ενός νέου παιδιού του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου.

Όσον αφορά τη δηµόσια και δηµοτική φροντίδα για την πόλη και τις κοινωνικές λειτουργίες της, τα Εξάρχεια έχουν τα ίδια προβλήµατα µε όλες σχεδόν τις υπόλοιπες γειτονιές της Αθήνας στις οποίες απουσιάζουν έργα κοινωνικών υποδοµών, περιβαλλοντικής και οικολογικής ανασυγκρότησης. Η αλλαγή αυτής της κατάστασης και η απελευθέρωση των Εξαρχείων από τον θανάσιµο εναγκαλισµό της αστυνοµικής βίας, επαφίεται στους αγώνες των κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι έχουν αποδείξει ότι αγαπούν τη γειτονιά τους και είναι αποφασισµένοι να διεκδικήσουν και να κερδίσουν όλα όσα ο χώρος και η καθηµερινή ζωή έχουν στερηθεί. ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΩΝ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ ΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝ ΤΟ ΠΑΡΚΟ ΤΟΥΣ Η άνοιξη του 2009 µπήκε στην πόλη από την γειτονιά των Εξαρχείων. Ένας άνεµος κοινωνικότητας, συνεργασίας, πολυπραγµoσύνης και εφευρετικότητας διέλυσε το νέφος των δακρυγόνων των δυνάµεων καταστολής και µεταµόρφωσε το πρώην πάρκινγκ των οδών Ζωοδόχου Πηγής, Χαριλάου Τρικούπη και Ναυαρίνου σε ένα πανέµορφο πάρκο. Η Πρωτοβουλία Κατοίκων Εξαρχείων, αναδεικνύοντας το αίτηµα να γίνει ο χώρος αυτός πράσινος, δηµιούργησε µια άνευ προηγουµένου δυναµική. Εκατοντάδες άνθρωποι όλων των ηλικιών συναντήθηκαν, γνωρίστηκαν, εργάστηκαν, συνεργάστηκαν, επικοινώνησαν, έπαιξαν, ψυχαγωγήθηκαν, απόλαυσαν µουσική και φαγητό, µοιράστηκαν ένα κοινό σχέδιο και το υλοποίησαν συλλογικά.